Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 15

[p. 24]

De expressionisten over Gezelle

Er zijn nu honderdvijftig jaar voorbijgegaan sedert de vestiging van het Koninkrijk der Nederlanden; honderdvijftig jaar ook dat door een degelijker onderwijs van het Nederlands in Vlaanderen de mogelijkheid tot een herleving van onze woordkunst werd geschapen. Als wij de letterkundige geschiedenis van die anderhalve eeuw overschouwen, zien wij een rustige ontwikkeling en uitbreiding, die tweemaal door een revolutionaire gebeurtenis werd onderbroken. Ze heeft telkens binnen het domein van de poëzie plaats gegrepen. De eerste keer was het in 1958 met de uitgave van Gezelles ‘Vlaemsche Dichtoefeningen’, de tweede maal in 1916 toen ‘Music-Hall’ van Paul Van Ostaijen verscheen en daarmede de doorbraak van de moderne stromingen mogelijk werd.

Door de meeste jongeren uit die tijd werden verleden en traditie verloochend. Niettemin is de figuur van Gezelle voor velen onder hen onaantastbaar gebleven. Buiten de kring van zijn vrienden en leerlingen, werd de kunst van de eenzelvige Westvlaamse priester weinig geacht, en dat zeker niet bij de officiële groten uit de literatuur, voor Van Langendonck en Vermeylen hem in ‘Van Nu en Straks’ de eer hebben geschonken die hij verdiende. Sedertdien heeft iedere generatie zich opnieuw op de betekenis van Gezelle bezonnen en steeds talrijker zijn degenen geworden voor wie hij de voornaamste is onder de lyrische dichters, die sedert de herleving van de Vlaamse letterkunde zijn opgestaan.

Toch hebben niet alle modernen Gezelle van eerstaf gewaardeerd. Verblind door hun theorieën en misleid door de overmoed van hun jeugd, beeldden sommigen zich in dat hij hopeloos verouderd was. Anderen maakten opmerkingen die aantoonden dat zij zijn werk en persoonlijkheid wel uit letterkundige handboeken en geschiedenissen kenden, maar zich nooit in werk en persoonlijkheld hadden verdiept om er zich een eigen oordeel over te vormen. Zij waren een kleine minderheid. Reeds een halve eeuw lang is de bewondering voor Gezelle niet alleen levendig gebleven, maar zelfs stijgende gegaan. Niet alleen in ons land, want ook in het gehele Nederlandse-Afrikaanse taalgebied en daarbuiten. In onze literatuur is het een enig verschijnsel. De meeste dichters onder zijn tijdgenoten zijn namen uit boeken geworden en hun poëzie is verplichte leerstof in het onderwijs. Wie zal ze nog lezen, Van Beers en Van Droogenbroeck, De Geyter en Vuylsteke, uit een verlangen dat door een mooie herinnering is gewekt? Maar Gezelle spreekt ons nog altijd, ja hij spreekt ons meer en meer aan.

Wij hebben het jaar 1916 genoemd. Misschien is het louter toeval en toch gebeurde er dat jaar een en ander dat voor de bekendwording van Gezelle onder de jonge expressionisten uit die tijd van belang is geweest. Op 8 februari hield H. Brühl in de ‘Deutsche Schule’ te Brussel een voordracht over ‘Flandern: literarisches Neuland’, waarin hij ook over Gezelle handelde en drie vertaalde gedichten van hem voorlas. De tekst van die lezing werd enige maanden later in drukvorm uitgegeven. Ongeveer ter zelfder tijd verscheen in de oktoberaflevering van ‘Der Belfried’ een lang artikel van de bekende Rudolf Alexander Schröder over Flämische Lyrik, dat aan Gezelle gewijd was en enkele van zijn gedichten in vertaling bevatte, o.a. het op een meesterlijke manier verduitste ‘'k Hoore tuidend’ Hoornen' uit de ‘Kleengedichtjes’. ‘Der Belfried’, ‘eine Monatschrift für Gegenwart und Geschichte der Belgischen Lande’ was een tijdschrift van het Insel Verlag te Leipzig. Dat opstel is het begin geweest van een lange reeks bijdragen over Gezelle in Duitse bladen en van talrijke vertalingen in afzonderlijke uitgaven.

Wij hebben verrast en met stijgende bewondering het artikel van Schröder herlezen, want het legt met een helderheid van inzicht die zelden geëvenaard wordt de kernen van Gezelles dichterschap bloot. Zijn existentiële waarachtigheid, zijn taalscheppend vermogen. Juist dat zijn de eigenschappen, waardoor Gezelle op de Vlaamse jongeren een blijvende invloed verwierf, niet op de voorstanders van één bepaalde richting, maar op dichters die bij verschillende strekkingen behoren. Na 1916 vertoont de Vlaamse poëzie twee hoofdstromingen: een experimentele en een traditionele. Bij de experimentele dichters komen bijna gelijktijdig tussen 1916 en 1925 een vijftal richtingen aan bod, weleens in het werk van dezelfde kunstenaar, die wij in onze letterkundige geschiedenis gemakkelijkheidshalve onder de noemer expressionisme onderbrengen. Toch kunnen wij in ‘Ruimte’, ‘Ter Waarheid’, ‘Het Overzicht’ en ‘Pogen’ ook unanimistische, cubistische, futuristische en dadaïstische gedichten aanwijzen.

De eerste stoot tot de hernieuwing tijdens die tien beslissende jaren is uit Duitsland gekomen. De Duitse bezetting heeft de belangstelling van de jonge, dikwijls activistisch gezinde intellectuelen uit Vlaandereen op het Duitse culuurleven gevestigd. Meer dan het ooit was gebeurd. Duitse boeken en tijdschriften waren in de boekhandel gemakkelijk verkrijgbaar, Franse veel minder, daar zij een omweg over Zwitserland of Nederland moesten maken om ons te bereiken. Daaraan zal het wel te wijten zijn dat Trakl en Heym, Else Lasker- Schüler en Däubler aanvankelijk beter bekend waren dan Apollinaire en Vildrac, Arcos en Cocteau. Van Ostaijen, onze voornaamste dichter uit die jaren, heeft ze allen gelezen; niettemin heeft hij blijkbaar meer van de Duitsers dan van de Fransen geleerd tot hij Gezelle ontdekt had.

Wanneer dat juist gesteld mag worden, is moeilijk te achterhalen. Wij hebben enige aanduidingen: zijn ‘Gebruiksaanwijzing der Lyriek’, waarin hij zich uitspreekt voor een poëzie zoals er door Gezelle geschreven werd, is de tekst van een lezing, die hij in de winter van 1925 op 1926 te Brussel en Antwerpen gehouden heeft. In dat zelfde jaar

[p. 25]

heeft hij in boekbesprekingen meer dan eens naar Gezelle verwezen. Best mogelijk dat zijn gedicht over Gezelle eveneens tijdens dat jaargetijde is ontstaan, want het werd voor het eerst in het juli-augustusnummer 1926 van ‘Vlaamsche Arbeid’ afgedrukt. Voor degenen die het nooit lazen, schrijven wij het nog eens over:

‘Plant
fontein
scheut die schiet
straal die spat
tempeest van alle diepten
storm over alle vlakten
wilde rozelaars waaien
stemmen van elzekoningen bloot
Diepste verte
verste diepte
bloemekelk die schokt in de kelk van bei' mijn palmen
en lief als de madelief
Als de klaproos rood
o wilde papaver mijn’.

Zijn bewondering voor Gezelle heeft Van Ostaijen onomwonden uitgesproken in een vraaggesprek met een redacteur van ‘Le XXe Siècle’, te lezen in de tweede aflevering 1928 van ‘Vlaamsche Arbeid’. Die aflevering, een In Memoriam voor de overleden dichter, is een kostbaar stuk voor de kennis van zijn persoonlijkheid. Van Ostaijen had aan de medewerker van het Brusselse dagblad verzekerd dat hij afkerig stond tegenover een traditie ‘welke kunstmatig werd voorgesteld’, maar daarentegen wel eerbied had voor de ‘spontaan geboren, de fenomeen traditie’.

‘- En waar ligt, voor u, moderne Vlaamse dichters, deze traditie?’

Antwoord van Van Ostaijen:

‘- In het oeuvre van Guido Gezelle. Hij is onze grooiste dichter. Hij is de dichter van de zuivere lyriek, die in een dynamische, instinctieve, spontane poëzie bijna de totaliteit van de mysteriën der sensibiliteit uitdrukt. En elke werkelijk moderne dichter aanvaardt deze traditie omdat ze een spontane oorsprong heeft. Voor ons is Gezelle de dichterfenomeen. Bij hem is niets artificieels, er zijn geen sporen van maten of ritmen volgens de geijkte methode, de basis van zijn poëzie is het woord, dat de klank draagt. Want voor ons is de instrumentatie de techniek van de poëzie; ieder woord afzonderlijk draagt het zijne bij tot de harmonisering, tot de sonoriteit van het geheel, hoewel elk woord afzonderlijk zijn eigen accent heeft’.

Wat hem voor onze Westvlaamse dichter inneemt is dus in de eerste plaats diens spontaneïteit, de natuurlijkheid en echtheid van zijn bezieling, de overeenstemming tussen leven en woord. Gezelle was iemand die uit zichzelf leefde met gedachten en gevoelens, die nooit tot gemeenplaatsen zijn toevlucht nam omdat hij ze niet nodig had. Even waarachtig als die inhoud was zijn taal. Een begrippentaal eigenlijk, waarin geen wervelloze bijvoeglijke naamwoorden gebruikt werden om stemming te verwekken en die onvatbare wereld, het mysterie van de eigen, oorspronkelijke en onvervangbare persoonlijkheid te vertolken.

De vrienden van Van Ostaijen, Brunclair en Burssens, hebben zijn bewondering voor Gezelle gedeeld; de bewijzen daarvan kunnen wij in verschillende kritische opstellen van de eerste en alvast in een minder bekend vers van laatstgenoemde weervinden. Het komt voor in de bundel ‘Piano’, die uit 1924 dagtekent, zodat het waarschijnlijk ouder is dan het gedicht van Van Ostaijen. Ons bevalt het minder, niet bij gebrek aan suggererend vermogen, wel omdat het als taalschepping minder ritmisch gebonden is en per slot van rekening meer opgebouwd werd met elementen die van buitenuit bijeengebracht werden, dan het mocht groeien uit een kern van ontroering, die uitdeint van een middelpunt weg, zoals de waterkringen die op een vijvervlak door een inslaande kei veroorzaakt worden. Burssens heeft de argeloosheid, de eenvoud, de weemoedige kwetsbaarheid van Gezelle in het licht willen stellen, met andere woorden meer de karaktertrekken van de mens dan de eigenschappen van de dichter.

‘Guido Gezelle
Witte muren van dorpskerk
met katedraalstemming
Zonder kardinaalstem
werd het woord gesproken
het gelovig woord dat loofde
het lovend woord dat geloofde
en heeft de kardinaal niet gesproken
de godslamp was kardinaalrood
Witte muren met zwarte herinneringen
de pastoor heeft het brood gebroken
en geeft de helft aan Judas
en geeft de helft aan Sint Pieter
o lied o lied
en zegt de smartpijlen zijn zeven
Er is hem moederke van u
geen beeltenis gebleven.’

In tegenstelling met het oordeel van de woord-expressionisten is de mening van de humanitaire expressionisten over Gezelle minder gunstig geweest. Ongetwijfeld erkenden zij in hem een belangrijk dichter en toch hadden zij bezwaren tegen bepaalde eigenschappen en kenmerken van zijn poëzie. Op afstand beschouwd kunnen wij de vraag stellen of die bezwaren niet ingegeven werden door overwegingen die, in strikte zin begrepen, buiten het gebied van de literaire schoonheid vielen. Het schijnt wel dat zij ontstonden uit verweer tegen houdingen en overtuigingen die niet strookten met hun visie op de mens en de toekomstige maatschappij waarvan zij droomden.

[p. 26]

Zo heeft Marnix Gijsen gemeend dat de wereld van Gezelle, hoe weergaloos zuiver en diep zij ook was, toch een beperktheid vertoonde die als een vermindering van haar poëtische waarde moest aangerekend worden. In zijn essay over ‘De Literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830’ heeft hij vastgesteld dat het intellect er een bescheiden rol in speelt en ook dat het driftenleven eruit verwijderd is of liever er niet in uitgesproken wordt. Die engzijdigheid van Gezelle heeft hem tot het besluit gevoerd dat ‘de tijd heeft uitgewezen dat Van de Woestijne naast, en, naar mijn gevoelen, boven Gezelle, de hoogste figuur in het Vlaamse geestelijk landschap is’. De uitspraak is zeer nauwkeurig geschakeerd om niets af te doen van de waarde die Gezelles poëzie heel zeker voor Gijsen bezit en toch voldoende duidelijk om een voorkeur te doen blijken voor Van de Woestijne. In de grond gaat het om normen. Wie in de eerste plaats op waarachtigheid is gesteld en op de daarmee samengaande oorspronkelijkheid van de taal, zal het met Gezelle houden. Wie verlangt dat het mensbeeld uit de tijd van de dichter in zijn werk weerspiegeld wordt, meer dan de persoonlijkheid van de dichter zelf, zal tot de superioriteit van Van de Woestijne besluiten. Hij behoort bij een bepaalde periode in de literatuurgeschiederis. Voor Gezelle strekte de voedingsbodem van zijn kunst over een heel verleden uit.

Gijsen heeft ook het vermoeden geopperd dat Gezelle, om zijn particularistisch taalgebruik, eerlang voor de overgrote meerderheid der Nederlandssprekenden ongenietbaar zou worden. Dat gevaar is inderdaad niet denkbeeldig. De meeste lezers kunnen hem niet begrijpen zonder een verklarende woordenlijst. Naargelang het A.B.N. veld wint zal de volle betekenis van veel Westvlaamse woorden twijfelachtiger lijken. Hoevelen zullen er zijn die zich de moeite kunnen opleggen het oude Westvlaams te bestuderen, alleen om Gezelle en enige van zijn volgelingen te doorgronden? Wel is waar dat de moeilijkheid niet mag overdreven worden, want dikwijls bestaat dat specifiek Westvlaamse, vooral in Gezelles mooiste gedichten, slechts uit enkele klank- en woordvormen die geen onoverkomelijke hinderpaal opleveren. Een andere reden waarom Gezelles taalgebruik afgekeurd werd, vond haar oorzaak in de Grootnederlandse overtuiging van zijn beoordelaars. Het is juist dat wij ons in Vlaanderen de weelde van een taalversnippering, die bovendien veelal op onbeschaafdheid neerkomt, niet mogen veroorloven, willen wij aan de nooit aflatende uitdaging van het Frans kunnen weerstaan.

Bedenkingen in die aard hebben waarschijnlijk Karel Van den Oever beïnvloed. In ‘De Hollandsche Natie voor een Vlaamschen Spiegel’ heeft hij twee bladzijden lang over Gezelle uitgeweid. Het is een ontluistering van zijn betekenis geworden. Hij kan het niet waarderen dat Gezelle de grootste dichter van Vlaanderen geheten wordt. Want dat oordeel ‘beschouwt namelijk Gezelle's wiegelende alliteraties, zijn zangerig taalpartikularisme, zijn frisch rijm en zijn oude versvoeten als “essentieele” bestanddeelen van zijn poëzie waar ze slechts “bij-elementen” zijn. Vertaal Gezelle's gedichten en dit alles valt weg: het zuiver gevoelde alleen blijft over. En dan ontdekt men alleronaangenaamst dat de “dichter” Gezelle maar dorperig-gewoon is, bijna dagelijks. Luttel beelden-plastiek, weinig visioenairs, nagenoeg alles “stemming”, geloofs- en natuurstemming’.

Een halve bladzijde verder, nadat Van den Oever, even een Franse vertaling van Gezelles ‘Regina Coeli’ ontleed heeft, komt hij tot het besluit: ‘In de vertaling - de krachtproef op de dichterlijke som - is Gezelle niet bij machte zijn reputatie te handhaven. Het klinkt hard voor de stamtrots onzer ooren, maar de groote Gezelle heeft zichzelf veroordeeld groot te blijven in het partikularistisch raam van West-Vlaanderen. Eens daarbuiten: een dichterlijke schim.’

Het klinkt vernietigend en toch is het verklaarbaar. Van den Oever bezat het heftige temperament van iemand die nooit twijfelt. Nadat hij zich bij de expressionisten had aangesloten, zag hij in die beweging veel meer dan een literaire strekking. Voor hem moet het een wereldbeschouwing en een levenshouding zijn geweest. Daarop steunend, afwijzend wat slechts ‘taal- en vormdraperieën (waren) die de waarde van een vers slechts artificieel kunnen opsmukken’ heeft hij niet gezien, dat de meeste expressionisten, niet omdat zij expressionisten maar kleiner dichters waren, in hun vrije verzen veel meer onnatuur geduld hebben dan Gezelle in zijn prosodische poëzie. De functie van de taal als uiting van oorspronkelijke zielsbewogenheid is hem ontgaan, want de theorie heeft hem meer geleid dan een persoonlijk, door vergelijking en studie, gevormde smaak. Het is ook best mogelijk, waarschijnlijk zelfs, dat Van den Oever later op zijn mening zou teruggekomen zijn.

Alleen reeds omdat het verwijt van Gezelles onbelangrijkheid wegens zijn taalgebruik onhoudbaar is. Gijsen kan gelijk hebben waar hij voorziet dat Gezelles lezerskring moet inkrimpen doordat het Westvlaams dialect steeds meer en meer zal verouderen. Dat is nochtans iets anders dan daaruit tot het besluit te komen dat zijn poëzie zou overroepen worden. Wel is het zo en velen hebben met Van Ostaijen daarop gedrukt dat Gezelles taal een essentieel schoonheidselement is. Die taal is zijn poëzie. Naar ons weten heeft niemand dat scherper en schoner verduidelijkt dan Wolfgang Cordan in de uitvoerige inleiding, die hij schreef voor zijn bloemlezing ‘Der vlämische Spiegel, die vlämische Dichtung von Gezelle bis zur Gegenwart’, verschenen in 1943. Zelden is het een dichter gelukt, zegt hij, de droom van zijn jeugd zo te kunnen verwezenlijken als het gegeven werd aan de jonge priester die in de opdracht die zijn ‘Vlaemsche Dichtoefeningen’ voorafgaat verklaarde dat

[p. 27]

hij zijn werk aanbood met het gevoelen ‘als van iemand die een speeltuig uit de middeleeuwen zou trachten weer in te voeren’. Het waren Vlaamse dichtoefeningen, ‘niet alleen van stoffe en van stijl, maar ook van woorden en van wendingen’. Gezelle had vooral naar oude dichters opgezien - vermeldde hij Van Maerlant niet? - en zoveel mogelijk hun taal gebruikt, die ten andere ‘God lof, alhier nog levendig gehoord en gesproken wordt’.

Aansluitend bij die verantwoording, die ter zelfder tijd als een programma gold, begint Cordan zijn commentaar. ‘Der Geist der Sprache ist auch der Geist des Geistes’. Het vertalen van Gezelle is ongehoord moeilijk. Niet omdat hij onverstaanbaar zou zijn, maar omdat het modern woordbegrip, zoals wij het nu kennen en aanvoelen, afwijkt van de betekenis die de woorden vroeger bezaten en ook in het wereldbeeld van Gezelle bezeten hebben. Hoe zag die werkelijkheid eruit? Cordan besteedt er vijf bladzijden aan om op die vraag te antwoorden. Het is een onverdeelde realiteit, waarin alles door en om God bestaat, zinrijk want in zichzelf volledig.

Maar ‘der Mensch steht auf der Schwelle, um aus Gott in das Ich über zu treten - noch steht er bei Gott, aber der Mund fängt an, im Lobsang seine eigene Kraft und die Wollust an sich selbst zu entdecken’. Dié zijnswereld van Gezelle is de ziel van zijn taal, die taal is de ziel van zijn poëzie.

Cordan heeft zelfs getracht de taalschoonheid, dat onmisbaar teken van Gezelles poëzie, met alles wat het aan mysterie inhoudt, voor zijn Duitse lezers toegankelijk te maken. Om dat doel te bereiken, heeft hij ernaar gestreefd het ritme van de oorspronkelijke tekst te bewaren, door dezelfde betoning toe te passen en zich net als onze dichter een paar vrijheden met het metrum te veroorloven. Zelfs heeft hij door de keus van sommige archaïserende woorden die bijzondere gevoelswaarde willen treffen, die de betekenis van Gezelles taal oproept. Hoever hij daarin mocht slagen zal blijken uit de aanhef en het slot van ‘Dien Avond en die Rooze’:

‘Hab manche manche stund mit dir

Versponnen und genossen

Und nie hat eine stund mit dir

Mich einen winck verdrossen,

Hab manche blume auch für dich

Erlesen und gespendet

Und bienegleich mit dir mit dir

Den honig drauss antwendet.

Obschon auch mir 'obschon auch dir

So lieb und auserlesen

Die rose: war sie gleich von dir -

Nicht lange mochte wesen,

Doch lang bewahrt - das sag ich dir -

Was ich mir auch erlose

Mein herz drei heilge bilder: DICH

DEN abend - und - DIE rose’.

Ons schetsmatig overzicht zou moeten aangevuld worden. Vooreerst door in het licht te stellen wat de tijdgenoten van onze expressionisten, die niet in die beweging opgegaan zijn, over Gezelle geschreven hebben. Vervolgens door buiten de periode te treden en de grenzen die wij ter afbakening van ons onderwerp kozen. Na 1926 niet minder dan daarvoor, is de belangstelling voor Gezelle levendig gebleven. De bloemlezingen die Jan Walravens uit de jongste experimentele poëzie in Vlaanderen samengesteld heeft in 1955 en 1960, onder de titel ‘Waar is de eerste Morgen?’ beginnen met ‘'T er viel 'ne Keer’ van Gezelle. Het staat er op zijn plaats. Nog geen twee jaar geleden publiceerde Johan Anthierens ‘Een Keurkorf Luisterliedjes’, met teksten van onze beste hedendaagse chansonniers. Gezelle is er, naast Jacques Brel, Will Ferdy, Kor Van der Goten en veel anderen in vertegenwoordigd met ‘Gij badt op eenen Berg’ en ‘Gierzwaluwen’.

De aanbrengst van Nederland en Zuid-Afrika, zelfs van landen buiten ons taalgebied, is even belangrijk. Wij denken onmiddellijk aan de studies van Verhoeven, Van Duinkerken, Bruning, e.a., aan vertalingen van Decroos, Schwarz van Wakkeren, Hermanowski, Graef, Wippermann, alleen in Duitsland. Het is maar een opsomming als voorbeeld, niet de vrucht van een stelselmatig onderzoek. Wij zouden ook vertalingen in het Frans, Engels, Spaans, Italiaans, Roemeens, Spaans, Tsjechisch en Latijn moeten aanwijzen. Het zou een levenswerk vragen dat alles op te sporen en ondereen te vergelijken, om te komen tot de slotsom dat Gezelle lééft. Omdat hij zo waarachtig is en het zo goed kon zeggen, omdat in zijn poëzie, in de taalkunst zoals hij ze beoefend heeft, enig en onvervangbaar, het gehele mysterie van zijn wezen ligt geopenbaard.

André Demedts

(Kortrijk)

[p. 28]

‘IJslandvaarders’, 1897, uit Rijmsnoer
Foto Brusselle.

[p. 29]

Foto Rik Selleslags.