De Vlaamsche School. Jaargang 28

[p. 22]

De voormalige abdijkerk van Tongerloo
en hare kunstschatten.

2. Het tabernakel.

Aan de noordzijde of den Evangeliekant, op eenige stappen van het altaar, vinden wij het beroemde tabernakel of, om volgens den tijd te spreken, het H.-Sacramentshuis. Met zijn bosch van torentjes, kolommetjes, nisjes en boogjes, doormengd met allerlei sieraden en voorstellingen uit het Oud en het Nieuw Testament, op het hoogwaardig Sacrament betrekkelijk, en met zijne menigte van groote en kleine beelden, klimt het vijftig voet hoog tot bij het welfsel des tempels⁽¹⁾.

Het werk, den 23ⁿ Juli 1536 te Antwerpen in den Witten Valk aanbesteed⁽²⁾, moest, volgens afspraak, voltrokken zijn in drie jaren, maar men was er feitelijk meer dan negen aan bezig. Op eenen der pilaren vindt men het jaartal 1538, en elders op eene der lijsten 1547 ingebeiteld. Beschouwen wij het pronkstuk van nabij.

Op een platten voet met ingesneden sieraden en verguld, liggen vier leeuwen van albast, die een tweede voetstuk ondersteunen van zwarten steen, waar vier schapen en vier engelen op rusten. Daarboven rijzen vier pijlers van zwarten steen -toetssteen, zegt men -, waartusschen drie nagenoeg levensgroote Sibyllen van albast met tafels in de handen, waar in gouden letteren hunne voorzeggingen zijn op geschreven. Achter de kolommen en de Sibyllen, die heel het gevaarte tot steun dienen, ziet men aan eene zijde Adam en Eva van de verbodene vrucht etend, en aan de andere dezelfde stamouders van het menschdom door den engel uit het paradijs verjaagd. ‘Hierboven staen noch vele figuren van alabaste gemaect, andersints voirts van Avennes-steen gewrocht, al te saemen naer den eysch van den werck wel gestoffeert ende vergult.⁽³⁾’ Een Salvatorsbeeld bekroont het geheel.

Vraagt gij naar de namen der kunstenaars?

Sedert den 1ⁿ Augusti 1536 is Philippus Lammekens, ook wel eens Lemmeken geheeten, van Antwerpen, de Keldermansen⁽⁴⁾

Handteeken van Rombout Keldermans.

opgevolgd als bouwmeester der abdij, tegen eene jaarlijksche vergelding van 50 rijnsgulden. Hij maakte het plan en had de leiding van het werk, ja, meest al de beeldhouwwerken, die wij nog te bezichtigen hebben, werden naar zijne plannen uitgevoerd. Onder zijne bestiering werkten aan het tabernakel Koenraad Meyt, bijgenaamd de Duitscher, Joos van Santvoort of van Santfoert, van Mechelen, Claudes, bij Heylen, in de Verhandelingen over de Kempen, Clandessens, en in eene aanteekening Claudius Floris geheeten⁽¹⁾, Willem Van der Borcht, Rombout de Drijvere, Tielman van Beeringen, en de reeds gekende Peeter de Cortte, stoffeerder, van Antwerpen.

Koenraad Meyt beitelde eenige schaapkens liggende op den voet van het tabernakel en de drie Sibyllen. Voor kunstloon dezer laatste ontving hij 200 rijnsgulden⁽²⁾.

Volgens de overeenkomst van Lammekens met Joos van Mechelen, moest deze beitelen beelden van albast en van Avesnessteen tot boven ‘het leste van de stagie, dat kyndekens syn; van daer af tot beneden toe, uuytgenomen iij beelden die meester Coenraet maken moet. In den iersten beneden in den voet moet hij maken scaepkens van albasteren ende leeuwen van albasteren, liggende beneden op die trappen uuytwysende naer het patroon, v scaepkens ende drye leeuwen. Ende voerts beneden in den voet iij staende beelden van Avennes. Ende noch in denzelven voet ij beelden van albasten op de zelve hoochde als de drye van Avennes voorgenoempt.’ Verder begrijpen zijne voorwaarden nog drie albasten beelden van ongeveer vijf voet, kinderkens, dragerkens, engeltjes, Sibyllen, enz., deels van albast, deels van Avesnessteen; ‘dat men sien sal, moet wesen van albast, ende dat men nyet sien en sal moet zijn van Avennes.’ 400 carolusgulden, te betalen naarmate dat het werk vooruitgaat, worden hem voor kunstloon toegezegd⁽³⁾.

Claudes of Claudesen moest maken ‘beneden den voet..., te weten twee borduren boven malcanderen... Item noch drye enterpieten...; dezelve enterpieten moeten gemaect zyn van goeden doornycker, te weten van den swertsten steen, die vandaer comen mach...; Item noch het overlayynck...; Item noch moet de zelven Claudes maken de beelden die boven int werck comen zullen; te weten waer Joes van Mechelen aff laet, daer moet Claudes beginnen ende moet voorts alle de beelden maken tot den eynde toe, het sy staende beelden oft punten ende dragerkens ende kinderkens, alsoe vele alser toe behoiren sal, ende het leste es een Salvator. Ende deze voorgenoempte beelden moeten wel gedaen zijn, alsoo wel als Joesens beelden. Want daer Joesens beelden ende (einde) nemen, daer moet Claudes beginnen; daerom moeten zy wel gedaen zyn om malcanderen niet te bescamen, op datter geen achterdeel aff comen en soude, ende oock want Claudes alsoe wel de macht heeft als Joes, zoe eest hem een cleen saicke te doene dat hij hier geloeft heeft. Ende te commenscap van dit voorgenoempde werck, zoo moet Claudes hebben twee hondert en seventigh gulden van xx st.⁽⁴⁾’

Aan Willem Van der Borcht, ‘antycq snyder’, heeft ‘Philips

(1) Sanderus, Chorogr. Sacra Brab., i, p. 331.

(2) Heylen, Verhandeling, loc. cit., blz. 24.

(3) Gemeld HS.

(4) In 1499 ontmoeten wij Antonius Keldermans. Rombout noemden wij hierboven als bouwmeester van het nieuw convent en van het koor. Op Rombout volgde in 1532 Laurijs. Joannes Keldermans, waarschijnlijk Rombouts broeder, kloosterling te Tongerloo, was in 1511 kamerling van den abt, nadien pastoor van Waalwijk, waar hij overleed den 17ⁿ Juli 1516.

(1) Dit komt overeen met de kopie van Claudesenscelle (schedula), die onderteekend is met de letters C.F. - Deze zou dus Claudius Floris zijn, zoon van Jan de Vriendt, alias Floris, die in 1533 meester, en in 1538 deken werd der Sint-Lucasgilde. Zie de Liggeren, i, blz. 120 en 131.

(2) Heylen, Verhand. loc. cit.

(3) Voorwaarden van Joos van Mechelen.

(4) Claudesenscele van 29 Augusti 1536.

[p. 23]

Lemmeken besteet te makene alle de chiragie, die comen sal aen het Sacramentshuys... ende alle vercleeringe van onder tot boven toe... Ende de pileerkens met buycxkens moet hij divers maken, datse nyet alleleens en zyn. Van dit voorgenoempt werck moet den voirsc. Willem hebben voor zynen arbeyt vyff hondert guldens ende vyftich⁽¹⁾.’ - Ten gevolge van veranderingen aan het patroon, kreeg Willem den 28ⁿ September 1538 tachtig gulden boven de voorgeschrevene som. Hij beitelde voetstukken, kolommen, frijten, geveltjes, enz., en ook zes zittende kinderkens van Avesnes en twee van albast. W. Van der Borcht is in de Liggeren der Sint-Lucasgilde van Antwerpen, als vrijmeester vermeld ten jare 1535.

Rombout De Drijvere heeft aangenomen ‘het heel werck, al wat van albasten en van Avennes es te scoreren ende de borduren te steken van onder tot boven toe,’ tegen eene vergelding van 477 gulden⁽²⁾. Maar evenals bij Van der Borcht klom de betaling hooger, ten gevolge der wijzigingen aan het plan toegebracht.

De schilder of stoffeerder Peeter De Cortte is belast geweest met het stoffeeren en vergulden van al de deelen van het Sacramentshuis. ‘Item daer zullen wesen vyf yseren doeren, die moet den selven Peeter oock vergulden.’ Boven de som van twee honderd gulden, naar overeenkomst hem verschuldigd, kreeg Peeter nog ‘uyt gracien twelf Karolus gulden ende een tabbart laken⁽³⁾.’ Peeter De Cortte werd als vrijmeester aangenomen in de Sint-Lucasgilde in 1529⁽⁴⁾.

Tielman, van Beeringen, sinds jaren schrijnwerker in het klooster, was wel iets meer dan een gewoon werkman, al stond zijn gewoon dagloon niet al te hoog. Een blad papier van 1527 maakt ons er mede bekend: ‘Thielman van Beeringhen wint sdaechs iij st., Summa voer cclxi werckdagen xxxix Rsg. iij st., behalven den cost.’ Desniettegenstaande bleef hij jaren en jaren in den dienst der abdij: een teeken dat hij met zijn lot tevreden was. Doch er hoeft bij gezegd, dat men hem buitendien afzonderlijk betaalde voor de werken van eenig belang, die hij uitvoerde. Meermaals zullen wij hem te noemen hebben. Met Willem Van der Borcht maakte hij de afsluiting van het tabernakel. Willem ontving daarvoor 76 rijnsg., Tielman 36.

Op welken voet de bouwmeester Lammekens betaald werd, kan men opmaken uit het volgend kwijtschrift:

‘Ick Philips Lammekens kenne ontfangen te hebbene van myn heer de prelaat van Tongerloe ter zaken van mynen dienst die ick den voirscreven prelaet gedaen hebbe binnen vier jaren lestlede zoe aen tsakermentshuys, sepulture, lavatoire, clousen ende andersins tot desen dagen toe de somme van twee hondert karolsguld. ende noch van eenen steynen preeckstoel twintich guld. ende noch uut gracien dertich karolusgulde. Kenne my alsoe van allen mynen arbeyt tot desen voirsc. dage toe ten volle vernuecht te zyne. Orconde myns hantekens hier onder geset opten xxviii^en dach in Novemb. a^o xv^o xlii^o In presentie van M^r Giel. Crabbe, Henr. Else ende Peeter Scheelen.’

Handteeken van Ph. Lammekens:

Vijftig gulden 's jaars bedroeg dus zijn loon voor algemeene zorgen, zooals wij hierboven naar Heylen zegden, maar afzonderlijk werd hij daarenboven betaald voor de voornaamste werken, door hem ontworpen of uitgevoerd, en zoo zegt de genoemde archivist in eene zijner aanteekeningen, dat hij voor het sacramentshuis 300 rijnsgulden ontving.

Uit het voorgaande, daar bijgevoegd den prijs der materialen: albast en Avesnessteen, lood, ijzer, enz. - waarvoor meer dan 1500 rijnsgulden betaald werden -, en de kosten van een lastig vervoer - van Antwerpen tot Sichem te water, en van Sichem tot Tongerloo per heurst en wagen -, kan men eenigerwijze afleiden wat ontzaglijke som geheel het werk gekost heeft. - Doch wij hebben genoeg getoefd bij het tabernakel.

Teekenen wij echter dit opschrift nog aan, dat daar in de nabijheid in gouden letteren te lezen staat. Het werd opgesteld door Cornelius Jansenius, voordezen leeraar in de abdij en daarna de eerste bisschop van Gent, niet te verwarren met zijnen niet minder, schoon min goed befaamden naamgenoot, die bisschop was van IJperen. Aan de voorlezingen in de abdij gegeven, hebben wij zijne Concordia Evangelica te danken. Zij is opgedragen aan den abt Arnoldus Streyters, dien hij den Mecenas zijner studiën noemt⁽¹⁾. Zes kronen of twaalf gulden kreeg hij in vergelding van die opdracht⁽²⁾. Het opschrift bij het tabernakel luidt:

Quid stas, et lapides pulchros miraris, et artem.

Cerne quod interius sit Deus omnipotens.

Hoc te non moveat quod pulchra aedicula facta est,

Omnis nam pulchri hic Conditor occulitur,

Author mundanae fabricae hic concluditur intus.

Flecte genu supplex, numina sancta colens.

Non hanc quis celebri Salomonis conferat aedi;

Non umbras, verum sed capit illa Deum⁽³⁾.

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.

(1) Willems Van der Borchtcele.

(2) Romboutscele.

(3) Voorwaarden en kwijtschrift van P. De Cortte.

(4) Liggeren, i, blz. 112.

(1) Z. de opdracht der Concordia Evangelica, Lovanii, Typis Bartholom. Gravii. 1549.

(2) Comput. 14 Jun. 1554.

(3) Sanderus. Chor. S. Brab. 1. p. 383.
n.-b. Om er zich eene gedachte over te vormen, hoe het tabernakel ongeveer in zijn geheel als opvatting kan geweest zijn, denken wij te kunnen verwijzen naar dat van Zoutleeuw. (Zie de Vlaamsche School van 1880, blz. 147.)