De Vlaamse Gids. Jaargang 79

[p. 42]

Tout passe, tout casse, tout lasse
Luuk Gruwez

Luuk Gruwez beantwoordt zo ongeveer een op de honderd brieven die Eriek Verpale hem stuurt. Maar als Gruwez dan schrijft, staan in zijn brieven ook de meest duistere hartsgeheimen. In onderhavige brief bekent hij zijn verliefdheid voor Joke van Leeuwen. Of ‘de hevigste coup de foudre van mijn jonge jaren’ ook tot iets geleid heeft? Ach, een puberhand is gauw gevuld: ‘Ik was de koning te rijk. Ik had het adres van Joke van Leeuwen.’

Hasselt, 3 april 1995

Beminde vriend,

Ik ben nog nooit zo oud geweest als vandaag. Gisteren, bijvoorbeeld, was ik een dag jonger. Nu jij weer.

Flash-back. Ik was zeventien en zou in Eindhoven mijn eerste literaire onderscheiding krijgen. Mijn vader plaagde me: ‘Hoe denk je daar te komen?’ Ik kon niet vermijden dat hij, apetrots, voorstelde mij te rijden. Liever was ik alleen gegaan omdat ik toen reeds geloofde dat literaire bekroningen voornamelijk nuttig waren voor het snel en efficiënt veroveren van meisjesharten. Mijn ouders zag ik als een obstakel voor de realisatie van mijn amoureuze wensen.

Het was 28 april 1971. In Eindhoven stonden de Japanse kerselaren in volle bloei. Stralende lentezon. Met het hele gezin, want ook mijn zus was mee, spoedden wij ons naar het gebouw waar de Stichting Literaire Dagen de prijsuitreiking had georganiseerd. Op zeker ogenblik werden wij aangesproken door een Hollands meisje van ongeveer mijn leeftijd dat de weg vroeg naar het adres waar wij zelf naar toe gingen. Ik was meteen verliefd, dit was misschien de hevigste coup de foudre van mijn jonge jaren.

Dat ik je toen, en niet in '76 of '77, zoals wij altijd in interviews brommen, voor het eerst moet hebben gezien: daarbij ben ik nooit stil blijven staan. Maar het bewijs is er. Jij staat in het juryrapport dat hier voor me ligt. Daarin ook de naam van Anne

[p. 43]

Crivits (Jabbeke), een meisje met wie wij later, onwetend van elkaar, zouden corresponderen.

De Stichting Literaire Dagen was gul, had voor niet minder dan twintig prijswinnaars gezorgd. Eén van hen was jij. Een andere was dat Hollandse meisje. Zij heette Joke van Leeuwen. ‘Antwerpen’ staat er naast haar naam in het juryrapport. Zij was, vernam ik later, de dochter van een bekend Nederlands theoloog die al jaren in ons land verbleef. Al die andere jongens en meisjes? Wat is er van ze geworden: bloemen ‘in den knop gebroken’? Of namen zij gewoon eerbare beroepen aan als kruidenier, pomphouder of bankier en blikken zij inmiddels vol schaamte op hun literaire geklungel terug als op een lelijke jeugdliefde? Nu nog word ik daar soms melancholiek van.

Holland - kun jij je dat voorstellen? - dat was voor mij als zeventienjarige het land van de romantiek. Voornamelijk wanneer ik tijdens T-dansants van die tijd te veel gedronken had, placht ik met het Noorden zo onvoorstelbaar te snoeven dat ik mij, doodernstig, zelfs de Hollandse tongval had eigen gemaakt. Amsterdam was mijn Mekka. Ik dweepte met een nonvaleur als Liesbeth List en met gerecycleerde wierookvaten als Elly Nieman en Rikkert Zuiderveld. En van je hopsafaldera: ik werd al stoned van de etensresten tussen mijn tanden.

Mijn prijs kreeg ik uit handen van Judith Herzberg, in de ogen van literaire adolescenten toen al een wereldberoemde dichteres. Ik mocht haar zelfs zoenen, daar, voor die volle zaal. Of zij zoende mij: n'importe. Zij maakte een grapje over de avond voordien. Hoe zij in het licht van veel te sterke schijnwerpers werd geïnterviewd. En dat zij, tenslotte joods, dacht dat de Gestapo voor haar zat. Zij was nog jong en mooi. Of beter: zij had de onbestemde leeftijd van jodinnen die de wereldgeschiedenis in één enkel lijf moeten bewaren terwijl de tijd ter leniging van die overlast clement een oogje dichtknijpt. Maar eigenlijk geldt wat op hen van toepassing is tenslotte voor iedereen: elk lichaam heeft evenveel geschiedenis als de hele wereld.

Daarna moet jij op dat podium zijn verschenen. En daarna Joke van Leeuwen. Of andersom. O, o. Ik zag onmiddellijk dat zij een echte schrijfster was. Zij droeg de haren los zoals dat in die tijd een rechtgeaarde dichteres betaamde. Met precies dezelfde ‘frou-frou’ als Liesbeth List. Zij had de tongval van de juiste cultuur, de Hollandse. En bovenal: zij was niet vergezeld van haar ouders of gechaperonneerd door een oudere zus. Zij mocht al op haar eigen benen staan. Bijzonder artistiek vond ik dat. En ten bewijze van al dat talent: de prijs.

Ikzelf ben uitzonderlijk lang hulpeloos, jong, schrikbarend naïef, smakeloos, belachelijk hoogdravend - kortom - onvolwassen gebleven. Het duurde tot mijn dertigste eer daar min of meer verandering in kwam. Mijn ouders moesten eerst onder de grond voor ik een ruggegraat kreeg en met beide voeten op die grond kwam te staan. Laten wij dus wel wezen. Op 28 april 1971 werd ik uiteraard ten onrechte bekroond: dat idiote vooroordeel heeft mij ook bij latere bekroningen nooit helemaal verlaten. Van prijzen had en krijg ik nooit de indruk dat zij mij toekomen. Ondergedompeld te worden in een poel van ellende: dát, tenminste, verbaast mij niet en dát beschouw ik blijkbaar als volkomen normaal voor me. Iets vergelijkbaars: ik heb een onverklaarbare aantrekkingskracht op honden, kinderen en gekken. Maar ik heb mij mijn hele leven nooit kunnen voorstellen dat een vrouw op mij verliefd werd. Joke van Leeuwen. In de dagen en weken die op de prijsuitreiking volgden, was zij steeds in mijn gedachten. Ik schreef naar de Stichting Literaire Dagen met het verzoek mij de lijst van de laureaten en hun adressen te bezorgen, ‘want ik had het zonde gevonden als die mensen naar de toekomst toe nooit meer van elkaar zouden horen: ik had een reünie gepland.’

[p. 44]

Ik ontving zowaar per omgaande de adressen van alle bekroonden, de Stichting loofde mijn ondernemingszin en moedigde mij aan met mijn collega's contact op te nemen. Ik was de koning te rijk. Ik had het adres van Joke van Leeuwen. En daardoor had ik Joke van Leeuwen zelf. Ik hoefde haar niet te verzinnen. Zij bestond. Ik schreef haar niet.

Jaren gingen voorbij, om precies te zijn: 23 jaar, tien maanden en 28 dagen. Sporadisch kwam haar naam mij ter ore. Zij werd een bekende jeugdauteur. Ik las van haar Het verhaal van Bobbel die in een bakfiets woonde en rijk wilde worden. En midden de jaren tachtig, in Amsterdam, zag ik overal affiches met haar naam. Zij had nu ook een eigen cabaretprogramma dat zelfs in Vrij Nederland werd geprezen.

Jaren gingen voorbij, bijna een kwarteeuw. En vorige week werd het 25 maart 1995. In Utrecht vond de Vijftiende Nacht van de Poëzie plaats.

Het gezag dat de laatste geliefde in een mensenleven heeft, is werkelijk overdonderend. Soms lijkt het erop dat zij bij machte is alle voorgaande geliefden uit te wissen, omdat zij ze allemaal in zich verenigt. Men verspilt zijn leven en men verspilt zichzelf door de eerste liefde onophoudelijk te imiteren en voortdurend te anticiperen op de laatste: heet dat trouw of is het een bedekte vorm van nostalgie, of is dat hetzelfde? Ik was, voor de Nacht een aanvang zou nemen, met Totje aanwezig in het artiestenfoyer van Muziekcentrum Vredenburg. Natuurlijk wist ik dat Joke van Leeuwen ook op de affiche stond (en net als ik moest voorlezen voor het meer dan tweeduizendkoppige publiek), maar dat interesseerde mij maar matig. Totje had het gehaald van diegene die, toen ik nog een pukkelprins was, wekenlang mijn alles monopolizerende denkbeeldige beminde was geweest. Op de dichteres annex jeugdauteur sloeg ik derhalve nauwelijks acht. Ik woonde zelfs haar optreden niet bij. Ik keek alleen af en toe naar Totje en naar dat lijf dat geen vluchtige kwarteeuw, maar vijf eindeloos lange jaren door die verschrikkelijke kanker was geteisterd. En hoe zij nu honderduit babbelde. Hoe zij bestond. Hoe zij bestond zonder dat ik haar had moeten verzinnen.

Bovendien was ik, als zo vaak voor ik op de planken moet, vreselijk opgewonden. Ik heb altijd geleerd dat je, als je maar goed je best doet, daarvoor beloond wordt. Inmiddels weet ik zeker dat daar niets van klopt. Maar ik ben zo misvormd dat ik mijn best blijf doen, mijn uiterste best. Een mens wordt verteerd door ambitie, maar heeft er niet steeds het lijf voor. Zijn probleem is dat hij obstinaat weigert te aanvaarden dat hij niet het belangrijkste schepsel is dat ooit werd voortgebracht. Zodoende rechtte ik de hals, klaar om te kakelen, vast van plan het mooiste ei te leggen. Bloednerveus was ik overigens ook al van dat artiestenfoyer. Balend van dat verplichte gelul, dat geflikflooi en de schouderklopjes in de coulissen. Al die dichters die elkaar voortdurend likjes gaven.

Kort na mijn optreden haastten Totje en ik ons naar de hotelkamer die de organisatie voor ons had geboekt. Maar even daarvoor stelde iemand - denkelijk B.B. - mij aan Joke van Leeuwen voor: ‘Kennen jullie elkaar?’ ‘Ja,’ antwoordde ik droogjes, ‘wij hebben elkaar al eens ontmoet. Dat was in 1971, in Eindhoven.’ Even blikte ik in de ogen van die frisse gazelle van over de veertig die zij inmiddels was. Nog steeds die ‘frou-frou’ en zelfs nog het restant van

[p. 45]

een meisje. Kinderboekenschrijfsters en jodinnen hebben dat. Geen moment liet zij blijken verwonderd te zijn over de krachttoer van mijn geheugen. Het kwam niet tot een gesprek.

's Ochtends in de ontbijtzaal van het hotel zag ik haar weer. Het dienblad volgeladen met fruitsap, krentenbrood, kaas, ham, hardgekookt ei, en wat al niet, botste zij bijna tegen mij op toen ik aanstalten maakte om naar buiten te gaan: ‘Nou, tot over een kwarteeuw dan maar weer.’ Ik zei het, geloof ik, met Hollandse tongval. Ik zei het en seconden later voelde ik mij volstrekt belachelijk, iemand die nooit ofte nimmer terecht een literaire prijs zou krijgen.

Joke van Leeuwen heb ik in 1971 en ook daarna nooit geschreven. Maar op de hele wereld moeten er nu twee, slechts twee vrouwen rondlopen die misschien, misschien in een geheime la een liefdesbrief van mijn hand bewaren die zij als meisje hebben ontvangen en toen niet hebben beantwoord. Zij zijn intussen getrouwd, hebben kinderen met leerstoornissen of een horrelvoet of een eerste liefdesverdriet: weet ik veel. En in het meest drieste geval hebben zij ook een geheime la waarin zij, zelfs voor hun man, het meisje verstoppen dat zij ooit zijn geweest en dat zij koesteren en over wie zij zich tegelijk heel diep schamen. Het meisje dat brieven kreeg voor andere soorten toekomst en andere soorten verleden. En het gekke is: veel mannen willen hun vrouw alleen behouden ter wille van de herinnering aan het meisje dat zij eens hebben gekend. En soms willen zij hun vrouw wel kwijt, maar van dat meisje kunnen zij geen afscheid nemen. Zo blijven zij noodgedwongen de vrouw behouden om het meisje niet kwijt te raken. En een enkele keer blijven zij zelfs van haar houden.

Die ene vrouw die zo'n liefdesbrief van mij moet hebben, heet Marie-Christine. Franse namen stonden chic in het West-Vlaanderen van die dagen. Zij woonde destijds in D. bij mij om de hoek. Een gitane met gitzwart haar die drie jaar na mijn epistel alleen reageerde met een gestencilde invitatie voor haar verjaardagsfuif, waarop ik niet inging. Dat was in de jaren zestig, toen nostalgie nog mocht en zelfs bon ton was en in zekere zin weldadig: je hoefde niets te hebben, je werd niet veroordeeld door wat je had, je mocht nog baden in dat bedwelmende, verslavende gevoel dat alles wat je missen moest, het beste was. ‘Niets’ was een voordeel.

De andere is Kristien, poeliersdochter uit D. en ooit daadwerkelijke geliefde van een der intiemste vrienden uit mijn puberteit, mijn neef die van Ten Years After, Deep Purple en Creedence Clearwater Revival hield en kennelijk ook van Kristien: dat bekende hij mij op een druilerige zomermiddag toen hij mij in zijn psychedelische kamertje trakteerde op de nieuwe wereld. Daarna ging hij aan het dealen en moest hij het hazepad kiezen naar Marokko. Ook een nieuwe wereld en een ander verhaal. Kristien schreef ik in de jaren zestig een brief waarop twee jaar geleden, in de jaren negentig dus, toen heimwee al een tijd uit de mode was, een antwoord kwam, maar waarin mij niet werd verklaard waarom zij in die jaren zestig niet inging op mijn uitnodiging om samen naar Zeffirelli's Romeo en Julia te gaan in een Kortrijkse bioscoop. Daar zit ik dus nog mee. Alleen heb ik háár, na die brief, tenminste nog teruggezien. Marie-Christine daarentegen: nooit meer.

Joke van Leeuwen had net zo'n brief van me kunnen krijgen. Laten wij afspreken dat dit hem alsnog is. Het antwoord heb ik al.

Zoals mijn grootvader zegt: ‘Tout passe, tout casse, tout lasse.’ Vandaar. Ik ben nog nooit zo oud geweest als vandaag. Maar morgen, bijvoorbeeld, morgen zal ik nog een dag ouder zijn.

Veel liefs,

Luuk