West-Vlaanderen. Jaargang 12

[p. 240]

Arnout van Geluwe

Arnout van Geluwe werd geboren te Ardooie in het jaar 1604. Hij stierf waarschijnlijk te Gent rond 1675.

Zijn ouders waren kleine, schier onbemiddelde landlieden, waarover zeer weinig te vinden is. En ook de broers en zusters van Arnout van Geluwe zijn alleen, en wellicht dan nog niet allen met naam bekend.

Als jongeling kwam hij te Roeselare terecht waar hij het beroep van linnenwever beoefende en waar hij zijn eerste contacten met protestanten zal hebben gehad. In die jaren bestond er immers te Roeselare, talrijker dan in andere plaatsen van West-Vlaanderen, een actieve minderheid protestanten.

In 1626 zien wij van Geluwe plots, zonder duidelijke redenen noch nawijsbare oorzaak, onze gewesten verlaten om zich te vestigen als linnenwever te Delft, een stad die toen op het gebied der lijnwaadnijverheid zonder enige betekenis was. Geloofsredenen waren aan dit plotse vertrek niet vreemd, zoniet de voornaamste drijfveer.

Later zou Arnout van Geluwe zelf schrijven dat hij nooit protestant werd. Het is nochtans zeker dat hij te Delft in 1629 in de hervormde kerk trouwde, waaruit onbetwistbaar moet besloten worden dat beide partijen protestant waren. Later, in 1641, hertrouwde hij op het stadhuis te Delft. Eén van beiden moest hiervoor roomskatholiek zijn. En hier waren ze het wellicht alle twee. Bij Arnout van Geluwe was er inmiddels een hele ommekeer gebeurd. Van overtuigd protestant was hij teruggekeerd tot het oude geloof van zijn jeugd.

De ongeschoolde wever was een zoeker geworden naar ‘de waere Kercke’, die, geleid door een sterk en fris geheugen en een zeer scherp verstand, de literatuur, de godsdienstige strijdliteratuur van zijn tijd inbegrepen, instudeerde, vergeleek en zelfs gedeeltelijk memoriseerde. In het Delftse milieu van bij de statenbijbel zwerende gereformeerden was hij een gevaarlijk man geworden.

Even voor zijn tweede huwelijk was Arnout van Geluwe aan het disputeren gegaan. Deze vorm van publieke discussie, met woord en wederwoord, bijna een literair genre op zichzelf, werd door de twistzieke tijdgenoten met voorliefde beoefend. Ook Arnout van Geluwe begon hiermee. Hij zou deze zonderlinge activiteit slechts kort voor zijn dood staken.

Het spreekt vanzelf dat een figuur als van Geluwe, welbespraakt en verstandelijk begaafd, te Delft weldra met een kwaad oog werd bezien. Dit verergerde in niet geringe mate toen hij enkele hervormden, als gevolg van zijn openbaar gevoerde disputen met locale protestantse dominees, terug tot het oude geloof kon overhalen.

Waar van Geluwe het later ook mocht aan toe schrijven, en zijn autobiografie is wel eens in tegenspraak met de feiten, in 1643 verliet hij met een blanco strafregister de stad Delft als persona non grata. Hij kwam met zijn talrijk gezin te Gent toe als eenvoudig linnenwever, even arm en onbemiddeld als hij in 1626 uit onze streken vertrokken was. En hier begint de grote activiteit die zijn naam zou vestigen op een heel aparte plaats in onze historie der 17^e eeuw.

De eenvoudige linnenwever uit de Savaanstraat te Gent kon niet stilblijven. Het dispuut dat zo succesrijk begonnen was in het Noorden, knoopte hij terug aan met de weinige hervormden die in onze streken nog oogluikend werden geduld.

In 1647 gaf hij bij Servaes Manilius te Gent zijn eerste werkje uit, getiteld ‘Het Licht op den Kandelaer ghestelt tot verlichtinghe der nieughesinden’. Dit boekje geeft een relaas van de disputen, gezien door de gekleurde bril van van Geluwe, door hem te Delft gevoerd met de autoriteiten van Delft, o.m. met predikant Hermann Tegularius.

Op dit boekje van 63 blz. publiceerde Tegularius fluks een scherp wederwoord onder de titel ‘Oprecht Bericht Hermanii Tegularii’ (Antwerpen, 1648). van Geluwe liet zich niet onbetuigd en gaf op dit antwoord een tweede weerlegging uit bij de weduwe van Jan Cnobbaert te Antwerpen in 1650, ‘Het Slodt op den Mondt voor den on-ghetoomden Hermannus Tegularius’. Het succes van zijn eerste publicatie van 1647 wordt bevestigd door een herdruk in 1649 te Antwerpen, en ook het ‘Slodt op den Mondt’ werd nog eens voorafgegaan door hetzelfde ‘Licht op den Kandelaer’, samen met het integrale antwoord van Tegularius, om des te duidelijker het ongelijk en de onmacht van de Hollandse predikant te laten uitschijnen.

Het succes was ongetwijfeld op de kant van van Geluwe. Later zouden de regelmatig weerkerende herdrukken van verschillende zijner werken voldoende bewijzen dat zijn uitgaven verkocht en gelezen werden. En het peil der wederwoorden waartoe ze veelal aanleiding gaven, laat vermoeden dat ze weerklank hadden tot bij de grootste toenmalige hervormde theologen en universiteitsprofessoren, die de geschriften van ‘de Vlaemsche Boer’ steeds een antwoord waard achtten. Dat deze antwoorden van onverdachte noordnederlandse zijde steeds op een hoog plan werden gehouden maar in heftige discussies konden uitlopen, toont weeral aan dat van Geluwe zich kon meten met de maat waaraan de tijdgenoten de bloem van de hervormde kerk en universiteitscolleges moesten meten. En hier spreken namen als Borstius († 1680), Voetius, professor te Utrecht († 1676) en Joost van Lodensteyn († 1677) voor zichzelf.

Het ene boek, het ene dispuut, volgden nu op het andere. Arnout van Geluwe verliet voorgoed de weefstoel en trok nu als een apostel het land door, en een paar keren zelfs tot groot ongenoegen der hervormden de grens over, schreef en disputeerde, mengde zich in allerlei geschillen met strijdend-religieus karakter, verkocht boeken en trachtte als missionaris bekeringen tot het oude geloof te bewerken. De Kerkelijke Overheid steunde hem zeer actief

[p. 241]

Gegraveerde titel van de ‘Ontledinge van dry... Maertelaers Boecken’ door Arnout van Geluwe. (Antwerpen, 1656).

en de meeste vlaamse steden kochten zijn werken om ze als prijsboek in school of catechismus te schenken.

Verschillende van zijn werken zijn trouwens breder uitgewerkt dan een gewoon pamflet of het verslag van een vlug vergeten discussie. Zo bijvoorbeeld ‘Den Afghetrocken Masscher van het vermomde ghereformeerd louter Woordt Ghodts’ (Antwerpen, 1652), 726 blz. lang, waarin hij een groots onderzoek wijdt aan de statenbijbel en er zo maar eventjes 188 grote en 9.391 kleine fouten in meent te ontdekken! Verder ‘Den Rampsalighen val vanden afghodt Dagon’ (Antwerpen, 1653), een diepgaande kritiek op de Heidelbergse catechismus.

Vermelden we nog volgende werken met een zekere allure en diepte: ‘Ontledinghe van III verscheyde nieu-ghereformeerde Martelaers boecken’ (Antwerpen, 1656), ‘Catalogue ende vervolgh van alle de principaelste Reformateurs ofte Voorloopers des grooten Anti-Christ’ (Gent, 1663), een soort ketterscatalogus zoals er vele in die tijd verschenen en ‘Zee-Brandt’ (Antwerpen, 1663), gericht tegen dominee Cabeljau, die het Memoriebouck van pater Kievit s.j. had aangevallen.

Toen van Geluwe in 1670 zijn laatste werk ‘Capperson’ te Gent liet verschijnen had hij op zijn minst 36 werken in die trant geschreven. Verschillende hadden enkele herdrukken beleefd en een paar waren nog gedurende zijn leven in het Frans vertaald en uitgegeven.

Zijn roem was groot en zijn naam en faam waren wijd verspreid. Zijn pseudoniem ‘de Vlaemsche Boer’ was in zijn tijd en zijn milieu een begrip geworden. En zijn werk was hoog geprezen, door de Overheden met gratificatiën en aanmoedigingspremiën mild bedacht, en door hoog en laag in de samenleving gekend.

En hier nu ligt het probleem: welk is de waarde van zijn werken, welke betekenis moet aan een naam als de zijne worden gehecht?

Wil men een antwoord op deze complexe vragen, dan dient men vooraf van Geluwe in zijn tijd en de geldende, nu ongewoon aandoende tijdsopvattingen, terug te plaatsen. Pas dan kan men zich een oordeel vormen, dat steeds voor min of meer belangrijke retouches vatbaar zal zijn, daar onze geschiedschrijving zich slechts bij uitzondering en nog nooit grondig met deze soort literatuur en haar beoefenaars heeft ingelaten.

De hevig oplaaiende godsdiensttwisten der 16^e en 17^e eeuw brachten een literatuur op de voorgrond, die enig en eigen in haar genre is. Eénmaal 1648 voorbij, moest het status quo, zij het niet in de geesten, dan toch door het verloop der externe gebeurtenissen en de opkomst van een nieuwe generatie langs weerszij der barrikaden, wel worden aanvaard als een feit. De hevigheid van de strijdliteratuur, om zo te zeggen deze literatuur zelf, was dan ook met een wisse zekerheid gedoemd om te verdwijnen na het bezegelen van een scheiding die Noord en Zuid eeuwen naeen van elkaar zou houden in een afzonderlijk en geëigend staats- en religieverband.

Het hoogtepunt van deze religieuze strijdliteratuur lag in het Zuiden ongetwijfeld in de 16^e eeuw bij een figuur als Anna Bijns, die in de felheid van expressie een verontwaardigde en gebalde stijl wist te scheppen die tot literaire hoogten klom en haar naam in onze Letteren voorgoed bewaarde. De latere schrijvers namen wel in aantal en hun werk in omvang toe, daarin stellig geholpen door de popularisering van de boekdrukkunst, die intussen geevolueerd was van het duurdere postincunabel tot het gewone volksboek waarmee rondreizende boekhandelaars als van Geluwe het land afliepen, maar het peil was sterk gedaald. De kwaliteit zakte naar beneden en deze literatuur kwam haast volledig in handen van ijverige dorpspastoors en heetgebakerde predikanten, die mekaar uitmaakten in een scheldproza, dat nauwelijks de naam van literatuur verdient. Grote publicisten waren er bijna niet meer, ofwel wendden zij zich af van een situatie waarvan zij het nodeloze en het ongerijmde inzagen. Vele duizen-

[p. 242]

den publicaties van die aard verschenen op de markt. Een nazicht in de 30.000 titels tellende pamfletten-catalogus van Knuttel, spreekt hier overtuigend genoeg. En hierin lopen het Noorden en het Zuiden nagenoeg parallel door de historie naast mekaar, als gescheiden tweelingbroeders. Bij ons zal men als een laatste hoogtepunt van deze literatuur de naam van Richard Verstegen († 1640) vermelden. Vooral in de eerste werken van van Geluwe kan men bepaalde invloeden en stijlbeelden aanwijzen die ontleend werden aan het werk van Verstegen. Arnout van Geluwe heeft vlug een eigen persoonlijke stijl verworven. Zijn werk verheft zich dan ook los van alle voorbeelden of invloeden van zijn tweederangscollega's, tot een stijl die steeds persoonlijk en apart gekleurd is gebleven, tot op een hoogte waar de gewone pamflettisten van zijn tijd nooit geraakten. Het zonderlinge dooreenmengen van samenspraken, gedichten, stukken proza, dialogen tussen disputanten, enzovoorts, zo typisch voor deze literatuur, vond in van Geluwe een meester, de laatste meester wellicht uit de laatste en flauwste bloeiperoide, die ook een naoogst was, in het kwijnend bestaan van deze godsdienstig-reformatorisch getinte strijdliteratuur uit de laatste helft der 17^e eeuw.

Het gesprek, al was het dan ook een twistgesprek, tussen hervormden en katholieken zou, te beginnen vanaf 1648, naar het einde der eeuw toe, ophouden en beide werelden zouden meer dan ooit naar zichzelf gekeerd en zonder merkbare invloed op mekaar een eigen bestaan gaan leiden, binnen de enge landsgrenzen, die definitief geworden waren sinds 1648.

Van Geluwe was in zijn tijd hooggeacht en geprezen. Maar de verschrompeling waaraan onze literatuur en ons geestesleven toen begon te lijden was reeds volop aan de gang. En vooral in dit genre trad het verval en hiermee ook het einde, nog vlugger in. Een paar decennia na van Geluwes dood was zijn werk al aan het tanen. De in het vooruitzicht gestelde volledige uitgave van zijn werken kon er niet meer komen. En toen rond 1783 te Antwerpen iemand het in zijn hoofd stak zijn voornaamste werken te herdrukken, moest de onderneming bij gebrek aan belangstelling worden stilgelegd. Arnout van Geluwe zelf werd vergeten, zelfs zo vergeten dat de juiste datum en plaats van zijn overlijden nu nog altijd onbekend zijn!

Nochtans heeft Arnout van Geluwe zijn naam in breder opgezette overzichten die de cultuur van deze tijd behandelen, weten te handhaven.

Zijn betekenis echter op zuiver literair gebied wordt nergens meer vernoemd en ook in de geschiedenis der literatuur is hij niet meer te vinden. Wie zou er dan nog over hem in deze oecumenische tijd op religieus-historisch gebied goede dingen durven zeggen?

Toch moet men een figuur als van Geluwe verdiensten en belang durven toekennen. Teruggeplaatst in zijn eigentijds en kleurig milieu is hij verre van onbelangrijk of alleen maar eigenaardig. Dat hij een ongewone verschijning en een vrij zonderling geval was in doen en laten, in stijl en methodes, viel reeds op aan zijn tijdgenoten. Maar het staat wel vast dat hij een merkwaardige invloed had in Zuid-Nederland, en ook in het Noorden speelde hij een rol door zijn geschriften.

En voor ons, die vernieuwde en verruimde inzichten trachten te verwerven op de verwarde en bewogen tijd waarin hij leefde, zal hij steeds het bestuderen en het gedenken waard zijn.

Lucien Van Acker

Roeselare: Rederijkersblazoen ‘De Zeegbare Herten’.