Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 30

[p. 167]

Ruusbroec, Brussel en Brabant

Over het onderwerp ‘Ruusbroec en Brussel’ werd jarenlang een bijwijlen hevige polemiek gevoerd. Verschillende auteurs waren hierbij betrokken: de jezuïeten van het Ruusbroecgenootschap, de dominikaan S. Axters en de norbertijn Pl. Lefèvre, de vroegere archivaris van Sint-Goedele te Brussel. De discussie spitste zich vooral toe op de betrouwbaarheid van Pomerius' geschiedenis van de oorsprong der priorij Groenendaal. In het begin der vijftiende eeuw had deze kanunnik Hendrik Uten Bogaerden inderdaad een De origine monasterii Viridis Vallis geschreven waarin hij ook aandacht besteed had aan het optreden van Ruusbroec te Brussel.

In grote trekken komt het verhaal van Pomerius hierop neer: Jan van Ruusbroec zou rond 1293 geboren zijn in de gelijknamige plaats. Als kind kwam hij naar Brussel bij zijn oom Jan Hinckaert, ‘groot’ kanunnik in Sint-Goedele. Onder diens toezicht studeerde de jonge Ruusbroec aan de Brusselse kapittelschool. Kort voor zijn priesterwijding werd hij aangesteld tot ‘vicarius’ in Sint-Goedele. Reeds toen bleek zijn talent uit een aantal religieuze geschriften. In die periode bestreed Ruusbroec met succes de ketterijen die een zekere ‘Bloemardine’ te Brussel verspreid had. Verontwaardigd over de slechte kwaliteit van de koorzang in Sint-Goedele - waarbij vooral een zekere Godfried Kerreken uitblonk - zou Ruusbroec rond 1343 het Brussels kapittel verlaten hebben. Samen met zijn oom Jan Hinckaert en Franco van Koudenberge, een klein kanunnik trok hij zich terug te Groenendaal in de stilte van het Zoniënwoud. Tot zover het relaas dat Pomerius in de vijftiende eeuw over het verblijf van Ruusbroec te Brussel schreef.

Die versie werd door Placide Lefèvre sterk aangevochten en als volkomen onbetrouwbare hagiografie bestempeld. In een artikel: Le séjour du mystique Brabançon Jean de Ruysbrooc à Bruxelles, verschenen in de Revue d'Histoire Ecclésiastique van 1933, wees Lefèvre erop dat een systematisch onderzoek in de archieven der voormalige Brusselse kapittelkerk en in de fondsen van de andere Brusselse kerkelijke instellingen zeker niet van aard is om de geloofwaardigheid van Pomerius te versterken. Meer bepaald betoogde de voormalige archivaris van Sint-Goedele dat in het archief van die instelling geen spoor gevonden wordt van Jan van Ruusbroec. Daarentegen moest Pl. Lefèvre wel toegeven dat men in de teksten wel een zekere Jan Hinckaert aantreft al was die dan geen groot kanunnik, zoals Pomerius had beweerd, maar integendeel een eenvoudig kapelaan. Aangaande Franco van Koudenberg klopte Pomerius' relaas wel, gezien in de periode 1232-1239 een kleine prebende in handen was van een zekere Franco van Koudenberge. Zelfs een kapelaan Godfried Kerreken duikt in de archivalia op tussen 1362 en 1402. De figuur van de ketterse Bloemardine bleef in een waas van geheimzinnigheid gehuld. Wel vond Lefèvre sporen van een zekere Heilwige Blommart. Met medewerking van de kapelaan Jan Hinckaert had die vrouw in de ‘Loxemstraete’ een hospitaal gesticht. Die instelling kreeg in 1371 een definitieve organisatie door toedoen van Jan Tserclaes, een Brusselaar die bisschop van Kamerijk was geworden. Terecht wees Lefèvre erop dat het ondenkbaar was dat een van ketterij verdachte vrouw zou hebben kunnen rekenen op de steun van hooggeplaatste geestelijken als de bisschop van Kamerijk. Wie de door Pomerius ten toneel gevoerde Bloemardine in werkelijkheid is geweest bleef een open vraag. Dit alles was natuurlijk niet van aard om Pomerius' betrouwbaarheid in de ogen van Pl. Lefèvre te versterken. Zijn besluit stond dan ook vast: alles wat wij weten over het verblijf van Ruusbroec te Brussel berust uitsluitend op de beweringen van een onbetrouwbaar hagiograaf, wiens enige bedoeling was zijn lezers te stichten en zijn held, Ruusbroec, op te hemelen. Lefévre schrijft dan ook letterlijk: ‘...il reste acquis que tout notre savoir sur la jeunesse de Ruusbrooc, son passage à Bruxelles, l'activité qu'il y aurait déployée et les circonstances de son départ pour la Forêt de Soignies repose uniquement sur les dires d'un hagiographe. Celui-ci - son oeuvre le démontre - est porté à exalter son héros, qu'il n'a pas connu personnellement, mais dont il propose les vertus à l'imitation des adeptes de sa congrégation. Il écrit cent ans après la date des évenements consignés et son récit n'est pas destiné au grand public. Les sources de son information nous échappent et partant la mesure de son objectivité. Plutôt que d'appuyer les faits rapportés les documents d'archives bruxellois, permettant quelque contrôle nous forcent de le rectifier de ci de là. Tout cela ne concourt pas à fortifier notre confiance en sa méthode’. Derhalve legt Lefèvre het grootste voorbehoud aan de dag tegenover al wat Pomerius verhaalt aangaande de voorgeschiedenis van de eerste prior van Groenendaal.

In een latere studie: La valeur historique des écrits de Pomerius sur la vie de Ruusbroec et les origines de Groenendael, verschenen in de Annales de la Société Royale d'Archéologie de Bruxelles van 1936, herhaalde Lefèvre die stellingen, zij het iets genuaceerder. Hij geeft immers toe dat Pomerius betrouwbaar is wat de grote trekken van het leven van Ruusbroec betreft. Ook beweert hij niet meer zoals in 1933 dat Pomerius de enige bron zou zijn waarin men gegevens vindt over het verblijf van Ruusbroec te Brussel. Thans schrijft Lefèvre enigszins voorzichtiger: ‘...c'est là la source première et presque exclusive de nos informations...’ Toch beklemtoont hij ook hier dat Pomerius een weinig betrouwbaar hagiograaf is. Die stelling vindt men trouwens eveneens opnieuw in een latere publikatie van Lefèvre die in 1962 onder de titel Encore Pomerius verscheen in de Cahiers Bruxellois.

De voormalige archivaris van Sint-Goedele heeft ongetwijfeld grotendeels gelijk. Pomerius heeft inderdaad zijn held, Ruusbroec, opgehemeld en daarbij gebruikt gemaakt van de klassieke hagiografische clichés. Toch is het lang niet zeker of men, uitgaande van die vaststelling, zomaar alles wat Pomerius meedeelt over het leven van Ruusbroec mag verwerpen als onbetrouwbaar. Lefèvre schijnt trouwens zelf ingezien te hebben dat men in dit verband niet te voortvarend mag zijn. Waar men in zijn bijdrage van 1933 nog zeer sterk de indruk krijgt dat Lefèvre niet gelooft dat Ruusbroec ooit aan Sint-Goedele verbonden was, al hoedde hij er zich wel voor dit ooit expliciet neer te schrijven, daar schijnt hij later heel wat omzichtiger te zijn geworden. En terecht.

Reeds is gebleken dat verschillende personages door Pomerius vermeld als horend tot de clerus van Sint-Goedele ook effectief in de archiefteksten teruggevonden worden, zij het niet altijd met dezelfde hoedanigheid als die, welke hun door Pomerius werd toegekend. Blijft dan nog Lefèvres bewering, als zou Jan van Rusbroec nooit vermeld worden in de archieven der Brusselse kapittelkerk. Hierbij moet men evenwel terdege rekening houden met een aantal praktische factoren die verband houden met de toegankelijkheid van het archief van Sint-Goedele. Hoewel een aantal bescheiden tijdens de Franse Revolutie in handen der overheid kwamen en nadien opgenomen werden in het Fonds der ‘Kerkelijke Archieven van Brabant’, berustend op het Algemeen Rijksarchief, toch bleven de meeste stukken nog lange tijd ter plaatse. Dit gold met name voor een groot deel der oorkondenverzameling en de reeks cartularia waarin de akten betreffende de Brusselse Kapittelkerk. Daarnaast bleven nog massa's losse stukken bewaard voornamelijk daterend uit de zeventiende en achttiende eeuw. Toen hij als archivaris van Sint-Goedele een aanvang had gemaakt met het ordenen van dit indrukwekkend fonds, berustend in de kelder der kerk, was Lefèvre er nooit toe gekomen deze losse stukken te onderzoeken.

Na de dood van Lefèvre liet de huidige deken van Sint-Goedele, Mgr. B. Vanden Berghe, op ons aandringen die archieven deponeren op het Algemeen Rijksarchief. Eind 1979 werden wij met het klasseren van die bescheiden belast. Vrij spoedig bleek dat onder de losse stukken uit de zeventiende en de achttiende eeuw ook een aantal oudere zaten die Lefèvre ontgaan waren. Dit geldt onder meer voor documenten in verband met de zogenaamde

[p. 168]

schending der hosties door de Brusselse Joden, een gebeurtenis die in 1370 zou hebben plaatsgevonden. Een aantal teksten waarvan het originele handvest volgens Lefèvre verloren was geraakt, werden door ons teruggevonden.

Het is dan ook duidelijk dat pas wanneer de ordening en beschrijving van het archief van Sint-Goedele voltooid zal zijn, met zekerheid kan worden uitgemaakt of in die bescheiden geen sporen gevonden worden van Ruusbroec, zoals Lefèvre steeds beweerde. Alleszins moeten wij er nu reeds op wijzen dat onze voorganger als archivaris van Sint-Goedele in zijn talrijke publikaties nooit gewag heeft gemaakt van een lijst van inkomsten uit de veertiende eeuw waar onder de hoofding Hospitale Beate Gudile ondermeer vermeld worden: ‘Item H. Blomart’ en drie regels lager ‘Item Ih. de Roesbreec’ of ‘Roesbeec’. In dezelfde lijst staat onder de rubriek ‘Ad Gaugericum’, dit is de Sint-Gorikskerk, ook de naam van ‘loh. Henickaert’. Zonder daarom de hier vermelde Ih. de Roesb(r)eec onmiddellijk te vereenzelvigen met Jan van Ruusbroec, stelt men vast dat Lefèvre nagelaten heeft de aandacht te vestigen op dit perkamenten bundeltje, dat vermoedelijk hijzelf voorzien heeft van het nummer 1648.

Standbeeld van B(eatus) Joannes a Ruysbroeck, door Jules Jourdain (1917). Marmeren beeld in de kooromgang van de Brusselse kathedraal. Met de rechtervoet verplet Ruusbroec het hoofd van Bloemardinne.

Ook wanneer wij met Lefèvre voorlopig aannemen dat in de Brusselse archiefteksten geen spoor van Ruusbroec zou gevonden worden, dan nog lijkt het ons zeer gewaagd hieruit zonder meer af te leiden, dat de Brabantse mysticus nooit aan de Brusselse kapittelkerk verbonden was, zoals Lefèvre schijnt te suggereren. Hier benadert hij wel zeer dicht de uiterst gevaarlijke stelling, als zou al wat niet door archiefteksten gestaafd wordt ook nooit zijn gebeurd: ‘was nicht in den Akten hat nicht gelebt’. Deze opvatting is in dit concrete geval des te minder houdbaar omdat wij hier te maken hebben met een personage dat op dat ogenblik in sociaal opzicht van minder belang was. Daar Ruusbroec geen kanunnik was, maar slechts een der talrijke lagere geestelijken werkzaam in Sint-Goedele, is het zeer goed mogelijk dat zijn naam nooit in een stuk vermeld wordt, hetzij omdat hij nooit een officiële aanstellingsoorkonde heeft verkregen en hij nooit betrokken was bij een of andere goederentransactie of vrome schenking, hetzij omdat de akte waarin dit geakteerd werd gewoonweg niet bewaard is gebleven. Het ware derhalve ongerijmd om uit het niet voorkomen van de naam van Jan van Ruusbroec in die archieven van Sint-Goedele welke de wederwaardigheden van de geschiedenis hebben overleefd en tot in de twintigste eeuw bewaard zijn gebleven, zonder meer af te leiden dat de Brabantse mysticus nooit aan de Brusselse hoofdkerk verbonden was en de uitlatingen dienaangaande van Pomerius naar het rijk der hagiografische fabelen te verwijzen. Dit mag men des te minder doen daar, zoals reeds gezegd, heel wat gegevens van Pomerius, meer bepaald inzake het bestaan van Jan Hinckaert, Franco van Koudenberg en Godfried Kerreken wel grotendeels blijken te kloppen met de archiefstukken.

Daarbij komen nog een aantal bedenkingen van het nuchtere gezond verstand. Overwegend dat Lefèvre zelf aanneemt dat Ruusbroec afkomstig is niet uit de gemeente Ruisbroek, maar uit de gelijknamige wijk in de buurt van de huidige Ruisbroekstraat te Brussel, zou het allerminst verwonderlijk zijn dat deze knaap studeerde aan de kapittelschool en later als lager geestelijke aan Sint-Goedele verbonden was. Trouwens ook Lefèvre zelf schijnt dit later ingezien te hebben, daar hij reeds in 1936 schreef Pomerius te kunnen volgen wat de grote trekken van Ruusbroecs leven betreft.

Er is echter meer. In tegenstelling tot wat Lefèvre in 1933 beweerde als zouden wij voor de Brusselse episode uit het leven van de grootste Nederlandse mysticus uitsluitend aangewezen zijn op het relaas van een onbetrouwbaar hagiograaf als Pomerius, beschikken wij wel degelijk over het getuigenis van een tijdgenoot van Ruusbroec aangaande het verblijf van de meester te Brussel. P. Verdeyen van het Ruusbroecgenootschap vestigde immers onze aandacht op de zogenaamde proloog van Her Gerardus tot de werken van Ruusbroec. Hier schrijft deze monnik van het kartuizerklooster van Herne over de mysticus die hij zegt zelf gekend te hebben: ‘Dese auctor hiet her Jan van Ruusbroeck, ende was ierst een devoet priester (ende) een capelaen te Bruesel in Brabant, in Sinte Goelen kerke; ende daer begonste hi enighe van dese boeken te maken’. Uit dit getuigenis blijkt duidelijk dat Ruusbroec inderdaad stamt uit het geestelijk milieu van de Brusselse kapittelkerk. Hiertoe hoorde ook Vranc van Coudenberghe, door her Gerardus bestempeld als een ‘rikeren kapelaen’. In zijn inleiding maakte Gerardus evenwel geen gewag van Bloemardine ofschoon hij uitdrukkelijk verklaart dat er destijds grote nood bestond aan onderricht in de volkstaal, daar een aantal ketterse stellingen toen opgang maakten: ‘want doen ter tijt was heyligher ganser leringhe in Dietscher tonghen groet noot, om enighe ypocrisien ende contrarien die doe op gheresen waren...’

Nu gebleken is dat Ruusbroec inderdaad verbonden was aan het kapittel van Sint-Goedele, lijkt het aangewezen even nader in te gaan niet alleen op deze kerkelijke instelling maar ook op het algemene Brusselse en Brabantse kader waarin de grootste Nederlandse mysticus geleefd heeft.

Brabant

Toen Ruusbroec rond 1293 in Brabant geboren werd, had het hertogdom een toppunt van zijn macht bereikt. Reeds ettelijke jaren regeerde hier een krachtige dynastie, die niet alleen het Brabantse territorium had beveiligd en zelfs uitgebreid, maar die tevens op een pragmatische wijze een ‘Brabantse staat’ georganiseerd had met een eigen juridisch kader en ambtenarenkorps. Onder de bescherming van de hertogen bloeiden handel en lakennijverheid en werd de burgerij steeds rijker, al was het lot van de ambachtslieden vaak verre van schitterend. In een reeks grote landsprivileges had men de verhouding tussen vorst en onderdanen steeds nauwer omschreven. Belangrijke mijlpalen in dit verband waren de testamenten van hertog Hendrik II (1248), Hendrik III (1261), de landcharters van Jan I (1292) en de stadsprivileges van deze vorst. Tijdens het leven van Ruusbroec werd die reeks verder aangevuld met het befaamde Charter van Kortenberg (1312) van Jan II, de Waalse Charters (1314) van Jan III en de Blijde Incomste (1356) van Johanna en Wenceslas.

Toch had Brabant enkele jaren voor de geboorte van zijn grootste mysticus een zware crisis ternauwernood overleefd. Toen immers hertog Hendrik III bij zijn dood in 1261 enkel minderjarige kinderen achterliet en zijn oudste zoon en

[p. 169]

wettige opvolger, Hendrik, wegens zwakzinnigheid niet geschikt bleek om met de hertogelijke waardigheid bekleed te worden, dreigde niet alleen het hertogelijke geslacht, maar ook het hertogdom zelf roemloos ten onder te gaan. Zowel de graaf van Gelre als de prinsbisschop van Luik maakte immers aanspraak op de voogdij over de minderjarige kinderen van de overleden hertog. Maar diens weduwe Aleidis, gesteund door Walter Berthout, heer van Mechelen, wist met grote behendigheid de belangen van het hertogdom te beveiligen. Zij kon uiteindelijk de buitenlandse dreiging afweren en haar zwakzinnige oudste zoon Hendrik IV vervangen door diens jongere en beloftevolle broer Jan I. Deze zou van 1267 tot 1294 met vaste hand in Brabant heersen.

Daarbij kon hij rekenen op de steun van de Brabantse steden die reeds tijdens de dynastische crisis na de dood van zijn vader in 1261-1262 een reeks bilaterale akkoorden hadden afgesloten, niet alleen om hun onderlinge geschillen bij te leggen, maar ook om het hertogdom tegen het vreemde gevaar te beveiligen. De levenslustige Jan I werd vrij spoedig de kampioen van de Brabantse handeldrijvende burgerij en de belichaming van het Brabantse

Gezicht op het koor en de dwarsbeuk van de Brusselse kathedraal, de voormalige kapittelkerk van Sint-Goedele en Sint-Michiel. Dit deel van de kerk heeft Ruusbroec nog gekend. De nylon-vangnetten werden aangebracht om gelovigen en bezoekers tegen vallend steengruis te beschermen.

samenhorigheidsgevoel. Zijn luisterrijke overwinning te Woeringen op 5 juni 1288 op een bondgenootschap van de graven van Gelre en Luxemburg en de aartsbisschop van Keulen bezorgde de dynastie een nooit meer geëvenaarde roem. Tot het einde van de achttiende eeuw werd de zege van Woeringen te Brussel herdacht met luisterrijke plechtigheden; elk jaar werd op 5 juni in Sint-Goedele een gelduitdeling gehouden om die overwinning te gedenken.

Van Jan I kregen de Brusselaars nog vóór de inwoners van de andere Brabantse steden hun eerste Dietse privileges, daar waar tot dan toe hiervoor steeds het Latijn gebruikt was. De hertog zelf beoefende de lyriek in de volkstaal en ging de geschiedenis der Nederlandse letterkunde in als de dichter van het sprankelende ‘Harbalorifa’. Liefhebber van tornooien en minnaar van vrouwelijk schoon, leidde deze vorst een lustig leventje dat vooral door een aantal niet-Brabantse kroniekschrijvers gehekeld werd. ‘Hij heeft als een rover de clerus en zijn onderdanen bestolen’, schreef de abt van de Gentse Sint-Baafsabdij verontwaardigd, terwijl de Luikse kroniekschrijver Jan van Hocsem de sexuele bezetenheid van de Brabantse hertog laakte. Zonder al te veel morren evenwel schijnen de steden, abdijen en edelen van het hertogdom in de periode 1290-1293 de overwinnaar van Woeringen financieel gesteund te hebben.

Nadat Jan I in 1294 bezweken was aan de verwondingen opgelopen bij een steekspel, werd hij opgevolgd door zijn zoon Jan II (1294-1312), gehuwd met Margareta, dochter van Edward I, koning van Engeland. Die hertog moest in het begin van de veertiende eeuw afrekenen met een oproer van de ambachten die een tijd lang, namelijk van 1303 tot 1306, een ‘democratisch bewind’ instelden. Door een bloedige repressie in 1306 werden de patriciërs opnieuw de machthebbers te Brussel. Net als zijn vader maakte ook Jan II duchtig misbruik van de gastdiensten, die de abdijen hem verschuldigd waren. In het aanschijn van de dood beloofde hij zijn leven te beteren, terwijl het Charter van Kortenberg (1312) voor de eerste maal aan de steden en de edelen uit het hertogdom een zekere vorm van georganiseerde ‘inspraak’ verleende.

Jan III (1312-1355) verstevigde binnen en buiten Brabant zijn gezag en genoot zelfs op Europees vlak een zeker aanzien. Ook hij deed herhaaldelijk een beroep op de financiële steun van zijn onderdanen en lag meermaals overhoop met de Brabantse kloosters terwile van het gastrecht. Dat belette echter niet dat die vorst in 1343 de kluis van Groenendaal met de nabijgelegen vijver ter beschikking stelde van Ruusbroec en zijn gezellen.

Bij de dood van Jan III (1355) liet de landsheer enkel dochters achter en werd Brabant aangevallen door Vlaanderen, Luik en Namen. Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen en gehuwd met Margareta, tweede dochter van de Brabantse hertog, haalde uiteindelijk zijn slag thuis. Toch wisten de Brusselaars onder leiding van Everard Tserclaes reeds op 24 oktober 1356 de Vlamingen te verjagen. Bij een vredesverdrag op 4 juni 1357 verkreeg Lodewijk van Male Mechelen en Antwerpen. De Scheldestad zou dan ook kennis maken met de verfransende administratie van de Vlaamse graaf, terwijl het vrij gebleven Brussel hiervan gespaard bleef. In welke mate deze bewogen gebeurtenissen ook doordrongen in de stilte van Groenendaal, waar Ruusbroec zich sedert 1343 had teruggetrokken, is evenwel niet duidelijk.

Brussel

Er werd reeds op gewezen dat Lefèvre aanneemt dat de Brabantse mysticus stamt uit de Brusselse familie Van Ruysbroeck, genoemd naar de gelijknamige wijk in de Zennestad; ‘Ne serait-ce pas à l'une de ces familles d'origine bruxelloise que ce rattachait le futur prieur de Groenendael? Son séjour, durant sa prime jeunesse,

Fragment van de eerste omwalling der stad Brussel uit de twaalfde eeuw (de bovenbouw dateert uit de zestiende eeuw). In de onmiddellijke omgeving van dit overblijfsel ligt de Brusselse wijk Ruisbroek. Toen Ruusbroec in 1293 geboren werd bevond deze buurt zich net buiten de stadsmuren.

[p. 170]

auprès de son parent Hinckaert, y trouverait une explication plus vraisemblable que celle présentée par Pomerius, où l'on est tenté de reconnaître un cliché hagiographique’. Het is inderdaad niet uitgesloten dat Ruusbroec behoort tot de familie die in de vijftiende eeuw de vermaarde bouwmeester van de toren van het Brussels stadhuis zal leveren: Jan van Ruysbroeck.

Dat Ruusbroec zou afkomstig zijn uit het ten zuiden van Brussel gelegen Ruisbroek lijkt ons weinig waarschijnlijk, onder meer omdat de monnik Gerard duidelijk verklaart dat de werken van Ruusbroec geschreven werden in zuiver Brussels Diets en dus met weinig Latijnse of Waalse invloeden: ‘Oec is te merken dat dese boeken ghemaect sijn in onverminghden Brusselschen Dietsche, soe datter luttel Latijnscher ofte Walscer woerden ofte van enighen anderen tale in sijn ghesaeiet’. Men ziet immers niet goed in hoe men van iemand uit Ruisbroek zou verklaren dat hij zuiver Brussels schrijft. Trouwens, op zich heeft de vraag naar de zeer precieze herkomst misschien minder belang; duidelijk is dat Ruusbroec stamt uit het Brabantse milieu en meer bepaald niet het Leuvense of Antwerpse, maar uit het Brusselse.

Tussen Brussel en het omliggende platteland bestond bovendien eeuwenlang een harmonische samenhang. Aanvankelijk een bescheiden nederzetting in de moerassige Zennevallei had de stad zich in de loop der eeuwen steeds verder ontwikkeld dank zij een aantal gunstige economische factoren, en met name de ligging bij de handelsweg Brugge-Keulen en de opbloeiende lakennijverheid. Reeds vrij vlug verschenen dan ook de Brusselaars met hun produkten op de buitenlandse markten. In 1298 vindt men Brussels laken te Parijs, later te Firenze, in Tyrol en op Cyprus. Leveren zij vanaf 1324 te Avignon en vanaf 1352 aan het Franse hof, dan stoten de Brusselaars verder door naar Barcelona en Portugal (1370).

Sedert hertog Hendrik I in 1229 een eerste keure aan de burgers van Brussel verleend had, genoot de stad een eigen juridisch statuut dat in 1326 door Jan III gepreciseerd werd. De burgers konden enkel voor hun eigen schepenen gedaagd worden en door die volgens het stadsrecht gevonnist en eventueel opgesloten worden in de stad. Dit alles belette evenwel niet dat er te Brussel een grote sociale ongelijkheid heerste, die trouwens bij het begin van de veertiende eeuw tot bloedige onlusten had geleid tussen ambachtslieden en patriciërs. Laatstgenoemden vormden een bevoorrechte maatschappelijke groep. Verenigd in grote kunstmatige ‘families’, geslachten genaamd, monopoliseerden zij het schepenambt. Aldus bezaten zij een grote macht niet alleen op gerechtelijk vlak, maar ook op politiek en bestuurlijk gebied. De economische sector ontsnapte evenmin aan hun invloed. De Lakengilde, waartoe alleen rijke handelaars en fabrikanten behoorden, reglementeerde immers zowel de produktie en de verkoop van het laken als de lonen van wevers en volders.

In tegenstelling tot de huizen van het gewone volk die uit hout, leem en stro waren opgetrokken, woonden de patriciërs in prachtige stenen woningen als het ‘Serhuyghskintsteen’, ‘Valkenborghsteen’, ‘Cantersteen’, ‘Ketelsteen’, ‘Plattesteen’, ‘Meynaertsteen’ en ‘Machtiaensteen’. Daarnaast bezaten zij op het platteland in de omgeving van Brussel uitgestrekte landerijen, terwijl zij door het uitvoeren van grote openbare werken bijdroegen tot de luister van Brussel, een stad die in de dertiende en veertiende eeuw een grote bloei kende. Binnen de eerste omwalling, die rond 1250 voltooid was, rezen de vlees- en de graanhalle op. Later kwamen hierbij nog een aantal markten en de grote slagerij en tussen 1357 en 1379 een tweede omwalling, die beter aan vijandelijke dreiging moest weerstand bieden dan de eerste, die tijdens de Vlaamse inval na de dood van Jan III (1355) volkomen ontoereikend was gebleken.

In die stad leefden de Brusselaars als Brabanders onder de andere Brabanders in wijken en buurten als ‘Nieuwlant’, ‘Alboem’, ‘Warmoesbroeck’, ‘Kwackelberch’, ‘Coudenberch’, ‘Orsendal’ en ‘Ruysbroeck’. Hier woonden families als Serhuygheskint, Weerts, Seroloefs, Utensteenweghe, Tserclaes, Clutinck, Roodebeek en zovele anderen. Moet het nog gezegd worden dat het stadsbestuur, de gilden en ambachten, de kerken, kloosters, hospitalen en armenhuizen zich naast het Latijn uitsluitend van het Diets bedienden? Iets vroeger dan de inwoners van Leuven, Antwerpen, Den Bosch, Tienen, Zoutleeuw en Lier kregen de Brusselaars Nederlandse privileges van de Brabantse hertog en dit op een ogenblik waarop de burgers van Gent, Ieper en Brugge Franse akten kregen van Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen. In het licht van dit alles wekt het geen verwondering dat de vermoedelijk oudste Dietse processtukken niet in Brugge of Utrecht maar wel in Brussel geschreven werden. Zowel de aanklacht van het kapittel als het pleidooi van de erfgenamen van Jan vander Hellen, deken van Sint-Goedele, werden in het Nederlands gesteld. Dat gebeurde in de jaren 1308-1309, toen de jonge Ruusbroec hier school liep.

Sint-Goedele

Op dat ogenblik bestond het Brusselse kapittel reeds meer dan twee eeuwen. In 1047 immers had graaf Balderik hier op de ‘Molenberch’ een college van twaalf kanunniken gesticht. Die geestelijken leefden aanvankelijk in gemeenschap, maar later betrokken ze elk een eigen woning. Omdat die kanunniken vaak nalieten daadwerkelijk te Brussel te verblijven, werd meermaals, zonder veel succes, een beroep gedaan op de kerkelijke overheid. Daarom stichtte hertog Hendrik I van Brabant in 1226 een tweede college van tien ‘kleine’ kanunniken, die de eredienst effectief moesten bijwonen. De ‘grote’ en ‘kleine’ kanunniken werden bijgestaan door een hele reeks priesters, de zogenaamde ‘vicarii’ en ‘mercenarii’ en door kapelanen; die bedienden de kapellen die in de kerk waren opgericht, veelal ter nagedachtenis van burgers en clerici uit Brussel.

De groei van het aantal gelovigen en de toename van het kerkelijk personeel bracht mee dat de oude Romaanse kapittelkerk vanaf 1226 stilaan gesloopt werd en vervangen door een gotisch heiligdom. Het thans nog bestaande koor met de oorspronkelijke straalkapellen was vermoedelijk voltooid rond 1250. In een volgende bouwfase, die eindigde rond 1350, werden de dwarsbeuk en een gedeelte van het schip voltooid. Koor en dwarsbeuk heeft Ruusbroec dan ook grotendeels in hun huidige vorm gekend. Het ligt evenwel voor de hand dat het slopen van de oude Romaanse basiliek en het bouwen van de nieuwe kerk zeker niet van aard was om een ordelijk verloop van de eredienst te waarborgen en al evenmin aanspoorde tot ingetogen meditatie. Het is daarom allerminst uitgesloten dat het rumoer van de bouwvakkers, de bevelen van de ‘meesters vander logiën van Sente Goedelen’, het gepiep van takels en het getik van truwelen wel eens de werkelijke aanleiding kan geweest zijn waarom Ruusbroec rond 1343 de Brusselse kapittelkerk verliet en zich in het Zoniënwoud terugtrok. In deze rustige omgeving zou hij zich beter op de mystiek kunnen toeleggen dan in het gewoel van Brussel, een stad die sinds de regering van Jan I (1267-1294) de gebruikelijke verblijfplaats der hertogen van Brabant was geworden. De stilte van Groenendaal was allicht beter geschikt voor meditatie dan het gezelschap van met rijke prebenden begiftigde kanunniken van de Brusselse kapittelkerk die op dat ogenblik één grote bouwwerf was geworden. Toch bleven tussen Sint-Goedele en Groenendaal steeds goede verhoudingen bestaan en dit tot het einde van het Ancien Régime.

P. De Ridder