Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 15

[p. 334]

Het Erasmushuis te Anderlecht

Het huis ‘In de Swaene’ (Erasmusmuseum) te Anderlecht (1515): voorgevel.

Het verblijf van Erasmus in het huis ‘De Swaene’ te Anderlecht in 1521, werd voor deze bestendige trekker een belangrijke halte in zijn zwervend bestaan. In dit decor van het Zwanehuis worden onze herinneringen nauwkeuriger. Wij zijn einde mei 1521. De conservatieve Theologen van de universiteit van Leuven, waar Erasmus op het ogenblik verblijft, bekommeren zich om zijn neutraliteit en sporen hem aan partij te kiezen. Maar Erasmus weigert halsstarrig aan deze broedertwist deel te nemen en de gemoederen op te hitsen. Hij gaat totaal op in zijn humanistische droom; hij kent geen andere partij dan die van de mens. Hij koestert slechts de hoop de maatschappij te verbeteren door aan iedereen de basis te geven van onderwijs, opvoeding, hygiëne en ‘wellevendheid’.

Vermoeid en ontgoocheld komt hij tot de gedachte dat hij in een klein dorp naast Brussel een vriend heeft, een hellenist en latinist zoals hijzelf, kanunnik Pieter Wijchman. Deze woont in een ruim gebouw, dat hem ter beschikking werd gesteld door het Kapittel van Anderlecht. Erasmus verlaat dus Leuven met zijn boeken en documentatie. Daar verschijnt hij in de bocht van de weg, te paard, zoals het in die tijd gebeurde. Zijn aangezicht is scherp, zijn opeengeklemde lippen glimlachen raadselachtig, op zijn hoofd heeft hij de steek der doctors in de Godgeleerdheid, om zijn mager, dun lichaam draagt hij een mantel met een kraag in marter. Zijn fijne, geringde hand steekt uit een karmozijnrood satijn, dat met een gouden rand omzoomd is. Hij klopt op de deur van Pieter Wijchman. Hij komt hem de gastvrijheid en de rust vragen, die hij nodig heeft, niet alleen om zijn reusachtige theologische en filologische studies te voltooien, maar ook om zijn literaire werken, die hem onsterfelijk zullen maken, te kunnen beëindigen.

Weldra wordt te Brussel het nieuws verspreid dat de grote Erasmus, de vernieuwer van de Latijnse en Griekse letteren, de geniale dialecticus, de betrouwbare filosoof en de scherpe moralist, zich te Anderlecht gevestigd heeft. 's Anderdaags, zeggen de kroniekschrijvers, zodra de stadspoorten open waren, kwamen prelaten, nuntiussen en diplomaten bij de meester aandraven. Zij kwamen hun beleefde groeten brengen aan de Prins der Humanisten. Erasmus, de scheidsrechter van de cultuur, discussieert met hen op vaak scherpe toon, maar hij is altijd verdraagzaam ten opzichte van de toestanden van zijn tijd, de toestanden van altijd.

Op de drempel van het Museum

In 1931 kocht het gemeentebestuur van Anderlecht het

[p. 335]

De witte zaal.

Erasmushuis, evenals het prachtig omheind park. Ze liet het goed weldra ‘inrichten’, want het gebouw had zijn oorspronkelijke topografie bewaard en werd door de tijd en de mensen zo goed geëerbiedigd, dat het niet moest - in de kwade zin van het woord - gerestaureerd worden. De plechtige inhuldiging van het Museum van het Erasmushuis vond op 24 september 1932 plaats, in aanwezigheid van HH. KK. HH. prins Leopold en prinses Astrid, toen hertog en hertogin van Brabant.

Behalve verzamelingen van een groot artistiek en documentair belang, wordt in het Erasmushuis in de eerste plaats een gedachte in ere gehouden.

Die ‘gedachte’ is niets anders dan het Humanisme, waarvan Erasmus de verkondiger was. Het steunt op de eerbied voor de mens, op de volmaking van de enkeling door de kennis der meesterwerken uit het verleden en de cultus der helden van de beschaving.

Het is misschien wel nodig dat we in onze tijd die waardige les herdenken... Het is trouwens daarom dat we het Erasmushuis bezoeken, niet zozeer als nieuwsgierigen maar als bedevaartgangers...

Het museum

Zodra de bezoeker de woning binnentreedt, wordt hij opgenomen in de bezonnen atmosfeer, die er sedert eeuwen heerst. Met eerbied gaat hij door het huis, dat met een ‘edele klaarte’ belicht wordt.

De kamer van Rhetorijke

Deze kamer werd als spreekkamer gebruikt. Hier is het dat de kanunniken hun hooggeplaatste gasten ontvingen en zich met hen onderhielden. Het decor is in Gotische stijl evenals het gebouw. We bemerken er een Vlaamse schouw met open haard en de bijbehorende voorwerpen: een haal, haardijzers, een haardplaat. Het buffet is eveneens in Gotische stijl en werd naar perkament in Vlaamse stijl uitgewerkt. De kroon is in Renaissancestijl en draagt bovenaan de tweehoofdige arend van Keizer Karel. Op de schoorsteen staat het portret van Adriaan VI in pauselijk ornaat. Hij is trouwens kannunik van Anderlecht geweest.

De Renaissancezaal

Deze zaal werd als refter gebruikt; bepaalde vergaderingen van het kapittel hadden er eveneens plaats. In de renaissancezaal werden de meubels uit die tijd, de schilderijen, de gravures, de medailles, de handschriften en de kostbaarste uitgaven van de werken van Erasmus verzameld. Alles spreekt hier tot de geest en krijgt een hoge intellectuele betekenis. De Prins der Grieks-Latijnse letteren verspreidde inderdaad de transalpijnse Renaissance in het Westen. Hij werd door de koningen en geleerden uit zijn tijd geëerd. Keizer Karel benoemt hem tot persoonlijke raadgever. Frans I tracht hem aan het Hof van Frankrijk te krijgen, de Kanselier van Boergondië stelt hem een post van raadgever voor, Paus Paulus III biedt hem de kardinaalshoed aan. Maar Erasmus neemt enkel aan, als zijn vrijheid niet belemmerd wordt.

De ramen die zich aan beide zijden van de zaal bevinden, geven haar een overvloedige belichting. De klaarte wordt nochtans verzacht door de gekleurde ruitjes in loden lijsten. De mooie eikehouten zoldering werd eveneens met de bijl bewerkt. De prachtige muurbekleding is van leder uit Cordova: elke rechthoek is één schapehuid.

De Werkkamer van Erasmus

Wanneer we de drempel van de werkkamer van de Prins der Humanisten overschrijden, worden we door een zonderling gevoel overmeesterd. De illusie, die door het decor geschapen wordt, is zo aangrijpend, dat we niet verwonderd zouden zijn, indien we er de meester zouden aantreffen. Op zijn lessenaar is het boek blijven openliggen en de pen bevindt zich naast een Paduaanse inktkoker.

‘Bij de eerste stap, schrijft Victor Larock, voelen we ons door zijn onzichtbare aanwezigheid omgeven. Deze stilte

[p. 336]

Het Erasmusmuseum te Anderlecht: de Renaissancezaal.

en het zachte licht dat door de ruiten komt, die Renaissancezaal met haar muurbekleding in Cordovaans leder, de hoge lessenaar met het schrijfkistje en een ganzepen, deze met glas bedekte tafel waarop folio's rusten in hun lijvige en versleten banden, alles wekt de grote schaduw van Erasmus op. Zodra we de werkkamer binnentreden, worden we door hem ontvangen, zoals Holbein hem voor de eeuwigheid geschilderd heeft.’ De schoorsteen, de kroon en het meubilair zijn in Gotische stijl. We gaan nu de zalen bezoeken die zich op de eerste verdieping bevinden.

De witte zaal

De witte zaal werd vroeger als slaapzaal gebruikt. De eiken zoldering, de kroon in Renaissancestijl met twee rijen lichten, de grote Gotische schoorsteen, de kasten uit de XVI^de eeuw, de meubels uit de XVII^de en de XVIII^de eeuwen zijn werkelijk merkwaardig. De virtrines, die omheen de zaal staan, geven de voornaamste etappes in de geschiedenis van Anderlecht chronologisch weer.

De Erasmiaanse bibliotheek

De vitrines in het midden van de zaal brengen ons tot de heer des huizes terug, tot Erasmus van Rotterdam, en omvatten een verzameling van zijn voornaamste werken in oorspronkelijke uitgaven en ook van de eerste vertalingen van de werken van Erasmus in moderne talen. Deze boeken bezitten nu nog hun oorspronkelijke band en werden ordelijk gerangschikt. Laten we tot slot de documentaire Bibliotheek bezichtigen. De muren werden versierd met een rijke iconografie, die aan Erasmus is gewijd.

Een bron van Humanisme

Heden wordt het Erasmushuis druk bezocht, niet alleen door toeristen, maar ook door geleerden en kunstenaars uit de gehele wereld. Naar aanleiding van een traditie, die nog levendig was in de XVII^de eeuw, gaat elke voorname personaliteit die te Brussel afstapt een bezoek brengen aan de woning van de prins der Humanisten. De vereniging ‘De vrienden van het Erasmushuis en het Oud Begijnhof’ houdt er geregeld voordrachten over Erasmus en zijn tijd, over de Renaissance, de Hervorming en het Humanisme. De meest bekende geleerden en schrijvers voeren er het woord. Belangrijke herdenkingen en de ‘Studiedagen over Erasmus’ vinden plaats in het Huis van de Prins der Humanisten.

Een bezoek aan het Erasmushuis komt ook in het schoolprogramma voor en het is bijna dagelijks dat de Conservator commentaar verschaft aan jonge toehoorders en voor hen op tastbare wijze een periode doet herleven, die ze alleen door hun schoolboeken kennen. Zo is het Erasmushuis een bijzondere aktieve bron van humanisme geworden; het is zoals Paul Valéry zei: één van de uitverkoren oorden waar de geest gaat feestvieren.

Vrij naar het boek van Daniël van Damme, Conservator-stichter van de gemeentelijke Musea te Anderlecht: ‘Eén uur in het Erasmus-huis’.