Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 15

[p. 235]

[nummer 88]

Monumentenzorg in België

Wie in België het woord monumentenzorg uitspreekt, denkt onmiddellijk aan de Koninklijke Kommissie voor Monumenten en Landschappen, goed bekend aan allen die met restauraties en nieuwbouw te maken hebben. De oorsprong is een K.B. van 7 januari 1835, waarbij een kommissie wordt opgericht om de minister van Binnenlandse Zaken voor te lichten over: 1) restauraties aan oudheidkundige, historische of artistieke monumenten; 2) de plannen betreffende het bouwen en herstellen van kerken en andere openbare gebouwen.¹ Door een K.B. van 31 mei 1860 worden aan deze kommissie in elke provincie zg. briefwisselende leden toegevoegd; ze dienen voornamelijk inlichtingen en adviezen te verstrekken, die hun door de kommissie gevraagd worden.² Een K.B. van 23 februari 1861 geeft de kommissie opdracht een algemene inventaris op te maken van de kunstvoorwerpen, in openbare inrichtingen bewaard³. Art. 1 van het K.B. van 29 mei 1912, dat de bevoegdheid van de kommissie bepaalt, herneemt art. 1 van het K.B. van 1835 en voegt er twee nieuwe punten aan toe⁴; het eerste (art. 1, 3^o) betreft de natuurbescherming waarvoor bij art. 2 nu een nieuwe sektie opgericht wordt⁵. Art. 1, 3^o wordt o.m. ook beschouwd als betrekking hebbend op het optrekken, of verbouwen van panden nabij beschermde (zg. gerangschikte of geklasseerde) monumenten en landschappen. Eindelijk kwam op 7 augustus 1931 een wet op het behoud van monumenten en landschappen tot stand. Art. 1 bepaalt dat op voorstel, hetzij van de Koninklijke Kommissie, hetzij van het plaatselijk kollege van burgemeester en schepenen, de monumenten, waarvan het behoud in historisch, artistiek of wetenschappelijk opzicht van nationaal (cursief van ons) belang is, gerangschikt worden bij K.B.; de kommissie dient ook advies over de voorgestelde rangschikking te geven⁶. Het intrekken van een rangschikking geschiedt op dezelfde wijze (art. 14). Volgens art. 3 mogen geen veranderingen van blijvende aard met wijziging van het uitzicht uitgevoerd worden, zonder bij K.B. toelating bekomen te hebben waarvoor eerst de kommissie en het college van burgemeester en schepenen advies dienen te geven. Art. 2 handelt over de toelagen bij restauraties. Art. 2, par. 3, van het Regentsbesluit van 2 juli 1949 bepaalt de staatstoelage voor de restauratie van beschermde kerken op 60%; over het algemeen betalen de provincie en de gemeente elk 20%⁷. Ook voor de beschermde openbare gebouwen geldt dit percentage; voor beschermde gebouwen in privé-bezit wordt de verhouding telkenmale vastgesteld.

Volgens art. 17 zal een inventaris opgemaakt worden van roerende goederen in bezit van staat, provincie, gemeente en openbare instellingen, waarvan het behoud in artistiek opzicht van nationaal (cursief van ons) belang is. Deze inventaris is niet gemaakt geworden en er bestaan dientengevolge geen beschermde roerende kunstvoorwerpen⁸. Toch zijn althans de kunstvoorwerpen in de kerken beschermd door een K.B. van 16 augustus 1824 (inzonderheid art. 2 en 5)⁹. De wet van 1931 bevat echter geen bepaling i.v.m. de toelagen voor de restauratie van deze roerende goederen; door een interpretatie van art. 2 van de

1 Art. 1. - Une commission est instituée à l'effet de donner son avis, sur la demande du Ministre de l'Intérieur:

1.

Sur les réparations qu'exigent les monuments du pays remarquables par leur antiquité, par les souvenirs qu'ils rappellent, ou par leur importance sous le rapport de l'art;

2.

Sur les plans relatifs aux constructions et réparations des édifices mentionnés dans l'art. 2 de l'arrêté du 16 août 1824, et d'autres édifices publics;

2 Art. 2. - Les membres correspondants recueillent les renseignements et donnent les avis qui leur sont demandés par la Commission, et ils surveillent, s'il y a lieu, l'exécution des travaux qu'elle a approuvés. Ils peuvent aussi, d'office, appeler l'attention du Gouvernement ou de la Commission sur les mesures qu'ils jugent utiles pour la conservation des monuments ou des objets d'art.

3 Art. 1. - Un inventaire général des objets d'art et d'antiquité, appartenant à des établissements publics, et dont la conservation intéresse l'histoire de l'art et l'archéologie nationale, sera dressé par les soins de la Commission royale des monuments et de ses membres correspondants. La Commission royale des monuments rédigera le plan de cet inventaire qui sera soumis à l'approbation de notre Ministre de l'Intérieur.

4 Art. 1. - L'article 1^er de l'arrêté royal du 7 janvier 1835 est modifié et complété comme suit:
Une commission est instituée à l'effet de donner son avis à la demande du Ministre compétent:
..................

3.

Sur les projets de travaux susceptibles de compromettre l'existence ou de porter atteinte à l'intégrité des sites les plus intéressants du pays;

4.

Sur les avant-projets et projets concernant des travaux de voirie qui, dans les villes ou ailleurs, touchent directement ou indirectement à des questions d'esthétique.

5 Het volledig verschillende probleem van de landschapszorg wordt hier niet verder behandeld.

6 Voor 1931 rangschikte de komissie zelf de monumenten. Er waren drie kategorieën naargelang van de belangrijkheid van de gebouwen. De eerste lijst van beschermde monumenten verscheen in 1892. Algemene lijsten verschenen in 1914, 1926 en 1948-1953. De laatste (gestencilde) lijst dateert van 1963.

7 Voor het bouwen, verbouwen of herstellen van niet beschermde kerken wordt een facultatieve staatstoelage van 30% verleend.

8 In ‘Beeld van het Kunstbezit’, het inleidende eerste deel van de inventarisreeks ‘Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen’, hebben we de hoofdlijnen geschetst van de inventarisatie in België sinds 1830. Daarbij is een zo volledig mogelijke lijst gevoegd van de inventarissen die tussen 1846 en 1965 verschenen zijn; deze lijst verscheen, aangevuld met de sindsdien gepubliceerde titels, in 1966, eveneens in het ‘Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen’, 14 (1964).

9 Art. 2. Zonder daartoe alvorens Onze toestemming te hebben verkregen, zal het niet geoorloofd zijn om nieuwe kerken of gebouwen, tot de oefening van de openbare eeredienst bestemd, te stichten of op te bouwen, nochte om de reeds bestaande te herbouwen of aan dezelve eene veranderde inrigting te geven, maar zullen de kerkbesturen zich enkel moeten bepalen tot de werken van noodzakelijk onderhoud, die de instandhouding der gebouwen mogt vorderen. Art. 5. Even min zal het geoorloofd zijn om, zonder daartoe Onze toestemming of de toestemming der openbare magten, die Wij zullen goedvinden daartoe aan te wijzen, te hebben verkregen, uit de kerken weg te breken, te vervoeren of te vervreemden, ofte om zich eenige andere beschikkingen te veroorloven met opzigt tot de in kerken geplaatste voorwerpen van kunst of geschiedkundige gedenk stukken, van welken aard die ook zouden mogen zijn, voor zoo verre zij niet toebehooren aan bijzondere genootschappen of bijzondere personen.

[p. 236]

wet van 1931 wordt toch 60% staatstoelage gegeven voor onderhoud of restauratie van kunstwerken die door de kommissie beschouwd worden als mede geklasseerd met het gebouw waarin ze zich bevinden¹⁰.

Als gevolg van de nieuwe liturgische voorschriften in de R.K. kerken, heeft een onderrichting van de Minister van Justitie (dd. 11 mei 1965) enige verandering in de bescherming gebracht:

-	voorlopig opstellen van meubilair mag zonder toelating gebeuren evenals het verplaatsen van meubilair binnen de kerk, indien aan de meubels niets gewijzigd wordt of als ze geen geheel vormen met muren, bevloering of zuilen.
-	voor het verplaatsen van meubilair dat een geheel vormt met het gebouw en waarvoor werken aan het gebouw nodig zijn, dient toelating bekomen van het nieuwe komité dat bestaat uit leden van het provinciaal komité en van de bisschoppelijke kommissie.
-	wil men meubilair wijzigen of wegnemen - ongeacht of aan het kerkgebouw moet worden gewerkt - dan volstaat toelating van het ‘gemengd komité’ als het meubilair geen artistieke of archeologische waarde heeft. Heeft het dit wel, dan moet de minister van Justitie toelating geven, na advies ingewonnen te hebben van de Kommissie voor Monumenten.

Het is duidelijk dat door deze ministeriële onderrichting het kerkmeubilair niet meer zo goed beschermd is als vroeger. Zo kan thans in het kerkgebouw het meubilair - als het geen geheel vormt, enz. - overal van zijn plaats gehaald worden, en geplaatst in sakristieën, zijkapellen of zelfs zolders, want deze ruimten zijn o.i. begrepen ‘binnen die gebouwen’ (à l'intérieur de ces édifices, zegt de Franse tekst). Vormt een kommuniebank, die met enkele ijzeren haken aan de grond vast gehecht is, ‘een geheel met de bevloering’? Er bestaat nu ook gevaar dat veel, als waardeloos bestempeld, neogotisch meubilair zal verdwijnen. In Nederland en Duitsland wordt reeds neogotisch meubilair beschermd. In dat verband zou o.m. de neogotische kerk van J. Bethune te Vijve-Kapelle (gem. Sint-Kruis), daterend uit 1861-1864, dienen beschermd, samen met het volledige meubilair.

Zoals uit het bovenstaande blijkt is de in 1835 opgerichte Kommissie voor Monumenten het centrale punt van de Belgische monumentenzorg, alhoewel deze kommissie, evenals zovele andere kommissies, slechts een adviserend lichaam is. Men zou dan ook redelijkerwijze mogen verwachten dat naast die kommissie een zelfstandige dienst zou bestaan (zoals bij de Dienst voor Opgravingen een Nationale Kommissie voor Opgravingen bestaat; K.B. van 5 juli 1963 en 15 april 1965). Nu lijkt de toestand eerder omgekeerd te zijn: de kommissie beschikt over eigen administratief personeel - bij haar gedetacheerd door de Direktie Schone Kunsten en Letteren - die de beslissingen van de kommissie voorbereidt en uitvoert.

Een vergelijking met Nederland, een ongeveer even groot land met grotere bevolkingsdichtheid, d.w.z. met nog grotere problemen, moge verhelderend werken¹¹. Daar is de ambtelijke Rijksdienst voor de Monumentenzorg belast met het toezicht op het onderhoud en de restauratie van de monumenten, met de inventarisatie en met de voorbereiding van de maatregelen tot bescherming der monumenten tegen rampen en oorlogsgevaar. Aan de restauratieafdeling is de eerste taak opgedragen. Daartoe is het land verdeeld in vier distrikten, elk toevertrouwd aan een chef-architekt en assistenten-architekten; aan deze afdeling zijn daarenboven nog verbonden een beeldhouwer-natuursteendeskundige, twee molenexperts en een vijftal tekenaars, belast met de bouwkundige dokumentatie. De architekten worden reeds van in het begin bij elke restauratie betrokken, d.w.z. ze oordelen wat dient te gebeuren, advizeren over de keuze van de architekt, beoordelen de restauratieplannen, advizeren over de keuze van de aannemer, houden toezicht op de werken. Er is verder een kleine stedebouwkundige afdeling die o.m. helpt bij de voorbereiding van stedebouwkundige plannen en van de aanduiding van beschermde stads- en dorpsgezichten¹². De afdeling beschrijving is belast met de monumentenbeschrijving (inventarisatie)¹³. Daarvoor beschikt men over acht kunsthistorici, vier tekenaars, twee fotografen en drie laboranten, een archief van foto's (100.000 stuks) en tekeningen (70.000 stuks), een vak-

10 Om in aanmerking te komen, moeten de kunstwerken aan de eigenaar van het gebouw toebehoren en geplaatst zijn in het gebouw en bestemd zijn voor de dienst. Komt b.v. niet in aanmerking: meubilair van een godsdienstig genootschap.

11 Voor een uitvoerige uiteenzetting van de geschiedenis en de werking van de monumentenzorg in Nederland, verwijzen we naar de uitstekende bijdrage van Mr. R. Hotke, hoofddirekteur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, getiteld Monumentenzorg in Nederland, in ‘Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen’, 15 (1964), blz. 113-155. We vermelden nog Ir. R. Meischke, ‘Monumentenzorg sinds 1945’, (brochure in 1959 uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘Monumentenzorg’ te Delft) en het boek ‘Strijd om schoonheid’, in 1961 door de Bond Heemschut (4.500 leden!) uitgegeven bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan. Zeer aan te bevelen is het pas verschenen boek van dr. C.A. van Swigchem, ‘Afbraak of restauratie. Monumentenzorg in Nederland’ (Fibulareeks nr. 14, Bussum, 1966).

12 Art. 1, e van de monumentenwet van 1961: ‘stads- en dorpsgezichten: groepen van onroerende zaken, hieronder begrepen bomen, wegen, straten, pleinen en bruggen, grachten, vaarten, sloten en andere wateren, welke met een of meer tot de groep beschermde monumenten een beeld vormen, dat van algemeen belang is wegens de schoonheid of het karakter van het geheel.’

13 In de reeks ‘Geïllustreerde Beschrijving der Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst’ verschenen tot op heden: Baronie Breda (1912), Maastricht (1930, 1935, 1953) Bommeler- en Tielerwaard (1932, 1946), Twente (1934), Noord-Limburg (1937), Oost-Groningen (1940), Leiden en Westelijk Rijnland (1944), Waterland (1953), West-Friesland (1956), Utrecht (2 afl., 1956, 1965), Kwartier van Zutphen (1958), Zuid-Limburg I (1963), Zuid-Salland (1965). De ‘beschrijving’ bezorgt ook de tekst van het ‘Kunstreisboek voor Nederland’, waarvan de laatste uitgave in 1965 verscheen.

[p. 237]

biblioteek, enz. Door de nieuwe monumentenwet van 1961 is de Monumentenraad¹⁴ belast met het opstellen van de per gemeente gegroepeerde monumentenlijsten¹⁵; de voorbereiding gebeurt echter door de ‘beschrijving’ van de Rijksdienst. Voor het opmaken van die lijsten was eerst een termijn van 5 jaar gesteld, die nu verlengd werd tot 8 jaar. Er zijn reeds talrijke ontwerplijsten gezonden aan provincies en gemeenten, die de minister in overweging kunnen geven de lijst met bepaalde gebouwen te vermeerderen of te verminderen. De nieuwe lijsten - een administratieve basis voor het beleid van volgende jaren - zijn zeer ruim opgevat, zodat ze kunnen aangepast worden aan de omstandigheden (saneringsplannen, ruilverkaveling, verkeer, financiële mogelijkheden)¹⁶. Enkele voorbeelden: voor Maastricht zijn ter bescherming 1396 gebouwen voorgesteld, voor Utrecht 838, voor Delft 572, voor Zierikzee 560. In totaal denkt men tot ongeveer 40.000 (veertigduizend!) beschermde monumenten te komen. Zeer leerrijk zijn ter vergelijking enkele cijfers uit ons land (volgens de lijst van 1963): Antwerpen heeft 50 beschermde monumenten, Brugge 34, Brussel 26 (op de wereldberoemde Grote Markt slechts het stadhuis en het Broodhuis!), Gent 54, Luik 163 (waaronder 65 gevels in de rue Hors Château). In totaal zijn in België geen 2000 gebouwen beschermd! Het grote voordeel van het Nederlandse systeem is dat in een korte tijdspanne (acht jaar), volgens gelijke normen, een volledige monumentenlijst zal opgemaakt worden, terwijl ons systeem van klassering niet naar volledigheid streeft, zeer willekeurig geschiedt (dikwijls met een bepaald doel: sloping tegen te gaan, subsidie voor restauratie te verkrijgen), en hoegenaamd geen gelijkwaardige normen volgt.

Voor de subsidieregeling wordt in Nederland rekening gehouden met eventuele speciale toestanden; de provinciale en gemeentelijke subsidies variëren eveneens. Als men voor 1965 alle overheidssubsidies en het aandeel der eigenaren (10 tot 30%) samentelt, komt men tot een som van ca. 50.000.000 gulden die per jaar verwerkt wordt. l.v.m. het restaureren van woon- en pakhuizen, bestaat voor een aantal steden een regeling tussen rijk en gemeente, waarbij elk een gelijk bedrag uittrekt, zo in Amsterdam elk 1.250.000 gulden. Zulke bedragen schijnen voor onze kunststeden onbereikbaar ver te liggen!

Het schijnt voor ons land niet mogelijk nauwkeurige cijfers i.v.m. de rijkssubsidies te verkrijgen, omdat in de globale cijfers van de begrotingen zowel toelagen voor nieuwbouw als voor restauraties begrepen zijn. Een uitzondering vormen de restauraties van beschermde private gebouwen (d.w.z., geen kerken noch openbare gebouwen), waarvoor thans voor het Vlaamse land per jaar 10.000.000 fr. beschikbaar is.

O.i. bestaat thans in België het meest behoefte aan een tweeledige rijksdienst - afhangend van de nu taalkundig gesplitste Direktie voor Schone Kunsten en Letteren -, werkend met eigen architekten¹⁷ (b.v. 1 per twee provincies), kunsthistorici, technisch en administratief personeel. De samenwerking met een hernieuwde kleine Kommissie voor Monumenten zou inzonderheid ten goede komen aan de belangrijke restauraties, waaraan nu te weinig tijd kan besteed worden¹⁸.

Het lijkt ons hoopvol dat in de kommissie zelf meer en meer leden ervan overtuigd worden, dat een reorganisatie van de monumentenzorg onvermijdelijk is. De omstandigheden zijn inderdaad sinds 1835 grondig veranderd, zodat een aanpassing aan de gewijzigde toestand dringend geboden is.

Dat één van de voorbeelden op gebied van monumentenzorg en -wetgeving Nederland is, moet voor Vlaanderen een nog grotere reden zijn om in het kader der Nederlandse taal- en kultuurgemeenschap tot nauwe samenwerking te komen¹⁹.

Dr. Luc Devliegher

Wetenschappelijk attaché Provincie West-Vlaanderen Lid Kon. Kom. Monumenten en Landschappen.

14 De Monumentenraad (minimum 20, maximum 40 leden) bestaat uit vijf afdelingen: 1. De Rijkscommissie voor het oudheidkundig bodemonderzoek, 2. De Rijkscommissie voor de monumentenzorg, 3. De Rijkscommissie voor de musea, 4. De Rijkscommissie voor de monumentenbeschrijving, 5. De Rijkscommissie voor de bescherming van monumenten tegen rampen en oorlogsgevaren. De Rijkscommissie voor de monumentenzorg bestaat uit een tiental deskundigen (architecten - die zelf niet restaureren - en kunsthistorici); het secretariaat berust bij de Rijksdienst. Aan deze commissie worden o.m. de belangrijke restauratiegevallen ter beoordeling voorgelegd.

15 Voorlopig zijn enkel déze monumenten beschermd, die voorkomen in de twaalfdelige ‘Voorlopige Lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst’, verschenen tussen 1908 en 1933.

16 Zie C.A. Van Swigchem, De bescherming van onze monumenten, in ‘Nieuwsbulletin Kon. Ned. Oudh. Bond’, 1966, blz. 37-42; id., De nieuwe monumentenlijsten, in ‘Bouw’, 21 (1966), blz. 796-803.

17 Deze architekten zouden o.m. een nu bijna niet bestaande kontrole over de restauraties dienen uit te oefenen.

18 O.i. behoren nieuwe kerken, pastorijen, e.d. niet tot het domein van de monumentenzorg, evenmin trouwens de andere moderne gebouwen als scholen, fabrieken... waarvoor toch ook geen advies van de kommissie gevraagd wordt.

19 We willen hier ook nog wijzen op de rede over monumentenzorg, in 1963 door de heer gouverneur A. Mariën in de provinciale raad van Oost-Vlaanderen uitgesproken. Zijn besluit was dat een vijftal konkrete hervormingen dienen nagestreefd:

1.

De wetgeving dient herzien.

2.

De monumentenzorg moet op wetenschappelijke basis gegrondvest worden.

3.

Een volledig uitgebouwde struktuur met advizerende organen en uitvoerende diensten dient voorzien.

4.

Het systeem van administratie, advizering en subsidiëring dient vereenvoudigd.

5.

Restauraties mogen enkel aan gespecialiseerde architekten en aannemers toevertrouwd worden.