West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 267]

Schilderkunst in West-Vlaanderen Anno 1955

MIJ WERD GEVRAAGD, BESTE LEZER, VOOR U EEN SCHETS TE MAKEN van de schilderkunst in West-Vlaanderen anno 1955. Deze opdracht werd mij gegeven naar aanleiding van de provinciale wedstrijd die, twee of drie maanden geleden, heeft plaats gehad. De taak van de jury, waarvan ik de eer had deel uit te maken, was allesbehalve licht. Er waren door de vierhonderd schilderijen uit alle hoeken van de provincie ingezonden. A vier per inzender maakt dit meer dan honderd schilders. Wij zijn weliswaar een volk van schilders maar het ligt toch voor de hand, denk ik, dat al deze honderd schilders geen onsterfelijke meesters zijn, noch zullen worden. Ik zou zelfs nog een stap verder durven te gaan; ik durf te beweren dat al deze schilders geen ‘schilder’ zijn. In dit opzicht bestaat, sedert jaar en dag (waarschijnlijk heeft ze altijd bestaan) een dubbelzinnigheid welke de gewone man in verwarring brengt. Is namelijk geen ‘schilder’ al wie een ‘schilderij’ (in de administratieve betekenis van het woord) maakt, al wie met penseel en palet omgaat. Schilder zijn vergt een aanleg, een gave. Wie niet, door zijn natuur, gedwongen is zich uit te drukken in lijn en kleur (en n.b. niet hij die zich gedwongen waant...) is geen schilder al kladt hij duizenden vierkante meter doek vol met de liefelijkste landschappen of stillevens. Ik wens niet brutaal, ik wens niet onbarmhartig te zijn. Maar met de beste wil van de wereld heb ik tussen minstens drie van de vier honderd ingezonden werken en de schilderkunst in de ware betekenis van het woord, niet anders kunnen vinden dan een louter toevallig, materieel verband. Dat men deze dingen beschouwe als producten van huisvlijt (zelfs, zo men wil, in de edelste betekenis van het woord), als knutselwerk, als tijdverdrijf; mij goed. Dat sommige toeschouwers voor deze producten, die vaak onecht gekunsteld zijn van a tot z, van ontroering trillen: al

[p. 268]

ons geschrijf zal dit misverstand niet uit de wereld kunnen helpen. Want zoals er ‘geimproviseerde’ schilders zijn die de taal van de schilderkunst niet weten te gebruiken, zo zijn er - helaas - talloze liefhebbers die deze taal niet kunnen verstaan. Goed en slecht, waardevol en waardeloos in de schilderkunst onderscheiden is ten slotte het ware van het valse schiften. Kunst is geen vlucht uit de werkelijkheid; maar een binnendringen in de werkelijkheid met de middelen die eigen zijn aan de plastiek: de vorm; m.a.w. de lijn, het vlak, de kleur.

Vele mensen zijn waarschijnlijk tot in het diepste van hun gemoed geschokt geweest wanneer ze vernomen hebben dat de jury al die idyllische landschappen en marsepeinen stillevens heeft omgekeerd om ten slotte de prijs toe te kennen aan de jonge Swimberghe van Brugge. Swimberghe is echter een van de weinigen uit het gezelschap, die de volle betekenis begrepen heeft van de woorden waarmee, drie kwart eeuw geleden, de Franse schilder Maurice Denis, de gehele ontwikkeling van de hedendaagse kunst (en, per slot van rekening, het ware criterium van de blijvende waarde van alle schilderkunst, tot welke tijd of cultuurkring zij behore) heeft ingeluid: ‘ne pas perdre de vue qu'un tableau, avant d'être un paysage, une femme nue ou une nature morte, est une surface plane, recouverte de couleurs en un certain ordre assemblées.’ Het is met dit, en geen ander criterium voor ogen dat ik, in de volgende bladzijden een blik wil werpen op de hedendaagse schilderkunst in West-Vlaanderen. Nog een laatste opmerking: de illustraties bij dit artikel werden gekozen uit ingezonden wit-zwart foto's. Het spreekt vanzelf dat dit een gebrekkig procédé is waar het gaat om dingen die essentieel door de kleur bestaan. Het was echter niet mogelijk anders te werk te gaan.

*

Drie strekkingen domineren de hedendaagse plastiek: het expressionisme, het surrealisme en de non-figuratieve (of zo men wil: de abstracte) kunst. Deze drie strekkingen hebben hun oorsprong, hun vertrekpunt gevonden in een reactie tegen het realisme en het naturalisme. Expressionisten en non-figuratieve schilders trachten de afstand tussen werkelijkheid en kunst zo duidelijk mogelijk te accentueren; m.a.w. aan de scheppende verbeelding een grotere rol te geven dan aan het oog dat de verschijnselen gewoon enregistreert. De surrealisten bestrijden het realisme door het realisme zelf. De onderdelen van de wereld die zij in hun doeken oproepen, zijn nauwelijks te onderkennen van de dingen in de werkelijkheid. Maar de koppeling dezer onderdelen, de structuur van hun wereld, berust op een eigenaardige associatie - een associatie die verschilt van schilder tot schilder - die door het onderbewustzijn wordt gesuggereerd. In dit opzicht heeft het surrealisme meer met wijsbegeerte dan met schilderkunst te maken. Dit wordt overigens door zijn aanhangers onomwonden toegegeven.

Een speciale aandacht verdient, denk ik, de non-figuratieve kunst. Niet alleen zijn de meeste mensen niet over de abstracte kunst te spreken, maar het bestaansrecht zelf van deze plastiek wordt betwist of gewoon ontkend. Dit is, denk ik, een vergissing. Een tweede vergissing, die vooral door de critiek wordt begaan, is de abstracte kunst te beschouwen als een louter decoratieve plastiek.

In zijn schilderij geeft de schilder een plastisch zinnebeeld dat de visie van zijn verbeelding voor de toeschouwer zichtbaar moet maken. Wanneer, tussen kunstenaar en werkelijkheid intieme harmonie heerst, kan hij het vertrekpunt van deze zinnebeelden in de werkelijkheid vinden. Bestaat deze harmonie niet dan wordt de schilder,

[p. 269]

door zijn levensgevoel, gedwongen het natuurbeeld te idealiseren, in een of andere zin te verminken. Gaat hij deze weg tot het einde dan komt hij er toe ‘abstractie’ te maken van dit natuurbeeld. De zgn. abstracte schilders hebben deze laatste conclusie getrokken. Het ligt voor de hand dat deze schilders vrijer zijn om hun sensibiliteit uit te drukken. Indien zij hierin slagen is hun kunst - hoezeer de schijn in sommige gevallen deze bewering moge tegenspreken - niet louter decoratief. Waarom zou b.v. de idee ‘evenwicht’ niet even goed het motief kunnen zijn van een schilderij als b.v. ‘sneeuwlandschap bij maanlicht’?

Is dit zo, dan heeft men geen speciale criteria nodig om over ‘abstracte’ schilderijen te oordelen. Het zijn identiek dezelfde normen waarop de appreciatie van figuratieve en non-figuratieve plastiek steunt. Het experiment van de ‘abstracte’ kunst heeft trouwens geopenbaard op welke verkeerde gronden de bewondering van de klassieke, van de figuratieve kunst berust. De meestè mensen laten zich van de essentie zelf van het tableau afleiden door het ‘pittoreske’, door het ‘ schilderachtige’. Ik wil niet beweren dat dit element overbodig is; het is alleen bijkomstig. Niemand heeft dat beter gezegd dan Maurice Denis in het citaat dat ik hierboven reeds heb aangehaald. Laat men dit principe los dan wordt men niet alleen gedwongen het grootste gedeelte van wat de mens, sedert de oudste tijden, aan kunst heeft voortgebracht over boord te werpen; maar dan verliest men ook elk vast criterium om het ware van het valse, het goede van het waardeloze te onderscheiden.

*

Spreken wij eerst, in aansluiting met wat voorafgaat, over de abstracte non-figuratieve schilderkunst in West-Vlaanderen om met een ander vooroordeel - aan de kant der artiesten zelf - af te rekenen. Sommige schilders schijnen zich in te beelden dat een abstract schilderij het resultaat is van een vereenvoudigingsproces waarbij de details van het figuratieve beeld worden weggesnoeid en, wat overblijft, in een geometrische vormenconstructie wordt samengevat. Een voorbeeld is ‘Moeder en Kind’ van Jan Graus. Een ander voorbeeld: ‘De Atlantikwall’ van Servais. Het thema, blijft, blijkens de titel figuratief. Het resultaat is, blijkens het tableau, louter of bijna louter decoratief. Het motief wordt in de vorm bevroren, in de plaats van, door de vorm, op een andere, plastische wijze te gaan leven.

Een voorbeeld van steekhoudende non-figuratieve kunst in West-Vlaanderen is het werk van Notebaert. Notebaert heeft destijds in het expressionisme geleerd wat expressie, wat uitdrukking is en hij heeft deze wetenschap in zijn abstracte schilderijen meegebracht. Bovendien experimenteert Notebaert de jongste tijd ook met het plastisch materiaal als matière. Het stramien van zijn vlakkencomposities wordt soms geaccentueerd door wollen draden van verschillende kleur die vlak tegen het doek gespannen worden. (Moest Taine nog leven hij zou hierin een tastbaar bewijs kunnen vinden voor de invloed van het milieu). Is dit nog schilderkunst? Waarom niet. Notebaert is niet de eerste die proeven maakt met het relief in het tableau. Een ander probleem is vanzelfsprekend de bewaring van dergelijke ‘ingesponnen’ tableaux. Maar dit is een probleem waarover de koper zich het hoofd moet breken en niet de schilder.

Ruim 70 procent van de West-Vlaamse schilders wandelt in het spoor van het expressionisme. Vermits de mensen van etiketten houden kan men ze onder de rubriek neo-expressionisten catalogeren. Hun kunst strekt zich uit van aan de grens van een lichtjes geretoucheerd realisme - ik neem b.v. het stilleven van Van Gught -

[p. 270]

een uitstekend ding in zijn genre - tot aan de grens van de abstracte kunst - b.v. het bekroonde stilleven van Swimberghe waarin alles kleur en vorm, i.e.w. stijl is geworden.

De kopman van de expressionistische traditie is onbetwistbaar de Bruggeling Rik Slabbinck. Vele jongere schilders in West-Vlaanderen wandelen in het spoor dat hij, sedert 1945 getrokken heeft. Zijn opgetogen levensgevoel, krachtig uitgeschilderd, heeft veler ogen en veler hart betoverd. Slabbinck is trouwens een groot schilder; Slabbinck is een sterk temperament dat zich volledig overgeeft in een koloriet dat de krachtige impuls van zijn polsslag volgt. Sommige schilders, ik denk hier b.v. aan Stockman, die ook voor de provinciale prijs had ingezonden, gaan hun voorbeeld nog verder in het verleden zoeken. Persoonlijk kan ik mezelf niet beletten aan Permeke te denken wanneer ik de figuur van Stockman bekijk. Dit is, op zichzelf genomen, nog geen blaam. Het bewijst m.i. alleen dat Stockman er nog niet in geslaagd is zijn persoonlijkheid, in de vorm, tot haar recht te laten komen.

Ik ben er meer en meer van overtuigd dat zowel uit naam van het expressionnisme - of al wat men onder die benaming aan de man wil brengen - als uit naam van de abstrakte kunst heel wat doeken geproduceerd worden waarin ten slotte de maker er van zijn gebrek aan persoonlijkheid tracht te verbergen. Dit pleit noch tegen de expressionistische esthetiek noch tegen de non-figuratieve kunst als dusdanig. Maar wij moeten wel voor ogen houden dat alleen datgene wat zich met kracht affirmeert, dat alleen kunst die stevig op haar eigen benen staat (en die bijgevolg de uitdrukking is van een klaar geprofileerde persoonlijkheid) bestand is tegen de tand des tijds, hoe groot het ogenblikkelijk succes ook moge zijn. Slechts wat diepe wortels heeft trotseert de storm. Prijzen, provinciale of andere, lovende of aftakelende beschouwingen van kunstcritici kunnen het oordeel van de tijd voor enkele jaren opschorten, meer niet.

In de persoon van Octave Landuyt heeft West-Vlaanderen een belangrijke bijdrage geleverd tot het hedendaags surrealisme. Belangrijk, omdat het klimaat, de sfeer welke Landuyt in zijn doeken oproept een nieuw facet aan deze strekking heeft toegevoegd. Ik zou niet durven te beweren dat al wat Landuyt schildert van dezelfde plank is. Voor de surrealisten bestaat steeds het gevaar te bewust te worden van hetgeen zij doen. Dan verzwindt, als bij toverslag, de eigenaardige, bevreemdende poëzie die hun werk uitstraalt. Het systeem is de doodsvijand van de stijl. Maar in zijn beste werken - ik denk hier aan ‘Petroleum’, aan ‘de gebroken ruit’ heeft Landuyt ongetwijfeld een sector van de verborgen wereld, die onder de zichtbare verborgen is, geëxploreerd. Wie een werk met surrealistische allures, zoals ‘ vruchtbare liefde’ van Jo Maes wil vergelijken met een doek van Landuyt kan het verschil vatten tussen waar en onecht surrealisme.

Tot slot van deze beschouwingen, waarin de naam van tal van verdienstelijke schilders - ik denk in de eerste plaats aan Bonduel, ofschoon Bonduel mij toch sterker lijkt als beeldhouwer; ik denk ook aan een graveur zoals De Grave - verzwegen werd, zou ik nog iets willen schrijven over een artiest die m.i. aan de kop staat van het kunstleven in West Vlaanderen, ik bedoel Luc Peire. De kunst van Peire is gegroeid uit het expressionisme. In haar huidig stadium overkoepelt zij echter het expressionisme, de abstracte kunst en het surrealisme. Het spreekt vanzelf dat dergelijke kunst de uitdrukking is van een sterke en veelzijdige persoonlijkheid.

Marcel Duchateau.