Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 15

[p. 58]

Portretten van Guido Gezelle

Het marmeren borstbeeld van Guido Gezelle door Jules Lagae werd te Kortrijk onthuld op Paasmaandag 1903.¹ Het zou later, beschut tegen weer en wind, onderdak vinden in het stedelijk museum en vervangen worden door een bronzen afgietsel. Kort na de inhuldiging verspreidt het Huis J. Tremmery-Jacqueloot, markt 16, onder de titel ‘Meester Gezelle en is niet dood!’ volgende oproep²: ‘Neen, de groote Meester is niet dood, hij leeft en zal blijven leven in zijne onnavolgbare werken en gedichten. Hij leeft en zal blijven leven in het geheugen van alle Kortrijkzanen, die hem zoo geern zagen. Hij leeft in zijn prachtig borstbeeld te zijner gedachtenis bij zijne geliefde O.L. Vrouwkerk opgericht; maar hij leeft ook en zal blijven leven in zijn prachtig portret door M. Bogaerts geschilderd en waarop zijne minnelijke wezenstrekken zoo wonderlijk zijn weergegeven.

De groote Meester staat daar, niet als denker, maar als priester, met zijnen vriendelijken glimlach, die hem zoo eigen was, en die hem van de Kortrijkzanen zoo zeer deed beminnen; ook mag niemand nalaten naar de uitstalling van den vertegenwoordiger van M. Bogaerts te gaan zien, 't is te zeggen bij den heer J. Tremmery, waar het portret ten toon gesteld is. Ook ten einde eenieder zich zulk eene eenige gedachtenis van den grooten Meester, van den beminnelijken priester zoude kunnen aanschaffen, heeft M. Bogaerts besloten portretten van Meester Gezelle te schilderen van af den prijs van 20 Frank, kader inbegrepen...’ enz.

Deze publiciteit, aangevuld met een dito aanbod voor het ‘portretten schilderen van eerste communiekanten, knechten en meisjes, te beginnen van 20 Frank, kader inbegrepen. Gelijkenis gewaarborgd’ en met de geruststelling dat ‘de portretten die niet zouden voldoen, worden kosteloos veranderd of teruggenomen’, is vermoedelijk met betrekking tot de fantasieënrijke beeldcultus van Gezelle de eersteling. De portretkunst van M. Bogaerts, ‘weerdig in de schoonste prachtkamers of salons te prijken’, wekte in later jaren navolging, en van ongelijke waarde!

Voor een gelukkige onderbreking zorgden, in 1946, Stijn Streuvels als vertegenwoordiger van de Familie Gezelle en Paul Lateur als beeldhouwer, toen zij van het oorspronkelijk dodenmasker van de dichter zestig nu gezochte afgietsels op de markt brachten. In dit sprekend dokument werden, na tal van onverantwoorde en zelfs wansmakelijke ‘portretten’, piëteit en waarheid met elkaar verzoend. Hoewel geen specifiek kunstwerk vormt het dodenmasker van Guido Gezelle inderdaad de toetssteen die onmisbaar is voor de vergelijking en waardering van de hier besproken kunstwerken.

Het aantal portretten van Gezelle, geschilderd of geboetseerd naar het leven, is uiterst beperkt. Wij kennen er slechts twee, en misschien een derde dat een grensgeval kan zijn. Mochten er naar aanleiding van dit opstel andere te voorschijn komen, met dank zou daarvan kennis genomen worden.

Gezelle's klacht in het gedicht Moederken van 4 mei 1891 blijft ons wat zijn persoon betreft bespaard. Rekening houdend met de mogelijkheden van de fotografie in de 19^e eeuw hebben wij geen reden tot klagen. Dat de dichter portretschuw zou zijn geweest en zijn schuwheid een hinderpaal zou hebben betekend voor kunstenaars die hem met verf of beitelwerk van steene wilden vereeuwigen, kan men op grond van de bestaande dokumenten moeilijk beweren. Reeds uit een brief van Eugeen Van Oye³, geschreven te Torhout op 25 juli 1860 naar aanleiding van een voorbarig doodsbericht aangaande Kardinaal Wiseman, kan men afleiden dat de dichter zich wel eens liet fotograferen. Exemplaren bleven bewaard en zijn gekend. Twee jaren later klaagt dezelfde briefschrijver erover geen afdruk te bezitten van een foto welke hij bij Leuvense vriendden heeft gezien. Indien Gezelle zijn vraag daarnaar niet overijld heeft ingewilligd, is dit voorzeker geweest uit priesterlijke bescheidenheid en afkeer voor de nogal dweperige toon van de oud-leerling.

De zonen van het mogelijk portretschuw moederken hadden ten andere de kunst in het bloed. Waarom zouden zij afkerig hebben gestaan tegenover het scheppend werk van artiesten die hen persoonlijk kenden of die het, dank zij een bevriende relatie zoals Gustaaf Verriest, van Gezelle gedaan kregen voor hen te poseren? Hugo Verriest getuigt dat Guido's jongere broer Romain, desnoods in de duik, beeldhouwer wilde worden, een vak waarin zijn neef Karel Lateur zijn talent heeft laten blijken.⁴ En daar is ook Romain's zoon Sef, eigenzinnig maar onmiskenbaar begaafd als schilderend autodidakt, waarover wij het verder nog moeten hebben. Wij dienen dus geen ongewone argumenten op te sporen om het uiterst gering aantal portretten naar het leven te verklaren. Het ligt, in die jaren gelijk vandaag, in de aard der dingen. Kunst kost geld; hoe zou een eenvoudig priester daaraan willen denken? Pas in 1894 ontstaan dan van deze franciskaanse man de twee portretten die vrij algemeen gekend zijn: het borstbeeld door Jules Lagae en het schilderij door Hendrik De Pondt.

Dit tweede portret wordt bewaard in het Engels Klooster in de Carmerstraat te Brugge.⁵ Gezelle heeft het meegebracht uit Kortrijk. Het is tonalistisch somber, tamelijk koud zelfs maar toch evenwichtig van compositie. De dichter kijkt naar de toeschouwer, terwijl hij de rechterhand met de ganzepen even laat rusten, en met de linker een vrij groot schrift schuin rechtop houdt. Op de achtergrond bemerkt men een schrijftafel en veel boeken. De Pondt heeft voor dit portret dichterlijke vrijheid aangewend. Ganzepen en schrift blijken niet overeen te stemmen met Gezelle's gewone manier van doen. Toch is het een fraai stuk van een zekere monumentaliteit en wijding. Jammer dat

1 Een dossier betreffende de oprichting van het Gezelle-borstbeeld te Kortrijk wordt bewaard in de Stadsbibliotheek aldaar. Veel dank uen ik verschuldigd aan de heer Pollet, stadsbibliothecaris, en aan de heer Berteele, die mij op het spoor brachten en welwillend alle stukken lieten inzien.
De eerste oproep van het comité dateert van 11 december 1899. Gezelle was op 27 november te Brugge overleden. De dokumenten in het dossier lopen over de jaren 1899 tot 1903. Zij bevatten o.a. een deel van de briefwisseling tussen Jules Lagae en het comité, evenals de bundel van de inschrijvingen en publiciteitsmateriaal.

2 Exemplaar van deze circulaire in dossier Stadsbibl. Kortrijk.

3 Opgenomen in ‘Jubileum Uitgave van Guido Gezelle's Volledige Werken’, N.V. Standaard-Boekhandel, dl. VI, 1935 ‘Brieven van, aan en over Gezelle’, afdeling I. ‘Briefwisseling Gezelle-Van Oye’, uitgegeven door Prof. Dr. Fr. Baur en Prof. Dr. R. Verdeyen, onder nr. 25 a (blz. 68-69). Vgl. ibid. onder nr. 41 a (blz. 112) en onder nr. 56 a (blz. 142). Zie ook ‘Breedere Aanteekeningen’ door Prof. Dr. Fr. Baur, in hetzelfde deel, blz. 254. Professor Baur heeft de daguereotype laten reproduceren in zijn boek ‘Uit Gezelle's Leven en Werk, Leuven 1930, pl. XXVII. - Zie nu ook J. de Mûelenaere: ‘Bij een portret van G. Gezelle’, in Gezellekroniek, III, 1965, blz. 105-106 en afb.

4 Hugo Verriest: voordracht ‘Guido Gezelle’, opgenomen in ‘Keurbladzijden’, Vlaamse Pockets, Heideland, Hasselt 1959, blz. 150-151.

5 Hier gereproduceerd evenals in ‘Het Engels Klooster te Brugge’, door Kanunnik Van de Walle, Brugge (1965). Vgl. blz. 68 (Formaat 112 × 95).
Hartelijk dank aan de auteur die welwillend inlichtingen over het geschilderd portret verstrekte en ook attent maakte op de ets van Jules L. Turner, van 1948 (formaat 30,8 × 25,2). Hoewel artistiek interessant ontbeert deze geëtste portretproeve de levensechtheid welke men bij Lagae aantreft.

[p. 59]

links: Het Gezelleborstbeeld te Kortrijk.

het niet voor het publiek zichtbaar is.

Hoe het schilderij ontstaan is of wat aanleiding ertoe gegeven heeft, is niet met zekerheid te zeggen. Maar het gedicht Van den ouden boom⁶ moet in dit verband stellig vermeld worden. Gezelle heeft het, in 1894, opgedragen aan dezelfde portrettist. Gebeurde zulks misschien ter gelegenheid van het modelzitten? Het lijkt niet uitgesloten als wij zien dat er, rond hetzelfde tijdstip, een gelijkaardige eer te beurt valt aan beeldhouwer Lagae. Merkwaardig zou dan zijn dat dichtwerk en portret beide duidelijk de sporen dragen van bezinning over de nakende levensavond. Het borstbeeld door Jules Lagae⁷ is blijkbaar in een gelijkaardige atmosfeer tot stand gekomen. De laatste stroof van het gedicht Memento Homo⁸, gedateerd 24 october 1894, is niets anders dan een epiloog op dezelfde hoofdidee. Gezelle's omgang met de doodsgedachte wordt daarin even gemilderd door een allusie op het Horatiaans monumentum aere perennius:

‘Zoo dichtte ik, als Lagae mijn beeld
zorgvuldig evenaarde,
en poetste mij, onsterflijk, na...
in pottebakkers aarde!

De kleine cesuur met de drie... en de laatste regel laten even de monkel van de levenswijze man doorschemeren. De nadrukkelijke verwijzing in de laatste stroof en een getuigenis van dr. Gustaaf Verriest⁹ samen met de datering op het borstbeeld zelf geven een vrij betrouwbare kijk op de omstandigheden waarin dit centraal portret werd geboetseerd.

Dokter Verriest schrijft: ‘Gezelle ook, vertelde mij beeldhouwer Lagae, haalde, onder het langdurig “modelzitten”, van tijd tot tijd een kleen potlood uit en schreef een paar woorden op een vierkant papierken; maar, dat ging alles zoo stille en onbemerkt vandaan!’. Geen ganzepen en geen lijvig foliant zoals De Pondt ze schilderde maar papieren

rechts: Het borstbeeld van Gezelle, geboetseerd door Jules Lagae.

vondelingskens gelijk zij in het Gezelle-Museum te zien zijn, vingen de gedachten op welke de dichter door het hoofd gingen bij het duldig poseren.

Is dezelfde getuige de man geweest die de beeldhouwer bij de dichter introduceerde? Vermoedelijk wel. Jules Lagae, toen pas 32 jaar en geboren Roeselarenaar, had zes jaar daarvoor, in 1888, de eerste Prijs van Rome behaald. Hoewel sinds 1881 te Brussel gevestigd, was zijn faam in de artistieke middens van het Kortrijkse bekend. Dat er persoonlijke kontakten bestonden tussen Lagae en dr. Verriest blijkt uit bovenstaande anekdote. En dat Lagae niet naar een bestaand portret maar naar het levend model heeft gewerkt, weten wij zowel uit het vers van Gezelle zelf als uit de aard van Lagae's kunstenaarschap. ‘Lagae is de man geweest van het levend model’ schrijft Hilaire Gellynck¹⁰ n.a.v. diens eeuwfeest-herdenking te Roeselare in 1962: ‘De buster die hij naar foto moest maken, beschouwde hij niet als persoonlijk werk’... Wie het borstbeeld te zien kreeg, geraakte erover in geestdrift. Van hun getuigenissen moet niets worden teruggenomen.

Het derde portret waarvan wij hier de vermelding nodig achten, is van de hand van Jozef Gezelle, zoon van Romaan en broer van Cesar. Deze figuur wordt door Stijn Streuvels ongenadig scherp getekend in de Kroniek van de familie Gezelle.¹¹ Het portret van zijn oom¹² draagt jaartal noch handtekening, en het is zeer de vraag of het naar het leven werd geschilderd. De voorstelling doet denken aan de foto welke uit de jaren 1898-99 tot ons is gekomen, en waarop de oude Gezelle met vermoeide blik en slappe handen één beeld is van meewarigheid en wachten op de dood. Misschien hebben deze foto én persoonlijke herinneringen samen de schilder geïnspireerd. Sef Gezelle heeft er niettemin al zijn talent in gelegd. Het werk is in bruine tonen gehouden en van onloochenbare waarde. De kunstenaar heeft het moeten oprollen om het mee te nemen op zijn vlucht in de eerste wereldoorlog,

6 Opgenomen in de ‘Jubileum Uitgave’, dl. IV, 1932: ‘Rijmsnoer om en om het Jaar’, 2^e deel, tekstkritisch uitgegeven, ingeleid en verklaard door Dr. Fr. Baur, blz. 9. In voetnoot vermelding van de opdracht: ‘Aan Heer H. De Pondt, “den wezenschilder”’. Vgl. onder de ‘Breedere Tekstkritische en Verklarende Aanteekeningen’, blz. 278-279: ‘Van den ouden boom’. De boom werd door Cesar Gezelle gesitueerd in het zomerverblijf van de Familie Vercruysse te Kortrijk. Over schilder H. De Pondt leze men P. Debrabandere: ‘Geschiedenis van de Schilderkunst te Kortrijk’, Verhandelingen uitgegeven door de Leiegouw, Kortrijk, 1963, blz. 140-143.

7 Het Gezelle-Museum te Brugge bezit twee exemplaren van het borstbeeld door Jules Lagae, een in gips (in het museum) en een in brons (in de tuin). Beiden meten max. 50 in breedte en 39 in hoogte. Zij zijn op de linkerschouder gedateerd en getekend: Jul. Lagae I 1894. De romeinse I vóór het jaartal kan moeilijk als een aanduiding voor januari worden gelezen; denkelijk wijst zij er op dat het hier gaat om het eerste afgietsel.

8 Opgenomen in de ‘Jubileum Uitgave’, deel IV, 1932: ibid. blz. 43-44 en blz. 283.
In verband met de factoren gelijkenis en artistieke schepping lette men aldaar op het getuigenis van Leonce Ducatillon, evenals op dat van Firmin Van den Bosch, in ‘Impressions de littérature contemporaine’, Brussel 1905. Dit laatste wordt geciteerd in de ‘Jubileum Uitgave’, deel IV: ‘Laatste Verzen’, blz. 287. De auteur, in Gezelle's tijd substituut te Kortrijk, noemt Lagae's beeld ‘un buste magistral, masque socratien’. De klassieke vormgeving van het portret is inderdaad onmiskenbaar.

9 Dr. G. Verriest, Prof. Med. Leuven, februari 1900: ‘Beeld, Woord en Dicht’, bij G. Gezelle’, in ‘Dietsche Warande en Belfort’, 1^e jrg. 1900, blz. 193.
De medische belangstelling van Gustaaf Verriest voor het menselijk fenomeen Gezelle is gekend. Men leze het relaas over de voordracht welke de dokter hield voor de ‘Société Philosophique de l'Institut Léon XIII’ te Leuven, in ‘Journal de Courtral’ van 17 november 1901. Verriest liet dadelijk na het afsterven een afgietsel nemen van de hersenen (thans bewaard in het Gezelle-Museum). Vgl. Stijn Streuvels: ‘Gesprek over Heeroom, met André Demedts’, in ‘Dietsche Warande en Belfort’, jrg. 1949, blz. 530: ‘Toen ik er aankwam was Gezelle pas overleden. Hij lag op zijn bed met de uitdrukking op het gelaat, vastgelegd op het dodenmasker dat Jules Laga(e) in mijn bijzijn gemaakt heeft. Toen ze de schedel gingen openen en de hersenen uithalen, was ik daar liever niet bij’.

10 H. Gellynck: ‘Bij een eeuwfeest’, in de programmabrochure voor het eeuwfeest der geboorte van Jules Lagae, uitgegeven door de Stad Roeselare op 6 october 1962. De opgenomen biografie is van de hand van dr. juris Michiel De Bruyne.

11 Stijn Streuvels: ‘Kroniek van de familie Gezelle’, Brugge, Desclée de Brouwer, 1960, inzonderheid op blz. 85 en volg.

12 Het portret door Jozef Gezelle werd ons welwillend getoond door de huidige huisbewaarster van het museum te Brugge, die ons ook de bijzonderheid i.v.m. de sporen van beschadiging verstrekte.

[p. 60]

Gezelleborstbeeld te Kortrijk: schets van het eerste voorontwerp met aantekeningen, door Jules Lagae.

zodat de verflaag nu bij plaatsen bobbelig is opgezet. Wij durven hopen dat het goed bewaard moge blijven.

Onder de portretten die ontstaan zijn na de dood van Guido Gezelle, bekleden het borstbeeld door Jules Lagae te Kortrijk¹³ en het later standbeeld aan de O.L. Vrouwkerk te Brugge de ereplaatsen. Slechts over het eerste willen wij nog even handelen omdat het zo dicht staat bij het portret uit 1894 van dezelfde beeldhouwer. Lagae die wist en aanvoelde dat er ditmaal méér verlangd werd dan een kamerskulptuur, heeft zich voor de vormgeving laten inspireren door het Kaiser Friedrich-Denkmal te Frankfurt a.M. Hij stuurde overigens een kleurprentkaart van dat voorbeeld naar het Gezelle-comité te Kortrijk om zijn voorstel te verduidelijken. Zoals blijkt uit de hierbij afgedrukte schets, heeft de kunstenaar eerst gedacht aan een vrij groot borstbeeld in een monumentale nis, maar door allerlei omstandigheden, ondermeer van financiële aard, is de voorkeur uiteindelijk gegaan naar een vrijstaande buste in marmer. Toch is daarop nog iets van de oorspronkelijke vormgeving merkbaar, nl. in het gedrapeerd gewaad dat aan de Gezelle-figuur enigszins de allures geeft van een académicien uit de romantische tijd.

Nog andere kunstenaars hebben gepoogd Gezelle posthuum met een portret van eigen vinding te eren. Enkele van deze schilderijen, beelden of tekeningen worden in het Gezelle-Museum bewaard, in de onmiddellijke nabijheid van het origineel dodenmasker en van het onvervangbaar werkstuk van Jules Lagae uit 1894. De kritische bezoeker heeft de maatstaven dus bij de hand. Het vermelden waard is daar het portret dat de Brugse schilder Hendrik De Graer in 1905 gemaakt heeft voor Monseigneur Waffelaert en dat later door Mgr. Lamiroy geschonken werd aan het museum. Enkele jaren geleden is rond dit schilderij nogal wat te doen geweest toen er bij de uitgifte van de

13 Enkele markante feiten en data, volgens het dossier in de Stadsbibliotheek te Kortrijk:
‘brief dd. 29 (bre) 1900 van Jules Lagae aan Georges Van Dale’, schepen en ‘schrijver’ van het Gezelle-comité: ‘... la maquette pour le monument est à peu près achevée’.
‘brief dd. 12.1.1900 van id. aan id.’: ‘l'esquisse du monument G.G. a été expédiée aujourd'hui. Le projet tel qu'il est en plâtre et dont la hauteur totale, en exécution, serait d'environ trois mètres cinquante, devrait coûter seize mille francs:

1.

II serait construit en pierre d'Euville.

2.

Les deux anges, le fronton, la frise ornamentale de l'entablement (entre les 2 écussons) et les deux lampes, seraient coulés en bronze et dorés en or fin.

3.

Les deux écussons (Courtrai en Flandre occidentale) seraient coulés en bronze et émaillés en couleur (au feu).

4.

La statue à demi-corps du poète Guido Gezelle et son socle seraient en bronze’.

J.L. voegt daaraan toe dat het monument mits zekere vereenvoudiging eventueel slechts 12.000 Fr. zou kosten.
‘brief dd. 14 mei 1901 van Jules Lagae aan het comité te Kortrijk’: ‘Je remplacerai la toge professorale par le mantelet romain et je tiendrai compte dans l'exécution du piedestal des remarques faites par mrs. les délégués. Je m'engage à achever le monument pour le 1^er août 1902’.
‘brief dd. 3 october 1901 van J.L.’ met kleine schets; de totale hoogte wordt nu gebracht op ca. 2,50 m. Het voetstuk zou worden uitgevoerd in ‘granit des Vosges’.
Op 14 october 1901 beslist het comité, in het bijzijn van Lagae:

-

‘buste complet en marbre (comme de Haerne)

-

socle genre monument Frédéric

-

parterre fleuri

-

inauguration 11 juillet 1901’ (sic; men leze: 1902).

Kunstenaar en comité geraakten akkoord op de prijs van 11.000 Fr. onder beding dat de Stad Kortrijk zou instaan voor de grondvesten, de omheining enz. Op 3 mei 1902 schreef Lagae uit Berlijn naar dr. Lauwers dat hij onmogelijk kon gereed komen tegen augustus. De uitvoering in marmer vergde 7 à 8 maanden. Later ontstond opnieuw vertraging door de schuld van de marmergroeve. De inhuldigingsplechtigheid kon eindelijk worden vastgesteld op tweede Paasdag 1903, maandag 20 april.
Na de inhuldiging liet Jules Lagae, in een brief dd. 25 juni 1903, aan Schepen Van Dale weten dat hij geen borstbeelden meer zou leveren in gips, maar nog alleen in brons of marmer. ‘C'est pour la même raison que je me suis décidé à faire un médaillon d'après le buste’. Het is niet duidelijk of Lagae hier spreekt over het Kortrijks monument ofwel over de buste die hij in 1894 had geboetseerd.

[p. 61]

Gezelle-postzegel bepaalde auteursrechten werden gevorderd. Sef Gezelle heeft destijds op de keerzijde van een reproductie van dat portret zuurweg geschreven: ‘gemaakt niet naar het leven maar naar foto's en gissingen. Ik was er bij’.

Gaby Gyselen

[p. 62]

Het Engels klooster te Brugge.

In de Gezelletuin te Brugge.
Foto's Brussele.

[p. 63]

Het Gezellehuis te Brugge
Foto's Brusselle

Het Gezellemuseum te Brugge