Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 28

[p. 49]

Kunst en Geest

Over de roman

I

In 1943 wijdde het Franse tijdschrift Confluences uit Lyon een biezonder nummer aan de Problèmes du Roman, waarin de vraag opgeworpen werd of de roman nog een toekomst had. Sindsdien werd zij geregeld en naargelang de tijd verder ging steeds klemmender herhaald. Vanzelfsprekend gebeurde zulks ten dele omdat er op alle terreinen van het leven mensen voorkomen die tot niets anders in staat zijn dan het hernemen van gedachten die zij ergens ontleend hebben en sterker benadrukken om ze een schijn van oorspronkelijkheid te verschaffen. Maar in hoofdzaak was het toch omdat er redenen waren om zich te beraden op de mogelijkheid tot het voortbestaan of verdwijnen van een letterkundig genre, dat ongetwijfeld wat zijn opkomst en hoogte- of laagtepunten betreft aan bepaalde perioden verbonden schijnt.

De roman als prozaverhaal is een vrucht van de renaissance. Wat in vroeger eeuwen als kunststuk bedoeld werd schreef men in verzen. De traditie was uit de klassieke oudheid overgeleverd en zowel de schrijvers van Carel ende Elegast, Beatrijs als Van den Vos Reinaerde hebben ze voortgezet. Zelfs Jacob van Maerlant heeft met zijn Rijmbijbel en Spieghel Historiael de gewoonte in stand gehouden, ofschoon hij met die werken in de eerste plaats beoogde zijn lezers de gewijde en profane geschiedenis te leren kennen.

Daarentegen heeft Jan van Ruusbroec zijn mystische geschriften in een ongebonden stijl gesteld, omdat zij volgens zijn opvatting bij de theologische wetenschap en niet tot de literatuur behoorden. Het lag blijkbaar niet in zijn verlangen een schoonheidsontroering op te wekken. Wat hij nastreefde was zijn zielsverwanten en leerlingen de weg te wijzen die hen langs onthechting van het aardse en beschouwing van het bovenzinnelijke tot God zou voeren.

Die nuttigheidsoverweging hield verband met een machtsverschuiving in het openbaar leven, waar na de twaalfde eeuw gezag en invloed van adel en geestelijkheid meer en meer door de burgerij van de vrij gevochten steden overgenomen werd. Het zwaartepunt van het maatschappelijk bestel verschoof van de burchten en abdijen naar de stadhuizen en de literatuur werd bij die ontwikkeling aangepast, ten dele omdat haar beoefenaars nu uit een andere volksklasse stamden, ten dele omdat zij, zoals het met de minst oorspronkelijke geesten altijd het geval geweest is, zich haasten om bij de tijdstroom aan te sluiten.

De prozaroman is op het epos gevolgd, toen de verheerlijking van de ridderidealen en de onwankelbare geloofsovertuiging van de middeleeuwen verdwenen, om een open weg te ruimen voor de nieuwe opvattingen en verwachtingen, die door het humanisme waarvan Erasmus de meest vooraanstaande verkondiger was, de hervorming en de ontdekkingen uit de 15de en 16de eeuw, geschapen werden. Vrij spoedig is hij tot bloei gekomen, want reeds in 1605 verscheen Cervantes' Primera parte del Ingenioso Hidalgo don Quijote de la Mancha, een meesterstuk dat wellicht nog geëvenaard maar niet meer overtroffen werd.

Europa had terzelfder tijd twee nieuwe werelden ontdekt: Griekenland en Rome uit een nevelig verleden en Amerika in het verre westen. De aarde bleek ineens veel groter dan bekend en de vroegere cultuur der ouderen veel rijker dan vermoed. Tussen de ineenstorting van het Romeinse keizerrijk en de plotselinge verruiming van alle vergezichten, lag een periode van onvrijheid en barbaarsheid, die voortaan als de donkere Middeleeuwen zou worden beschouwd en afgewezen. Intussen weten wij dat die benaming aan een onverantwoorde geringschatting te wijten was, maar het duurde niettemin tot de doorbraak van de romantiek voor dat besef begon door te breken.

Met de renaissance en de hervorming, het rationalisme en de ontkerstening is het individu op de voorgrond getreden. De persoon heeft zich als eenling uit de gemeenschap losgerukt en zal er zich weldra boven verheven achten. Hij eist het recht op vrijheid van denken, buiten de alleenzaligmakende kerk en een kritisch optreden tegenover het staatsgezag, belichaamd in een vorst bij de gratie Gods. De bewustwording van zijn eigenwaarde en mogelijkheden maakt dat hij zich boven de gewetensverplichtingen stelt die de kerk oplegt en langzaam alle verbindingen prijsgeeft waarmede hij tot een georganiseerde volksgemeenschap behoort.

Eindelijk schijnt het morgenrood van een paradijselijke samenleving de toekomst te kleuren, maar dat oppervlakkige optimisme blijft niet duren. De individuele belangen krijgen waar het niet wettelijk verhinderd wordt voorrang op het algemeen welzijn en de mens die zichzelf tot onderwerp van zijn wetenschappelijk vorsingswerk maakt komt tot het besluit dat hij niet het goede en soevereine wezen is dat hij zich inbeeldde, maar een produkt van irrationele krachten en aandrangen waar hij vrijwel machteloos tegenover staat.

Hij ervaart hoe langer hoe meer zijn geworpenheid in een zinloos bestaan en de onverhelpbare eenzaamheid, die een gevolg van zijn anderszijn dan alle anderen is. Het geloof aan een buitenaardse bestemming heeft hij verloren en het aardse bestaan zonder eeuwigheid die erop volgt lijkt niet anders dan een nutteloze beproeving. De koning der schepping, meester over aarde en lot, is een hopeloos geval geworden, een zieke die lijdt aan het leven; geknakt het denkende riet van Pascal, overbewust van zijn toestand en volledig, na de erkenning van zijn overbodigheid, aan eigen ontoereikendheid overgelaten.

II

Die historische ontwikkeling ligt in de romanliteratuur weerspiegeld. De met zichzelf ingenomen psycholoog van Proust voor wie de hele wereld uit A la Recherche du Temps perdu alleen voor hemzelf en zijn kunstambitie belang oplevert is kenschetsend voor de zelfkoestering van een overtild individualisme en de uitgestotene uit Kafka's Die Verwandlung, die alles waarneemt en niets begrijpt, zichzelf wil verklaren om verlost te worden en door niemand begrepen wordt, voor de verlatenheid en onmededeelbaarheid waarin de moderne mens zichzelf opgesloten heeft. Wat kan er nog overkomen aan iemand die moedwillig of door zijn wezensaard veroordeeld, als een ingemuurde buiten de gemeenschap leeft, opdat het relaas van zijn leven en sterven voor de gemeenschap betekenis zou krijgen?

Als om het even hoeveel individuen alleen over zichzelf zouden vertellen, zonder aan hun omgeving belang te hechten en met de verwachtingen van toehoorders of lezers rekening te houden, zou hun verhaal op een ongeschakeerde en saaie monoloog gelijken. Indien wij alle lyrische gedichten die bewaard bleven, die onoverzichtelijke stroom van belijdenislyriek, bijeen konden krijgen en lezen, zou er tussen die overvloed en de voortbrengst van de moderne, tot haar meest individualistische uitingen doorgedreven romanliteratuur geen inhoudelijk verschil meer bestaan. Slechts één personage, het schrijvende ik, zou erin optreden, want ook de tegenspelers van de hoofdfiguur zouden afsplitsingen van dezelfde persoonlijkheid zijn. Wel zou de poëzie door haar beknopter vorm en gebalder taalgebruik beter leesbaar blijven, terwijl de zoveel uitgebreider romanteksten spoedig een onvermijdelijke verveling zouden veroorzaken.

Door de logische ontwikkeling van zijn filosofische en stylistische eigenschappen heeft de roman, als letterkundig genre waarin de individualistische mens zichzelf ontleed en uitgebeeld heeft, nagenoeg de grens van zijn mogelijkheden bereikt. Daarom is een romancier, op de hoogte van die toestand, geneigd naar hernieuwing te zoeken. Velen doen dat opzettelijk, waar wij menen dat elke hernieuwing die nageleerd werd en niet uit een bevestiging van de eigen persoonlijkheid voortkomt waardeloos is. In die zin valt het op dat zoveel kunstenaars veeleer handige navolgers dan scheppers uit eigen wezensaard zijn. In vroegere perioden van de literatuurgeschiedenis zien wij de onderscheiden letterkundige stromingen elkaar op-

[p. 50]

volgen, waar ze sinds de tweede wereldoorlog allemaal tegelijk opnieuw beoefend worden en het werkelijk oorspronkelijke, door een onomwisselbare persoonlijkheid gemerkte, zeldzaam blijft.

Het ongeluk van veel schrijvers wil dat zij alleen een commercieel succes najagen en daarin, door de meeste uitgevers ter zijde gestaan, niets anders beogen dan een weinig kieskeurig publiek te behagen. Hun streven gaat daarbij twee richtingen uit. Een eerste groep zoekt in de smaak te vallen door alle vroegere fatsoenlijkheidsvoorschriften te laten varen. Vandaar de stortvloed van romans waarin alle uitingen en mogelijkheden van de sexualiteit onverbloemd en in schuttingtaal beschreven worden. De mens die erin uitgebeeld wordt is dikwijls een stuk onnatuur, een bedenksel uit berekening.

Van louter literair standpunt is niets aan te merken op levensechtheid. Het woord van Vondel dat wij tussen ‘engelschheid en dierschheid’ verdeelde wezens zijn geldt nog altijd. Het naturalisme van de vorige eeuw heeft meesterstukken nagelaten, die hun waarde niet verloren hebben. Wij laten hier, omdat het vooral de morele kant van de zaak betreft, de sociale bruikbaarheid van dat werk buiten bespreking. Artistiek beschouwd evenwel valt dit soort verhalen onder dezelfde norm die even dwingend bij het beoordelen van een letterkundig bedoeld heiligenleven dient gesteld. Waarheid en waarachtigheid mogen geen geweld aangedaan worden, wat betekent dat een romanfiguur en de gebeurtenissen waarbij ze betrokken wordt, met de geheelheid van de werkelijke mens als persoon en als lid van een gemeenschap moeten herkenbaar blijven.

Veel sexueel behekste personages uit de jongste halve eeuw bezitten geen eigen leven en leiden slechts een papieren bestaan. Een aantal romans waarin geweld en wreedheid uitgestald worden verdienen hetzelfde verwijt. De auteurs van die tweede groep pogen kopers voor hun produkten te werven door hun sadistische neigingen te prikkelen. Het blijkt resultaat op te leveren, hoe verschrikkelijk de gevolgen voor de slachtoffers van ontoerekenbare misdadigers ook mogen zijn. Misbruik makend van de gezonde opvatting dat geen belemmeringen het scheppend vermogen van de kunstenaar mogen hinderen, worden waardeloze romans verspreid die even erge gevaren als drank- en drugmisbruik insluiten.

Sommige ontaarde of ziekelijke mensen zijn inderdaad monsters van dierlijke bezetenheid of zelfs van een perverse wreedheid die de dieren niet kennen. Maar niemand die bij zijn volle verstand is, aanvaardt dat zij normaal zouden zijn en wat er over hen moet geweten worden is in wetenschappelijke geschriften en niet in een roman zonder literaire waarde, die slechts uit belustheid op geld of twijfelachtige roem geschreven werd, op zijn plaats.

III

De fout van veel successchrijvers is dat zij er zich niet voor inspannen esthetisch verantwoord werk af te leveren en opzettelijk hun voorstelling van het leven misvormen om ophef te maken. Zij zonderen bepaalde tonelen en handelingen uit de stroom van gebeurtenissen die een leven vullen af en blijven moedwillig blind voor de totaliteit en de samenhang van feiten en factoren, die tot een onscheidbare eenheid verstrengeld zijn. Zo vervalsen zij het beeld van de mens, die ondanks alles wat hem mag onteren blijft verlangen en streven naar zijn persoonlijk geluk en een verbetering van de maatschappij.

Mens en maatschappij waren niet zo gaaf en rechtvaardig als de vroegtijdse idealiserende letterkunde deed uitschijnen, zij zijn ook niet zo slecht als nu beweerd wordt. Dat het gebeurt wordt bevreemdend genoeg vaak uit de naam van de werkelijkheid verdedigd, wat insluit dat ook door degenen welke op die eigenschap een beroep doen aanvaarden dat de schoonheid een afstraling van de waarheid is. In de negentiende eeuw heeft Ibsen door een van zijn toneelfiguren laten zeggen dat de waarheid ons zou bevrijden en zodoende een woord herhaald dat zo oud als de mensheid blijkt en in talloze teksten uit vroegere eeuwen te lezen staat. Later is hij in De wilde Eend op die uitspraak teruggekeerd en heeft hij verklaard dat er een zekere hoeveelheid leugen, in de betekenis van zelfbedrog nodig was, om het leven voor veel mensen dragelijk te maken. Het was niet de wil om de werkelijkheden te vervalsen die hem dreef, wel het verlangen om de waarheid waarover wij het heboen aan te vullen door ze vollediger te omschrijven.

Wij zijn ervan overtuigd dat de kunst en de mensheid een ondienst bewezen wordt door de waarheid, het beeld van de realiteit, in de een of andere zin te mistekenen. Toegegeven dat er weinig volmaakte mensen bestaan. Maar buiten degenen, die ter beveiliging van zichzelf en hun omgeving in gestichten moeten opgenomen worden, zijn er weinigen zo ontaard of nog niet aan de laagste graad van het menszijn toe, als er bij uitsluiting van alle anderen, het werk van sommige moderne romanciers bevolken. De waarheid is dat de overweldigende meerderheid van de mensen zijn zoals de onsterfelijke heldenfiguren uit de wereldliteratuur die de tijd overleefd hebben, verdeeld tussen goed en kwaad, en meestal geleid door een geweten dat hun het goed doet verlangen en het kwaad betreuren en afwijzen.

Als een kunstenaar het anders voorstelt, maakt hij zich aan een overdrijving schuldig. Hij verstoort de bestaande verhoudingen en nadat hij zijn publiek even voldaan, gevleid of opgeschrikt heeft, ziet hij het wegebben naar een nog feller hernieuwer, die de ontluistering van de mens verder doorgedreven heeft. Op sexueel gebied kan niets meer onthuld worden dat uit schroom bedekt gebleven was en de platte woordenschat die daarbij te pas kon komen is opgebruikt.

Waarschijnlijk is er nog een rauwer schildering mogelijk van de onbeperkte wreedheid, de wellust in de misdaad, dan tot hiertoe beproefd werd. Wij zeggen niet aangedurfd, want vrees voor opspraak of de ongelukkige gevolgen waaraan onevenwichtige geesten aan ten ondergaan, tellen niet meer mee. Nochtans zal ook het verrassingseffect van dat soort literatuur eerlangs uitgesloten zijn, want het kwaad in de mens, zijn macht om boosheid te bedrijven is eindig en loopt over een bepaalde grens heen op zelfvernietiging uit.

Omdat ze beseffen dat een herbronning van de inhoud van hun kunst, van hun eigen persoonlijkheid uit onmogelijk is, trachten sommige romanschrijvers de stijl en structuur van hun werk te veranderen. Een klein middel daartoe is bij voorbeeld alle leestekens achterwege te laten, zodat hun taal oeverloos kan uitstromen als een rivier die door haar dijken brak. Bij anderen heeft de omkering van de chronologische orde, het maken van oversprongen van de ene tijd en plaats naar een andere, zoals de film het voordoet, het mengen van specifiek lyrische elementen of wetenschappelijke gegevens bij het relaas, soms stelselmatige herhaling van zinnen en woorden een hernieuwing opgeleverd die even kan boeien.

Maar als die methoden niet meer dan handigheden zijn zonder organisch verband met de kunstenaar, zijn innerlijk wezen en lichamelijke gesteltenis, blijven het onbezielde hebbelijkheden. Maniërismen die de echte literatuurkenner niet van de wijs brengen. Met zijn herinneringen aan de grote literatuur aller tijden en landen, die op- en neergang van de geschiedenis overleefd heeft, de waarheid van de natuur, van het leven.

André Demedts

LITHO ALS GESCHENK VOOR EEN NIEUWE ABONNEE

De drukkerij die voor ons de litho van Julie River zou vervaardigen, is door financiële moeilijkheden over de kop gegaan. Daardoor zal de levering van ons geschenk voor wie een nieuwe abonnee geworven heeft, heel wat vertraging kennen. Mogen we u derhalve om enig geduld verzoeken?