West-Vlaanderen. Jaargang 14

[p. 337]

Voorlichting over literatuur in de krant

Opgedragen aan Frans Smekens

Hoe langer ik mij met het bedrijven van literatuur bezig houd, hoe sterker mij het gevoel beklemt, dat de belangstellingssfeer der letterkunde er ene van esoterische aard is. Het publiek, waar zich de schrijver toe richt, is namelijk véél beperkter, dan men het zich gewoonlijk voorstelt. Indien we van het standpunt vertrekken, dat de totale bevolking van de Lage Landen, zuigelingen en analfabeten meegerekend, ons een vijftiental millioen potentiële lezers oplevert, en verder bedenken, dat de doorsnee-eerste-oplage van een roman zowat drieduizend exemplaren bedraagt, leidt zulks tot het (zij het ietwat simplistische) besluit, dat onze boeken gekend zijn door één op de vijfduizend onder onze Beneluxijnse medestervelingen.

In het buitenland is het niet veel beter gesteld. Destijds hoorden wij met verbazing vertellen - ik geloof, dat het door Marnix Gijsen was - hoe een volwaardig literair werk, doch niet geschreven door één van de wereldberoemde topfiguren, in de Verenigde Staten van Amerika zelden een hogere oplage bereikt dan bij ons, - een drieduizend exemplaren dus. Korte tijd geleden publiceerde een Vlaams dagblad de cijfers in verband met L'Espoir van André Malraux. Jaren heeft het, geduurd, vooraleer een eerste editie van zevenduizend exemplaren moeizaam uitverkocht geraakte. Het voorbeeld werd aangehaald om te demonstreren, hoe véél beter dit inmiddels wereldbefaamde werk het naderhand als livre de poche heeft gedaan.

Inderdaad vertegenwoordigt het pocketboek - ook in ons taalgebied - een aanzienlijke vooruitgang. Toch overwege men, dat tienduizend exemplaren al een heel keurig getal voor een dergelijke presentatie is. De bekendheidsfrequentie (indien wij ons dit zelfgefabriceerde woord mogen veroorloven) stijgt hiermede, de Nederlands-Vlaamse verhoudingen in acht genomen, van één op vijfduizend tot één op vijftienhonderd. Wat echter nog steeds niet van aard is om er over te jubelen! Zelfs de faam van schrijvers van bestsellers is een hoogst betrekkelijke aangelegenheid. Men herinnere zich de presentatie van Anton Roothaert in het televisieprogramma Op de Man af van Paul Van de Velde. Deze fraaie uitzending hield er mee op gesmeerd te lopen op het ogenblik, dat de reporters in volle straat of in grote warenhuizen de toevallige voorbijgangers omtrent hun bekendheid met het oeuvre van de auteur van Doctor Vlimmen gingen interviewen. Inderdaad werden op dat moment de dwaaste en stunteligste antwoorden geregistreerd. Op haast hinderlijke wijze werd onze thesis er door beklemtoond, dat zelfs een uitzonderlijk populair schrijver zijn adepten toch steeds weer in een vrij beperkte kring van ingewijden pleegt te werven.

Dit verschijnsel nu gaf mij zo even het woord esoterisch, voor ingewijden bestemd dus, in de pen. Gans de bedrijvigheid van de literaire-kroniekschrijvers in de dagbladpers, en dan vooral in onze Vlaamse pers, wordt door voornoemde esoterie der literaire spreiding geconditioneerd. Zij is er de oorzaak van, dat de criticus voor een aantal vraagstukken wordt geplaatst, waar hij soms zelfs bij het einde van zijn carrière nog steeds geen oplossing blijkt voor gevonden te hebben.

Inderdaad wordt hij geconfronteerd met de noodzaak een soort van kwadratuur van de cirkel op te lossen: hoé vat ik de opdracht aan, voor een dan toch uitgebreid krantenpubliek over een onderwerp, dat in werkelijkheid slechts enkele duizenden lezers boeit, op aanvaardbare wijze te schrijven? Kan hij met deze enkele duizenden lezers vrede nemen en bijgevolg op deze selecte schare zijn bijdragen afstemmen wat de keuze betreft van de onderwerpen, de uitdieping en het rekenen op de parate kennis van zijn publiek? Of levert een dergelijk standpunt het gevaar op, dat hij tekort zal schieten als journalist, die zich uiteraard tot zoveel lezers mogelijk hoort te richten? De vraag klinkt pertinent. En toch is zij, helaas grotendeels niet méér dan een louter academische vraag. Voor hij inderdaad aan het oplossen van een dergelijk probleem toe is, voelt hij zich namelijk reeds geruime tijd door andere, meer alledaagse imponderabiliën aan banden gelegd. Men verlieze niet uit het oog, dat het ‘maken’ van een dagblad een menselijke aangelegenheid is, uiteraard dus bezwaard door alle menselijke hebbelijkheden en onhebbelijkheden, die men zich voorstellen kan.

Er bestaat o.m. een behoorlijke kans, dat de literaire journalist zich op de redactie zowat als een buitenbeentje voelt, getolereerd weliswaar, doch nauwelijks naar waarde geschat en zelfs als een kwade penning beschouwd, wanneer hij zélf ook nog door een zekere artisiteke reputatie wordt getooid. In menig geval is zijn hoofdredacteur of zijn directeur een grotendeels politiek georiënteerd man, wiens interesse buiten de dagelijkse professionele beslommeringen veeleer uitgaat naar de voetbalsport dan naar de fraaie letteren, en die schier uitsluitend passief aan gebruik en mode offert door wekelijks een snippertje plaats, proportioneel een zakdoek groot, voor artistieke aangelegenheden in zijn blad beschikbaar te houden.

De meest nefaste plaag, welke m.i. de literaire voorlichting in de pers pleegt te teisteren, is het volstrekte onbegrip, dat aan de dag gelegd wordt t.o.v. het wezen en de bedoeling van een dergelijke voorlichting in het directoriale en redactionele milieu zélf. Het verhindert mij iet er rekening mede te houden, dat de toestand van elke literaire chroniqueur op zichzelf een cas d'espèce is, zodat veralgemeningen uit den boze zijn. Het gaat hier trouwens vooral om zijn verhouding tot de dagbladlezer en minder om zijn professionele en artistieke status in een midden, waar hij zowel met de meest ruimdenkende waardering, als met de meest protserige, bekrompen eigendunk of de minder boosaardige, doch niettemin even pijnlijke onwetendheid t.o.v. van zijn eigen belangstellings- en levenssfeer kan bejegend worden.

Put ik uit persoonlijke ervaring en leidt zulks tot al té bitter klinkende overwegingen? Misschien wel, misschien niet...

[p. 338]

Twintig jaar ongeveer heb ik de literaire journalistiek beoefend. Ik meen het recht te hebben, onbevangen van een zekere onvrede met het verleden getuigenis af te leggen. Toch dien ik er aan toe te voegen dat ik - gezien men mij steeds vrij mijn gang liet gaan - van een vrij gepriviligieerde positie placht te genieten. Van enige waardering heb ik zelden iets gemerkt, doch het ware onrechtvaardig te beweren, dat mij ooit stokken in de wielen werden gestoken. Wat hieraan was toe te schrijven, dat ik tot de gelukkigen behoorde, die het zich moreel en materieel veroorloven konden eventueel met een beleefde révérence de deur van de redactiekamer achter zich dicht te gooien Niettemin komt mijn persoonlijke ervaring, van alle wrokkige smetten vrij, hierop neer, dat men als literair medewerker in de journalistiek in niet geringe mate het gevaar loopt na enkele jaren een gefrustreerde te worden. Men hoort daarom de nodige moed te hebben om er de brui aan te geven, vooraleer het te laat is...

Ook wanneer hij abstractie maakt van zijn persoonlijke moeilijkheden en ongenoegens, rijst in het gemoed van de letterkundige-kroniekschrijver telkens weer de vraag op, of zijn werk wel doeltreffend en weshalve van enig nut is? Het is buitengewoon moeilijk er achter te komen, of een bepaalde bijdrage enige uitwerking heeft bij het publiek. Wanneer het mij overkwam aan uitgevers of boekhandelaars te vragen, of één of andere, meestal veel plaatsruimte in beslag nemende recensie - typografisch op behoorlijke wijze gepresenteerd en van portretten of ander iconografisch materiaal voorzien - enige invloed op de verkoop van het questieuze boek had uitgeoefend, kreeg ik meestal een aarzelend antwoord, soms ontkennend, in het beste geval mi-figue, mi-raisin.

Het lijkt mij inderdaad geraden de invloed van de literaire recensie in onze dagbladpers niet te overschatten. Het is zowat een goed dozijn jaren geleden, dat mijn roman De Belofte aan Rachel verscheen. Een collega schreef over dit werk een grondig en boeiend stuk voor het blad, waaraan ik zelf als literair medewerker verbonden was. Daar onze krant er een aantal boekhandels op nahoudt, liet ik aldaar de weerslag van die bemoedigende recensie op de verkoop controleren. Het resultaat was nagenoeg nihil. Als een soort van tegenproef gelastten voornoemde boekhandels zich onmiddellijk daarop met de plaatsing van een annonce voor mijn werk in hetzelfde blad. Zij besloeg drie kolomen voor de grap liet ik, als zinspeling op de naam ‘Rachel’ er de foto van een onbekende doch hoogst beminnelijke filmactrice in verwerken. Had de gedegen critische bespreking kennelijk niet het geringste resultaat opgeleverd, de naar het kitscherige zwemende annonce, waarin uw dienaar bovendien vermeld werd als ‘de bekende Vlaamse schrijver’ (een toenmaals nog erg bescheiden bekendheid als u het mij nù vraagt) bracht terstond de verkoop bevredigend op dreef...

Men zal uit een dergelijk experiment geen conclusies trekken, die op een absolute geldigheid aanspraak maken. Het inroepen van de zin voor relativiteit hoeft ons echter niet tot het voeren van een struisvogelpolitiek te verleiden. Ik geloof de uitgevers en de boekhandelaars wanneer zij mij zeggen, dat de invloed van zelfs de meest geestdriftige critiek gering is, maar dat daarentegen de presentatie van een boek in de televisiekroniek Vergeet niet te Lezen een onmiddellijke stijging van de verkoop tot gevolg heeft.

Het schijnt als vaststaand te mogen worden beschouwd, dat de kracht van het gedrukte woord in de krant aanzienlijk kleiner is, dan de indringende potentie van het beeld op het televisiescherm, ja, zelfs geringer dan het suggestieve vermogen van een ietwat handig in elkaar geknutselde publicitaire annonce...

Afgezien van de dus betrekkelijk kleine kring van ingewijden - ik ken heel wat mensen, die alleen daarom op bepaalde dagen bepaalde bladen kopen - lijkt mij de rechtstreekse en onmiddellijke invloed van het letterkundige recensiewerk bescheiden. Anderzijds ben ik er nochtans wél van overtuigd, dat de invloed op langere termijn niet lichtvaardig onderschat mag worden. Stellig slagen de critici er niet in de beotiërs of wielerfans tot geestdriftige lezers van romans, verzenbundels en essais om te toveren. Maar er dient met de mogelijkheid rekening gehouden te worden dat er, na verloop van tijd en deels langs de wegen van het onbewuste om, bij sommige dagbladlezers een neiging tot receptibiliteit en derwijze de gewenste atmosfeer tot het benaderen van het belletristische werk in het leven wordt geroepen. Hoe laag-bij-de-grond zulks ook moge klinken, het lijkt mij in hoge mate wenselijk, dat hiertoe op alle mogelijkheden van de opmaak en de typografie beroep gedaan worde: Maria Rosseels en Marnix Gijsen verdienen even vette koppen (excuseer de volkomen onschuldige typografentaal) als de heren Ulbricht en Rik Van Looy...

Zoals aangestreept verkeert de letterkundige-kroniekschrijver zelden in de ware ideale sociaal-psychologische arbeidsomstandigheden. Zoals insgelijks opgemerkt verkeert hij bovendien in het ongewisse wat betreft draagkracht en invloed van wat hij laat verschijnen.

Deze onzekerheid is ontmoedigend, doch zij heeft ook haar voordelige kanten. Zo veroorlooft zij het de journalist o.m. zich veilig te stellen voor de practisch trouwens niet in te volgen eis, én door de keuze van de besproken boeken, én van de toon, een demagogische gedragslijn te volgen, welke het volstrekt utopische resultaat zou beogen zich tot àlle lezers tegelijk te richten. Een groot publiek bereiken is prachtig, doch verder dan bv. Raymond Herreman's Boekuiltjes in de Gentse Vooruit, met hun innemende, belérende en niet aan zelfingenomenheid offerende toon, kan de dagbladchroniqueur zijn ‘literair onderricht’ bezwaarlijk op de populair-paedagogische spits drijven. Zelfs de exemplaire eenvoud van Herreman berust niet alleen op het overleg, hoe men ook de eenvoudige man voor de letteren kan winnen, doch m.i. veel méér op een voor-

[p. 339]

beeldige klaarheid van denken, een benijdenswaardig vermogen tot lucide synthese, een enorme, uit belezenheid geputte background, een aristocratische goede smaak en een ruim-menselijke tolerantie, kortom, eigenschappen van karakter en geest, die verder reiken dan louter methodische overwegingen...

Wij noemden Raymond Herreman, daar wij nu éénmaal een voorbeeld nodig hadden. Het spreekt vanzelf, dat wij nog een aantal andere Vlaamse dagbladrecensenten een warme en gewettigde waardering toedragen. We dachten echter aan zijn Boekuiltjes, omdat zij, na decenniën, een soort van instituut zijn geworden, op een bepaald dagblad een stempel hebben gedrukt en van een veel groter gezag blijven genieten, dan de overige stukjes over literatuur, die op andere plaatsen in dezelfde krant het licht zien.

Het klinkt nu als een gemeenplaats, doch de essentiële eis, waaraan de schrijver van letterkundige kronieken hoort te beantwoorden, is het bezit van een duidelijk uitgesproken, boeiende en constructieve, ofschoon daarom niet dociel op alles ‘ja-en-amen’ antwoordende persoonlijkheid. Het begrip objectief komt mij inmiddels als té rekbaar voor teneinde zonder meer als conditio sine qua non vooropgezet te worden en kan m.i. dan ook met succes door consequentie en eerlijkheid vervangen worden. Niets is zieliger dan een recensent, die om de drie, vier maanden het geweer van schouder verwisselt en vandaag verbrandt, wat hij gisteren aanbad (of omgekeerd): het verschijnsel doet zich meestal voor bij de ogenschijnlijk originele, doch in wezen zwakke personaliteiten, die vader en moeder zouden vermoorden om toch maar up to date te zijn. Inderdaad is het zo, dat men een grotere rechtlijnigheid verwacht van de literaire recensent, dan van de schrijver van de politieke hoofdartikels. Wat hem er niet van hoeft te weerhouden zijn optiek te wijzigen, indien inzicht en geweten hem hiertoe nopen. Hij vernedert zich niet door openlijk voor een vroegere vergissing uit te komen, wel integendeel!...

Tot de essentiële hoedanigheden van de literaire criticus behoort m.i. het enthousiasme. Hij kan onmogelijk àlle boeken bespreken. Teneinde niet af te zakken tot het peil van de m.i. zo storende snipperverslagjes (in de trant van ‘Op de Boekentafel’, of ‘Wij hebben voor U gelezen’, ergens als bladvulsel in een verloren hoekje), moet hij desnoods een aantal werken ongeopend naast zich neer kunnen leggen. Wel zal hij het zich steeds veroorloven de golfslag van de eigen geestdrift gehoor te lenen, wat het beste middel is om behoorlijke journalistiek te produceren en boven het beperkte karakter van de recensie als veredelde vorm van een soort ‘avis-de-réception’ uit te stijgen. Ik beweer hoegenaamd niet, dat ik zélf er het beoogde doel mee placht te bereiken, doch het meest creatieve plezier en mogelijk ook meest uitgesproken communicatieve vermogen meen ik gevonden te hebben door onbevangen de geestdrift de vrije teugel te laten: ik voelde mij het best op dreef wanneer ik er mij bv. toe inspande begrip op te wekken voor het magisch-realisme, of mijn publiek er trachtte van te overtuigen, dat een Georges Simenon of eer, Jean Ray zo maar geen producenten van lectuur voor stationsaubetten, doch daarentegen grote kunstenaars zijn... Het is schier onvermijdelijk dat men in een studietje over literaire voorlichting in de dagbladpers telkens weer geslingerd wordt van Scylla naar Charybdes, waarmee ik bedoel: van de verhouding van de recensent tot zijn opdrachtgevers naar de verhouding tot zijn lezerspubliek.

Daarom voel ik er mij tot slot dan ook toe genoopt de verantwoordelijkheid van de krantendirecties in het vizier te nemen. Ofschoon de voorbeeldige uitzonderingen de regel beamen, gebeurt het nog té vaak, dat voor de artistieke en literaire bijdragen met het ‘klinkt het niet, dan botst het wel’ vrede wordt genomen. Ik heb nooit de waan der onvervangbaarheid van om het even wie gekoesterd, maar toch placht de argeloosheid mij wel eens te bevreemden, waarmede een gereputeerd recensent, die de lier aan de wilgen hangt, op sommige redacties door volstrekt onbevoegden vervangen wordt...

Er wordt vaak uitstekend werk in de Vlaamse pers geleverd, wat het bekend maken en gezond vulgariseren van de letterkunde betreft. Niettemin zou men er zich bij sommige bladen nog in sterkere mate rekenschap van moeten geven - ik denk aan het Nederlandse voorbeeld van Menno Ter Braak's overgang van het onderwijs naar de journalistiek - dat de literaire sector niet door buitenstaanders en gelegenheidscritici kan afgegraasd worden, doch aan volwaardige persoonlijkheden hoort toevertrouwd te worden, die het profiel van het quaestieuze blad op langere termijn mede conditioneren. Want vroeg of laat - men denke aan de vooroorlogse Vooruit ten tijde van P.G. Van Hecke of aan de hedendaagse Standaard - vindt zulks toch waardering op ruimere schaal, vaak buiten de grenzen zelfs van de eigen ideologische compartimentatie. Ook dàt hebben we in dit landje nodig als brood...

Hubert Lampo