West-Vlaanderen. Jaargang 14

[p. 154]

Verleden en heden
De Vlaamse Beweging - een historisch overzicht

De opstand van 1830, aanvankelijk bedoeld als een poging tot heraansluiting bij Frankrijk, deed de poging tot hereniging van de oude ‘Generaliteit’ der Lage Landen als ‘Verenigd Koninkrijk der Nederlanden’ mislukken. Een aantal historische omstandigheden in de 25 jaar lange aanhechting bij Frankrijk hadden als gevolg dat het jonge België een schromelijke achterstand van de Nederlandse cultuur hier in het Zuiden ‘akteerde’. De massa van de bevolking sprak weliswaar Nederlandse dialekten en kende overigens geen Frans, maar de bovenlaag van de bevolking was sterk verfranst (fenomeen van de sociale taalgrens in Vlaanderen naast de goed afgebakende geografische taalgrens). In deze tijd van census-kiesstelsel en van bandeloze vrije economie had uitsluitend deze bovenlaag invloed op het nationale leven. Het Belgische bestel betekende dan ook voor de Vlaamse bevolking een socioculturele verdrukking die de massa lijdzaam onderging, maar die wel een reactie uitlokte bij een aantal intellectuelen.

Deze verdrukking werd over 't algemeen niet bewust gewild noch door de Walen noch door de verfranste Vlamingen (Franskiljons); zij profiteerden doodeenvoudig van een situatie die hun voordelig was.

Het is als een reactie tegen deze situatie dat na 1830 de Vlaamse Beweging ontstond. Naarmate zij meer omvang en diepgang kreeg en de Vlaamse cultuur een opgang kende, botste de Vlaamse Beweging onvermijdelijk op de tegenstand van allen die er profijt bij hadden dat de Belgische Staat verder zou gegrondvest blijven op de suprematie van de Francofonen (met een folkloristisch en litterair behoud van het Nederlandstalige element). In het kader van de romantisch-nationale emancipatiebewegingen van de 19^e eeuw was de Vlaamse Beweging bij de aanvang overwegend gericht op het behoud en herstel van de eigen cultuur en taal. Denken wij aan J.F. Willems, de vader van de Vlaamse Beweging en aan A. Rodenbach, de inspirator van de Vlaamse studentenbeweging!

De structurele regressie van de Vlaamse economie, gebaseerd op de huisnijverheid (b.v. in de sector textiel) en op de kleine landbouw en de concentratie van de opkomende grote nijverheid rond de steenkolenbekkens in Wallonië hadden als gevolg een achterstand en achterstelling van de Vlaamse gewesten in materieel opzicht. De 19^e eeuw was in Vlaanderen in menig opzicht de eeuw van de honger. Deze omstandigheid en ermede gepaard de verruiming van inzicht (vanaf de tweede helft van de 19^e eeuw) in de wisselwerking tussen economische, sociale en culturele factoren, oriënteerde de Vlaamse Beweging op de alzijdige ontvoogding van de Vlaamse mensen.

Deze sociaal-economische richting was reeds vóór Wereldoorlog I een integraal aspect van de Beweging geworden, o.m. onder impuls van Lodewijk de Raet die hierop de strijd voor de vernederlandsing van het Hoger Onderwijs in Vlaanderen heeft gebaseerd: ons volk moet over de vereiste middelen beschikken tot het vormen van een elite die, verbonden met het volk, de algemene welvaart van het volk behartigt (hoger onderwijs in eigen taal).

Intussen was de Vlaamse Beweging volop een politieke beweging geworden om door ‘taalwetten’ de nadelige gevolgen op te heffen van de socio-culturele verdrukking van de Vlaamse mensen. Vanaf 1873 veroverden de Vlamingen enkele fragmentaire taalregelingen o.m. wat betreft mogelijk gebruik van het Nederlands in strafzaken, onderricht van twee vakken door het Nederlands in het nog volledig Franstalige middelbaar rijksonderwijs (slechts veel later toegepast in het confessioneel onderwijs). In 1898 had men zelfs de beruchte ‘Gelijkheidswet’ waardoor het Nederlands naast het Frans als landstaal uitdrukkelijk werd erkend. Louter symbolische overwinning!

De ontwikkeling als politieke beweging betekende voor de Vlaamse Beweging echter niet dat er een afzonderlijke algemeen Vlaamse Partij ontstond. Het Belgische politieke leven bleef vooralsnog overwegend overlopen in de kanalen van de levensbeschouwelijke tegenstellingen.

Tussen het opkomende socialisme, de strijd voor de ontvoogding van het proletariaat en de Vlaamse Beweging, ontstond er geen organische binding omdat de Vlaamse Beweging, ofschoon grotendeels liberaal van oorsprong, het sterkst aangeslagen had bij de katholieke middengroepen; het socialisme was van anti-clericale komaf en kon zich het hevigst uiten in de Waalse industriële streken. De christelijke democratie ontstond pas later als volwaardige zelfstandige beweging.

In één van haar niet-conformistische manifestaties, nl. het Daensisme (Priester Daens) had de christelijke democratie wel enige binding met de eigenlijke Vlaamse Beweging. Samen met de sociaal-economische richting in de Vlaamse Beweging is te citeren de belangstelling die door A. Vermeylen gewekt werd voor de Europese visie van de Vlamingen: ‘Vlamingen zijn om Europeeërs te worden’. Een wezenlijke opgang van de Vlaamse kunstprestaties (o.m. de beweging van Nu en Straks) gaf aan onze cultuur meer prestige en liet tevens toe onze presentie in Nederland te bevestigen. Het streven naar culturele eenheid met het Noorden, naar contact met het Noorden was van bij de aanvang een algemene strekking in de Vlaamse Beweging. Het zgn. Westvlaamse particularisme heeft daar op sommige ogenblikken voorlopig schade aan berokkend maar in zijn geheel gezien was dit particularisme gezien in zijn tijd, veeleer een positieve bijdrage tot bevestiging van de eigen aard, taal en zeden.

Als besluit van de periode die Wereldoorlog I voorafging moet men vaststellen dat de Vlaamse Beweging gedurende gans de 19^e eeuw een sukkelgangetje ging en niet veel meer kon bereiken dan het verdedigen van ons volksbestaan. België was een volledig Frans land. De 19^e eeuwse

[p. 155]

flaminganten verdienen des te meer onze waardering dat ze feitelijk tegen de bierkaai vochten.

Het is pas in de laatste jaren vóór Wereldoorlog I dat de Vlaamse strijd kon gevoerd worden in het perspectief van een volledige Vlaamse ontvoogding.

Wereldoorlog I had zware gevolgen voor de Vlaamse Beweging. De meerderheid van de officiële politieke leiders onthield zich van rechtstreekse en politieke actie (passivisme). In het bezette gebied beriepen zich de ‘activisten’ op de rechten van een Bezettende Overheid (Haagse conventie) om van de Duitse Overheid de rechtzetting te verkrijgen van Vlaamse grieven(o.m. vernederlandsing van de Gentse Universiteit) en sommigen gingen zover, met het oog op een eventueel vredesverdrag bij vergelijk, de Vlaamse autonomie te proklameren.

Reeds voor de oorlog had men van Waalse zijde het voorstel van bestuurlijke scheiding gedaan (Brief van J. Destrée aan de Koning: Sire, er zijn geen Belgen). Indien het activisme fout was, lag de fout voor een groot deel bij de gevestigde Belgische machthebbers.

De sociale taalbarrière aan het front tussen de Franse officierencaste en de massa van de Belgische soldaten (voor 80 % Vlamingen) had de Frontbeweging als gevolg die politiek zelfbestuur eiste. Aan de frontbeweging bleef iedere uiting van defaitisme vreemd. Zij was wel een positief en radicaal volksnationalisme. Activisme en frontbeweging beroepen zich op het bekende ‘zelfbeschikkingsrecht’ van de kleine volkeren door President Wilson als oorlogsdoel gesteld.

De na-oorlog was getuige van de repressie van het activisme en de uitwijking van activisten. Er ontstond vanaf 1919 een nationaal-Vlaamse partij-formatie van Fronters en oudactivisten. Deze radikaal Vlaamse partijvorming, onder verschillende benamingen, ging er tussen 1919 en 1939 gestadig op vooruit. Zulks had als gevolg dat er een diepe kloof ontstond in de rangen van de Vlaamse Beweging. Het ‘Vlaams nationalisme’ zelf was zeer gedifferentieerd. Op nationaal vlak strekkingen vanaf politiek groot-Neerlandisme (mede in de hand gewerkt door uitgeweken activisten) tot Belgisch federalisme. Op levensbeschouwelijk vlak de algemeen Belgische politieke tegenstelling: katholiek-onkerkelijk.

Op het particuliere vlak waren de jaren '20 een periode van grote bloei voor een aantal Vlaamse instellingen die werkelijk een ruggegraat gingen vormen voor het Vlaamse volksleven. Deze ‘culturele’ instellingen waren tevens ontmoetingsterrein voor Vlaamsgezinden van diverse richtingen. Op het politieke terrein werd de winst geboekt van enkele kreupele taalwetten in de jaren '20, b.v. de gedeeltelijke ‘vervlaamsing’ van de Gentse Universiteit en de Vlaamse leerstoelen te Leuven. Het is pas nà 1930 dat de grote taalwetten zouden gestemd worden op grond van de eentaligheid van de Vlaamse gewesten (administratie, onderwijs, gerecht). Het uitbrengen van ongeveer 90.000 stemmen op de kandidatuur van Borms (1929) te Antwerpen, bij een tussentijdige verkiezing, had de Belgische machthebbers bang gemaakt.

Intussen (tussen 1830 en 1940) was de Hoofdstad van het Land, Brussel, voor de Vlamingen grotendeels verloren gegaan. Op de verfransing van Brussel kregen deze taalwetten dan ook geen vat. Deze verfransing van het oorspronkelijk volledig Vlaamse Brussel en meteen de ongebreidelde uitbreiding van de hoofdstad moet ons niet verwonderen. De oorspronkelijke bevolking en de kleine Vlaamse mensen als inwijkelingen, ondergingen de druk van het Frans als status-taal en de hoger-gesitueerde inwijkelingen waren overwegend Franstaligen. Vanwege de centralistische structuur van het Belgische openbaar leven en zakenleven werd Brussel een grootstedelijk gebied met een zeer speciale sociale stratificatie (procentueel hoge aanwezigheid van leidende stand); een speciaal conservatieve gerichtheid resulteerde dan ook uit deze concentratie van de Belgische beati-possidentes. Via de Frans-Brusselse pers werden zij in anti-Vlaamse zin beïnvloed.

Uitstraling is een wezenlijke functie van een hoofdstad; deze uitstraling bleef en blijft de Vlamingen ongunstig. Naarmate de Vlaamse Beweging veld won en naarmate haar radicale vleugel de bakens verzette stuitte men op steeds grotere tegenstand van gevestigde Machten.

De Vlaamse Beweging is vanaf haar oorsprong in wezen een democratische beweging geweest.

De corporatieve of zelfs autoritaire richting die de meerderheid van de nationalisten na 1930 omsloegen (het zgn. Verdinaso ging voor en werd ‘gevolgd’ door het VNV) doet hier m.i. niet veel afbreuk aan. Wij moeten rekening houden met de algemene invloed van deze strekkingen ook buiten de rangen van het Vlaamse nationalisme. Men ontkomt niet aan de indruk dat naast een klein aantal principieel ‘autoritairen’ er vele waren die op een ‘nieuwe orde’ hoopten alleen maar als een middel om ten gunste van de kleine Vlaamse man een grondige verandering te bewerkstelligen in de bestaande machtsverhoudingen. Men zou van een tijdsverschijnsel, zelfs van een mode-verschijnsel kunnen spreken. Zonder hoe dan ook een oordeel te vellen over de eerlijkheid van de bedoelingen van sommige Vlaamse leiders, is het verzaken aan de democratie als een ontsporing van de Vlaamse Beweging te beschouwen. Het was principieel en tactisch verkeerd! Deze autoritaire richting verklaart meteen het collaboratie-verschijnsel, waarbij hier uitsluitend de Vlaamsnationale collaboratie bedoeld wordt. Het activisme als politieke taktiek kan verdedigd worden, maar de collaboratie was fout en driedubbel fout was het propaganda te voeren voor 't recruteren van Vlaamse jongens voor het Duitse leger! In het kamp zelf van de collaboratie werd deze propaganda door velen bestreden... maar zij was

[p. 156]

er de oorzaak van dat men ‘niet meer terug kon’.

De geschiedenis van de collaboratie moet nog geschreven worden en zeker moet ze ontdaan worden van de eenzijdigde zwart/wit tegenstelling die de repressie er aan gegeven heeft. Het is duidelijk dat op enkele gevallen na, de Vlaamse collaborateurs in het nationaal-socialisme dat ze theoretisch zeker niet voldoende kenden (een fout!), hoogstens enkele oppervlakkige politieke aspecten ontwaarden: b.v. de conjunctie van het sociale en het nationale, de strijd tegen wat Hitler noemde de ‘ploetocratie’, de Europese eenmaking onder Duitse hegemonie, de romantische cultus van traditie. De criminele aspecten van het nationaal-socialisme, nl. de rassenhaat en a fortiori de misdaden die er uit resulteerden, bleven vreemd aan de doorsnee ‘Vlaamse’ collaborateurs.

Van de repressie kan men op zijn minst zeggen dat zij onoordeelkundig te werk ging en met veel onzuivere bedoelingen die zeker niet in de lijn lagen van het idealistisch verzet (er was overigens ook een niet-idealistisch verzet geweest). Eén van de onzuivere aspecten van de repressie, als Terreur Blanche, was het willen uitroeien van de Vlaamse Beweging èn door het treffen van zoveel Vlaamsgezinden mogelijk, èn door te verklaren dat ze ‘opgelost was’.

De verdachtmaking van gans de Vlaamse Beweging (die enkel op een ontsporing ervan toepasselijk is) was een hoogst onvaderlandse daad. Daar ligt o.m. de oorzaak van de verbreding van de kloof tussen Brussel/Wallonië en Vlaanderen!

Dan wanneer er van de werkelijk Duitsgezinde Waalse collaboratie van het Rexisme, een zeepbel, niets overschoot, overleefde de Vlaamse Beweging. Dit feit alleen bewijst dat zij op andere waarden stoelt dan de autoritaire tijdsgeest na 1930 of Duitsgezindheid. De culturele organisaties hervatten hun werk, een aantal nieuwe instellingen werden opgericht en zij traden het meest op de voorgrond. Het Vlaamse radicalisme (nationalisme als volksnationalisme en niet als te verfoeien staatsnationalisme) kwam in zijn vooroorlogse vormen niet meer van de grond. Er ontstonden pressure-groups naast en buiten de partijen; de Vlaamsgezinden in de traditionele partijen herbegonnen hun politieke actie en een nieuwe radicale partij, de Volksunie, kwam tot stand en doorbrak in 1961 de éénmans vertegenwoordiging.

Boven alle tegenstelling en vijandschap vertonen alle Vlaamse groeperingen dezelfde basistendenzen: bij iedereen wordt de Vlaamse Beweging èn cultureel èn politiek gezien - door iedereen wordt de wisselwerking van culturele, economische en sociale factoren benadrukt en de Vlaamse Beweging beschouwd als de strijd voor de totale ontvoogding van de Vlamingen, de democratische staatsbeginselen worden niet betwist. Alle Vlaamsgezinden gaan er akkoord over dat wij als Vlamingen in meerdere of mindere mate baas in eigen huis moeten zijn en allen gaan er akkoord over dat dit niet mag dienen om ons af te zonderen maar wel om ons er toe in staat te stellen ‘Europeeërs’ te zijn.

Het is beslist onmogelijk de gebeurtenissen na 1961 reeds als historie te behandelen. Toch zijn er enkele feiten en strekkingen aan te stippen die als historie-makend kunnen beschouwd worden.

Daar is de vernederlandsing van het onderwijs die een generatie aan bod brengt die essentieel Vlaams is, waardoor de sociale taalgrens in Vlaanderen zelf, regressief wordt. Daar is het algemeen ‘economisch’ bewustzijn van Vlaanderen en de onbetwistbare economische vooruitgang.

Daar is de algemene erkenning van de Belgische dualiteit door de officiële wereld (zie bv. het vastleggen van de taalgrens).

Daar is het doordringen van de federalistische gedachte bij een deel van de arbeiders in Wallonië terwijl het bestaan van federalistische strekkingen in Vlaanderen een constante is van de radicalen in de Vlaamse Beweging. Daar is het doordringen van de pluralistische opvatting van het openbaar leven.

Eindelijk ontwaart men in meerdere of mindere mate een spanning tussen oude en jonge generaties, in volstrekt alle partijen en zelfs in de culturele groeperingen. Ik zal ze niet opsommen in de CVP, de BSP, de VU; ik kan in de zuiver culturele sector bv. als grootste culturele vereniging het Davidsfonds vermelden met zijn Jong-Davidsfonds. Deze constatatie wijst erop dat de jeugd nieuwe wegen zoekt.

De huidige Vlaamse jeugd, Vlaamsgezinde jeugd, leeft niet meer opgesloten in de Vlaamse tuin, al gaat zij voort hem met toewijding te bewerken. Tot voor enkele jaren was de jeugd in Vlaanderen, hoe paradoksaal het ook moge klinken, het meest conservatieve element van de bevolking. Wij bedoelen degenen die opgegroeid zijn in de euphorie en het immobilisme dat op de Bevrijding volgde. De jeugd van nu heeft haar natuurlijke taak hervat nl. het streven naar vernieuwing. Wat zal daarbij doodlopen en wat zal er doordringen?

Wij nodigen de lezer uit zich te bezinnen op de legpuzzle van politieke feitelijkheden die wij hebben opgesomd (of vergaten op te sommen). Het belangrijkste feit blijft daarbij de ongebroken macht van alle ‘vested interests’ en de nog steeds groeiende Brussels-centralistische macht die er wel toe bereid is symbolische toegevingen te doen maar dan alleen met de bedoeling het roer in de hand te houden.

Dr. M. Van Haegendoren

Conservator aan het Algemeen Rijksarchief.