West-Vlaanderen. Jaargang 10

[p. 104]

Het eigene en het andere
Over de omgang met noordnederlandse literatuur

De kijk van een Vlaming op de hedendaagse letterkundige produktie in Nederland: dit, noch min noch meer, is het, waar de redactie van West-Vlaanderen mij om vraagt. Het is de taak van een redactie, haar medewerkers voor moeilijke opgaven te stellen en het siert haar als zij het doet. Het bewijst, dat zij de enig juiste opvatting van haar zelf gekozen opdracht heeft, die namelijk welke in het Plus est en vous van het Gruuthuuse-museum haar kernachtigste formulering heeft gevonden. Maar intussen, en in dit geval, zit de medewerker er dan toch maar mee, om het plat te zeggen. De hedendaagse letterkunde in Nederland is een zo omvangrijk, veelzijdig en ingewikkeld onderwerp, dat een ernstige, d.i. min of meer volledige maar vooral geschakeerde behandeling ervan binnen een beperkte plaatsruimte al dadelijk moet worden uitgesloten. De enige mogelijkheid lijkt me, een paar kanttekeningen te maken, krabbels in de marge van deze denkbeeldige encyclopedie.

Dat men de zaak speciaal als Vlaming bekijkt betekent dat men een zo niet principieel, dan toch praktisch onderscheid maakt tussen de literatuur die beneden, en die welke boven de landsgrens wordt geschreven. Nu er te allen kante verklaringen, koude en warme, officiële en persoonlijke, worden afgelegd over de onverbrekelijke eenheid van de Nederlandse letteren ongeacht het land waar zij ontstaan zijn, kan er in het stellen van zulk een onderscheid een aantrekkelijke schijn van non-conformisme liggen. Het is vaak vervoerend, iets anders te beweren dan wat algemeen aanvaard en voor bindend verklaard wordt. Maar meer dan een schijn is het niet en geen haar op mijn hoofd zou er aan denken, de eenheid van onze literatuur in het geding te brengen. Het ligt volkomen voor de hand, alles wat in de Nederlandse taal geschreven is als één geheel, Nederlandse Letterkunde geheten, te beschouwen. Er valt met dit principe ook zeer goed te werken, als men het behoorlijk hanteert. Maar het ligt evenzeer voor de hand, dat deze éne Nederlandse letterkunde geen dood ding is, ontheven aan de wisselvalligheden van het leven. Zij wordt geschreven onder bepaalde omstandigheden, namelijk, en onder meer, binnen twee concrete gemeenschappen, de Nederlandse en de Belgische. Een Hollandse jongen heeft, bij voorbeeld, op een heel andere manier school gelopen dan een Vlaamse. Als die twee jongens gaan schrijven, dan is er heel wat kans dat hun geschriften, behalve individuele verschillen, ook afwijkingen zullen vertonen waarin die school zich verraadt. Daar komen uiteraard nog andere dingen bij; ik zou niet de indruk willen wekken alsof de school de literatuur maakt! Ik wil maar zeggen dat een Vlaming een Belg en een Nederlander een Hollander blijft, en dat dit zich in de literatuur zal weerspiegelen. Het heeft ook zijn betekenis voor de waardering van literatuur. Een Vlaming en een Nederlander kunnen het er zeer goed over eens zijn, dat Guido Gezelle de grootste moderne (inderdaad zeer moderne) dichter uit ons taalgebied is. Maar de bewondering van de Vlaming zal allicht een andere kleur hebben, zal intiemer zijn dan die van de Nederlander. Om het anders te stellen: ik houd erg veel van de gedichten van Martinus Nijhoff, en erg veel van Richard Minne, maar als het er op aankomt weet ik, dat ik inniger van Minne zal houden dan van Nijhoff, al ben ik er niet zeker van dat de eerste een groter dchter zou zijn dan de tweede. Ik kies hier opzettelijk een voorbeeld, waarin het me zelf volkomen duidelijk is, dat het Vlaamse karakter, de Vlaamse verwantschap de doorslag geeft. Het is helemaal niet mijn bedoeling, daar een al te grote betekenis aan te hechten. Integendeel, ik zou het verschijnsel liever relativeren, tot een kwestie van smaak namelijk, de smaak van een Vlaming dan. Er is in elk geval geen sprake van, er een nationalistisch axioma uit af te leiden. Want de zaak is ingewikkelder dan dat. In de literatuur, en in het algemeen in het geestes- en gemoedsverkeer, speelt niet alleen de verwantschap - laat staan de ‘bloed-verwantschap’ - maar ook de aantrekkingskracht van het vreemde een rol. In het voorbeeld van Nijhoff ben ik er zeker van, dat ook het anders-zijn, het op een bepaalde exemplarische manier Hollander-zijn van Nijhoff mij in hem aantrekt (afgezien, natuurlijk, van de boven-nationale kwaliteiten van zijn dichterschap) net zoals ik aangetrokken word door het vreemd calvinistische van Geerten Gossaert of Jacobus Revius, door de strijd met het nihilisme van Menno ter Braak of, om ter genoegdoening van de redactie eindelijk eens een levende te noemen, door het allerzuinigste, ik zou haast zeggen subliem-krenterige proza van A. Alberts, de voortreffelijke schrijver van De Eilanden en De Bomen. Over het algemeen, trouwens, kan men vaststellen, dat het vreemde een grote bekoring uitoefent. Tot de Vlamingen, die in Nederland

[p. 105]

succes hebben, of te eniger tijd gehad hebben, behoren o.m. Streuvels, Claes, Timmermans, Louis-Paul Boon, en deze schrijvers werden of worden er zeer bepaald gewaardeerd om hun àndere, hun Vlaamse inslag. De ‘kijk van een Vlaming’ is dus noodzakelijk een spel van tegenstellingen, uitermate boeiende tegenstellingen. In dit verband zou ik op een verschijnsel willen wijzen, waar ik geen verklaring voor weet. Terwijl het Nederlandse publiek over het algemeen die Vlaamse schrijvers binnenhaalt, die het iets anders geven dan waar het van huis uit vertrouwd mee is, lijkt het met het Vlaamse publiek wel andersom te gaan: het lijkt vooral te ‘antwoorden’ op de zuiderse temperamenten uit de literatuur van Nederland, of op de anderszins verwante, b.v. op de landelijke of de uit de katholieke sfeer stammende. Zo reageert men hier makkelijker - om geen namen te noemen van goedkopere successchrijvers - op namen als Aafjes, Werumeus Buning, Antoon Coolen, Anton Van Duinkerken, Godfried Bomans, Lucebert (bien étonnés de se trouver ensemble!), dan op Vestdijk, Simon van het Reve, Leo Vroman, de evengenoemded Nijhoff, Guillaume van der Graft. Iemand die daar nader op in zou gaan, zou een bijdrage leveren tot de kennis van ons lezerspubliek.

Met dat al zijn we wel enigszins aan de kijk van een Vlaming, maar niet bepaald aan de hedendaagse literaire produktie in Nederland toegekomen. Maar er is al gezegd, dat het hier bij kanttekeningen moest blijven, en kanttekeningen leiden soms tot iets heel anders dan men aanvankelijk bedoeld had. De lezer zal intussen begrepen hebben, dat ik de Nederlandse literatuur van vandaag belangrijk genoeg acht om uitvoerige kennisneming ervan te wensen. Ik zou niet met zekerheid durven zeggen, dat die literatuur thans een duidelijke bloeiperiode doormaakt. Er is weinig te bespeuren van de geestelijke koorts, van de opwinding die een bloeiperiode kenmerkt. Een opmerkelijk, althans voor het blote oog van een Vlaming zeer opvallend verschijnsel is de betrekkelijke windstilte in de literaire kritiek. Opvallend is dit voor ons, omdat Nederland zich juist door zijn kritiek altijd zo scherp van Vlaanderen heeft onderscheiden. Er worden weliswaar uitnemende essays geschreven - ik denk aan een boek als dat van Henri Buning over Gezelle de Andere of aan de bundel De Schok der herkenning van H.A. Gomperts - maar in de lopende kritiek heerst een zekere moeheid, een zekere weerloosheid - ook dàt helaas - een zekere conformisme (al dan niet avant-garde), alles dingen die wij juist van daar niet gewend zijn. Op de andere gebieden van de literatuur lijkt men tegenwoordig meer aan het consolideren dan aan het bouwen. Maar ik geef er mij rekenschap van, dat zulke oordelen te algemeen en te precair zijn om billijk te blijven. Vooral leide de lezer uit het bovenstaande niet af, dat de Nederlandse literatuur van nu niet de moeite waard zou zijn. Mocht hij dit afgeleid hebben, dan zullen

De romancier J.W. Hofstra.

de overige bijdragen in dit nummer hem ongetwijfeld uit de waan helpen. Tot de belangwekkende aanwinsten van de jongste jaren behoort onder meer - daar moge nog even aandacht voor worden gevraagd - de produktie van een aantal gerepatrieerden uit het voormalige Nederlands-Indië. Meestal zijn dit mensen die al een zekere leeftijd hebben bereikt, en wier schrijfdrift eerst voorgoed door die breuk in hun leven blijkt te zijn losgekomen. Ik ben benieuwd, of het verlies van Kongo voor de Vlaamse literatuur een soortgelijk resultaat zal opleveren. Onder de boeken uit die richting, waarvan ik kennisneming ten stelligste durf aanraden, noem ik behalve de reeds aangehaalde werken van A. Albers, romans als Nog pas gisteren en De Tienduizend dingen van Maria Dermoût, De laatste generaal en De Raadsman van H.J. Friedericy, terwijl men ter orientering in de aparte sfeer van de literatuur gebruik kan maken van de boeiende essaybundel van Rob. Nieuwenhuys, Tussen twee Vaderlanden. Nieuwenhuys bezorgde onlangs ook een bloemlezing uit diezelfde letterkunde onder de titel Bij het scheiden van de markt (een pocketboek). Dit terloops, als een voorbeeld van het vele goede dat Nederland ons te bieden heeft.

In het noorden wordt thans bijzonder veel aandacht besteed aan het werk van Vlaamse schrijvers. Er is voor ons, Vlamingen, alle reden om ons met iets meer belangstelling dan waar wij nu blijk van geven (de redactie van West-Vlaanderen niet te na gesproken!) tot literair Nederland te wenden, om er datgene te zoeken, wat onze horizon kan verruimen.

CLEMENT BITTREMIEUX / Vilvoorde