Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

Realisatie van het museum ‘Het Lijsternest’

Velen onder ons kunnen zich wellicht inbeelden wat een blijvende woning voor hun ouders en voorouders betekend heeft, maar een weten en onthouden door eigen ondervinding bijgebracht is het veelal niet meer. Slechts weinigen wordt het gegund een leven lang in hun geboortehuis te wonen, met hun kinderen, tot zij uitvliegen om een gezin te stichten, daar langzaam oud te worden en er uiteindelijk te sterven. Volgens het existentialisme is dat kennen door ervaring het enige dat diepgang heeft.

Wat in een agrarische maatschappij mogelijk bleek is het in onze tijd niet meer. Werkgelegenheid en beroepsbezigheden verhinderen het meestendeels en verplichten zelfs zich in den vreemde een bestaan op te bouwen. Het aantal ontvreemden in de letterlijke zin breidt de massa ontheemden in de figuurlijke betekenis van het woord voortdurend uit.

Stijn Streuvels heeft het geluk gesmaakt vierenzestig jaar lang in het Lijsternest te wonen. Het eerste derde deel van zijn leven scheen nochtans niet zo veelbelovend. Zijn ouders zijn niet lang na zijn geboorte op de wijk Oude Leiaarde te Heule dichter bij de dorpsplaats gaan wonen en daarna nog verscheidene malen verhuisd naar een woning die hun beter gelegen scheen. Uit Heule, het eerste deel van Streuvels' herinneringen, blijkt dat hij zich als knaap een poëtischer huis en omgeving ingebeeld had. Hij zag de ligging ‘dicht bij een beekje of vijver, onder lommer van kopwilgen’. In een tuintje voor het huis zouden witte leliën en anjelieren bloeien, een wingerd zijn ranken aan de witgekalkte voorgevel hechten en zonnebloemen de kleurenweelde en vormenschoonheid van de natuur nog rijker maken.

Tijdens zijn leerjaren als bakker in Avelgem, Kortrijk en Heule, heeft hij in de onzekerheid over zijn toekomst meer weemoed dan vreugde gekend. Hij was er door zijn inborst toe geneigd en die droefgeestigheid zou hem later tot zijn mooiste werk bezielen. Zij zou tijdens de veel langere periode die hij te Ingooigem doorbracht wel nooit helemaal verdwijnen, maar toch langzaam vervluchtigen, zodat hij bij het opstellen van het gedachtenisprentje, dat bij zijn begrafenis zou uitgedeeld worden, schrijven mocht dat hij ‘lang en gelukkig geleefd, veel gekregen had - en van alle goede dingen voldaan zachtjes ter Go gegaan was.’ Er staat wel bij dat hij ‘niets gevraagd en zich met weinig tevreden gesteld had.’ Ook dié verklaring stemde ongetwijfeld met zijn karakter overeen. Hij was niet inhalig, eergierig dat wel.

Van 1887 tot 1905 heeft Streuvels als jongeling en jonggezel te Avelgem gewoond en als zelfstandig bakker het brood van zijn familie gebakken en verdiend. Vrij vlug heeft hij er aan het dorpsleven deelgenomen en met kerels van zijn leeftijd vriendschap gesloten. Wat hij aan artistieke begaafdheid in zich droeg is tot openbaring en volle ontplooiing gekomen in meesternovellen als Lente en De Oogst of de roman Langs de Wegen, waarvan de schrijver later getuigd heeft dat het voor hem zijn liefste boek was.

Merkwaardig dat hij de laatste jaren voor zijn huwelijk graag gebruik maakte van het fotografietoestel dat hij zich met zijn auteurshonoraria aangeschaft had en zwervend door het Schelde- en Leieland een groot aantal foto's maakte van mensen en dingen die hem boeiden en bevielen. Een klein deel ervan heeft hij in 1913 als illustratie bij De landsche Woning in Vlaanderen gepubliceerd.

Wat hij in en rond die oude huizen bewonderd had was hun ligging en doelmatige indeling. Niet het toeval had daarbij beslist, schreef hij, wel een beredeneerd overleg dat door een eeuwenlange ervaring bepaald werd. Eertijds werden alle huizen op het platteland in de nabijheid van stromend water en met de voorgevel naar het zuidoosten gebouwd, om de morgenzon waaraan een heilzame en genezende kracht toegeschreven werd op te vangen. Men bouwde bovendien functioneel van binnen naar buiten en niet omgekeerd, wat weleens minder symmetrisch bleek, maar daarom niet minder poëtisch overkwam. Dat schilderachtige uitzicht werd door het planten van een omheiningshaag, bomen en struiken, die huis en mogelijke bijgebouwen afzonderden en beschermden, in de hand gewerkt.

Wie die algemene kenmerken in het oog houdt, zal meteen beseffen wat Stijn Streuvels in zijn verbeelding zag, toen hij zijn Lijsternest gebouwd en een tiental keren uitgebreid of hersteld heeft. Nadat hij de streek in alle richtingen doorkruist had om een gunstige woonplek te vinden, kocht hij in 1903 te Ingooigem een bouwgrond van circa 3.000 m² voor de globale som van 2.700 fr. Eigenlijk een verloren perceel, dat bij de rechttrekking van de straatweg naar Tiegem braak was blijven liggen. Men had er de zware moerklei op gestort die te veel was, zodat het terrein een lichte hoogte vormde, die in de volksmond de klijtkop heette.

De bekende architect Jozef Viérin uit Kortrijk, vriend van Streuvels, tekende het plan voor een bescheiden ‘eenvoudige

[p. 216]

Provinciaal Museum Stijn Streuvels ‘Het Lijsternest’ Ingooigem/Anzegem

[p. 217]

landelijke woning, naar oud-Vlaamschen stijl en traditie’, zoals het in de memoires van de opdrachtgever luidt. De metselaars begonnen met de ruwbouw in 1904 en werkten hem in de zomer van 1905 volledig af. De romancier kwam na het werk in zijn bakkerij bijna iedere dag naar Ingooigem en stak hun of de hovenier bij de aanleg van de tuin een handje toe. Zolang zijn krachten het toelieten heeft hij steeds gaarne handenarbeid verricht.

Hij trouwde op 19 september 1905 met Alida Staelens van Avelgem en heeft met haar tot de 15e augustus 1969 in het Lijsternest lief en leed gedeeld. Zij heeft hem nog vijfeneenhalf jaar overleefd en overleed op 30 januari 1975. Intussen had hun woning verschillende uitbreidingen en restauraties ondergaan. Streuvels zag daar niet tegenop en telkens als hij een belangrijke prijs gekregen had, besloot hij het geld of toch een deel ervan te gebruiken om het Lijsternest uit te breiden of gezelliger te maken. Tweemaal werd het door oorlogsgeweld beschadigd: een eerste keer bij de Duitse aftocht in 1918 en een tweede maal in de meidagen van 1940, toen de Engelsen de Scheldelinie verdedigden.

Een hele tijd voor zijn dood had Streuvels zijn testament gemaakt. Daarin stond: ‘Een grafmonument of een zerk wil ik niet. Het monument dat ik in ere wensch behouden te blijven en in zijn oorspronkelijke vorm bewaard zou dienen te blijven, is 't geen ik persoonlijk heb opgericht, nl. het domein door mij aangekocht, waarop ik bomen heb geplant en groot zien worden, de woning op mijn kosten heb laten bouwen, met alles wat er bevat is en van mij oorkomstig - onbelast - waar ik geleefd heb en gewerkt. Het is mijn wil en begeerte - voor zoover mij nog te willen en te wenschen overblijft - dat er onder mijn rechtstreeksche erfgenamen overeengekomen wordt dien wensch te verwezenlijken. The rest is silence...’

Voor de familie Lateur was het vanzelfsprekend onmogelijk die opdracht met een blijvend karakter te vervullen. Zij zochten naar de enige oplossing die houdbaar was: het Lijsternest verkopen aan een openbaar bestuur. Het meest in aanmerking kwam de provincie West-Vlaanderen, waar Jozef Storme, als gedeputeerde voor culturele aangelegenheden, de aangewezen persoon bleek om mede in onderhandelingen te treden. Als bijkomend element gold ook dat hij sinds jaren met Streuvels bevriend was, meermaals op het Lijsternest ontvangen werd en met hem in het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond had samengewerkt. Het eerste nummer van ons tijdschrift West-Vlaanderen (thans ‘Vlaanderen’) werd trouwens aan de romancier en ‘eredeken’ gewijd.

Storme verlangde niet liever dan Streuvels' huis en tuin in de bestaande toestand als nationaal monument voor het Vlaamse volk te bewaren, maar allerlei bedenkingen en bezwaren, ook van juridische aard, verhinderden dat een vlugge beslissing kon getroffen worden. Het feit dat Mevrouw Lateur-Staelens nog leefde en in het Lijsternest bleef wonen, leverde de zwaarste moeilijkheid op. Zo duurde het tot in 1977 voor de provincie West-Vlaanderen eigenaar werd van woning en erf, ingesloten het meubilair, de kunstvoorwerpen en de volledige bibliotheek.

Het uitgebreide archief werd reeds vroeger aan het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen verkocht, met volledige instemming van de provincie, die sinds jaren met de stad Antwerpen een algemeen geldende overeenkomst gesloten had, waarbij overeengekomen werd dat documentatie van nationaal belang naar de havenstad zou gaan en de meer op de provincie gerichte in West-Vlaanderen zou blijven. Met de bepaling evenwel dat beide partijen kopieën van elkaars bezit konden krijgen.

Dezelfde wijze aanpak van de cultuurpolitiek in het Vlaamse Gewest had gemaakt

[p. 218]

dat niet het rijk, maar de provincie eigenaar van het Lijsternest werd. Wat een ondergeschikt orgaan, dichter bij het volk, beter kan beheren dan het nationale moet en mag, om het algemeen welzijn te dienen, niet aan een centrale en centraliserende macht toevertrouwd worden. Eigenlijk werd er zelfs aan gedacht het Lijsternest door de gemeente Ingooigem te laten aankopen, maar om financiële redenen bleek dat onverantwoord. Zo werd Streuvels' eigendom bezit van de Provincie West-Vlaanderen, dank zij een ruime nationale subsidie en een beperkte hulp van de gemeente, in verband met het openhouden en de bewaking van het museum.

Na wikken en wegen trof de provincie het besluit het Lijsternest grondig te restaureren vooraleer het open te stellen. De beslissing bracht mee dat het gebouw diende ontruimd te worden, wat heel wat werk en fotografische opnamen vergde, om de hele inboedel terug te kunnen plaatsen zoals tijdens het leven van Stijn en Mevrouw Streuvels. De werkzaamheden voorbereid door de provinciale directeur voor culturele aangelegenheden Gaby Gyselen en dag bij dag onder het beleid van de provinciale met bijzondere opdrachten gelaste wetenschappelijke vorser en conservator Luc Schepens uitgevoerd, duurden van maart tot november 1979.

De plechtige opening gebeurde bij guur en regenachtig lenteweer op vrijdag 28 maart 1980. Niettegenstaande die tegenslag waren van heinde en ver zoveel belangstellenden opgekomen, dat het voor de meesten praktisch onmogelijk was de toespraken te volgen en bij de bezichtiging van het museum meer dan een haastige blik van de inhoud en zijn opstelling op te vangen. Twee jaar en enige maanden zijn sindsdien voorbijgegaan en duizenden bezoekers hebben het Lijsternest bezocht. Vlamingen, Nederlanders en vreemdelingen, individuen en groepen, hebben er als in een heiligdom de sfeer van een nog levend verleden ondergaan.

De voorkamer waar Streuvels zijn voorname gasten ontving en zijn schrijfkamer met het brede raam, dat op Tiegemberg, de Legemeers en Boekeliebos in de verte uitzicht biedt, zijn in hun oorspronkelijke toestand bewaard. In die kamer is het dat de auteur die middag van Onze-Lieve-Vrouwhemelvaart in 1969 overleed, op het smalle rustbedje waar hij op zijn einde had liggen wachten. De tijd gaat verder en het lijkt al zo lang geleden. Maar wie in die kamer de vele boeken en voorwerpen, beeldjes en snuisterijen bekijkt, waarmede Steuvels zich omringd had, zou het niet zo verbijsterend vinden als achter zijn rug ineens de kunstenaar zou verschijnen en er zwijgend, zoals het veelal zijn gewoonte bleek, zou blijven kijken naar alles waarmede hij vertrouwd was geworden en dat zijn geluk betekend heeft.

De andere ruimten, de zitkamer met de vensters die op de straatkant en de achtertuin uitzien, de keuken en ingangshall tonen allerlei kunstvoorwerpen en een groot aantal foto's, die aan het leven en werk van de kunstenaar herinneren. Er staat ook een tafel waarop de boeken van en over Streuvels, die nog in de handel zijn uitgestald en voor liefhebbers te koop liggen. De belangrijkste eigenschap van het museum is ongetwijfeld dat het zo levensecht aandoet, dat iedereen er zich in een vertrouwde omgeving voelt. Dat andere musea veel minder bezoekers lokken is waarschijnlijk te wijten aan de indruk dat zij er op hun plaats niet zijn. De sfeer die er heerst stelt hen op hun ongemak en daarom treden zij er niet binnen.

Hoe ver Streuvels als auteur van hen verwijderd mocht schijnen, hier is hij als mens onder de mensen dicht bij hen. Langs de mens benaderen zij de kunstenaar en een bezoek aan zijn woning zet hen ertoe aan een verhaal van hem te lezen. Als hun keuze meevalt ontdekken zij in zijn werk de geschiedenis van hun eigen leven en streven, belichaamd in personages die hun voorouders of zelfs hun tijdgenoten konden zijn. Het moge allen die tot de totstandkoming van het Lijsternestmuseum iets bijgedragen hebben reden tot fierheid en vreugde schenken dat zo'n resultaat bereikt werd. Erg spijtig is het wel dat Jozef Storme, die veel gedaan heeft om de herinnering aan Stijn Streuvels levend te houden, het succes van zijn initiatief niet langer mocht beleven.

Als de tijdsomstandigheden onze mensen tijdens hun vakantie eerlang dichter bij hun thuis zullen houden en meteen meer toeristen uit onze buurlanden Vlaanderen bereizen, zouden reisondernemers en hoteliers uit de kuststeden en Brugge, naast uitstapjes naar Gent, Antwerpen en Brussel, ook een rondrit naar dichterbij gelegen merkwaardigheden kunnen organiseren. Dat kon bij voorbeeld naar het zuiden van West- en Oost-Vlaanderen, waar Kortrijk en Oudenaarde veel moois te bieden hebben. Tussen die steden liggen het Amerikaanse soldatenkerkhof van Waregem en het Lijsternestmuseum te Ingooigem, merkwaardige dorpen als Moregem en Kwaremont. Ook het idyllische landschap van de zogeheten Vlaamse Ardennen en in de omgeving van Tiegem en Nokere is een openbaring voor de bezoeker. Wij hoeven niet altijd elders op te sporen wat dichterbij te ontdekken valt: het gezicht van een volk dat zonder bloedvergieten zichzelf teruggevonden heeft en nu op weg is om een eigen beleid te voeren over zijn eigen lot.

André Demedts