De Vlaamse Gids. Jaargang 79

[p. 27]

Kracht en pijn
De eigenzinnige poëzie van Anna Enquist
Aart van Zoest

‘Anna Enquist is in de hedendaagse Nederlandse poëzie verschenen als een uitslaande brand,’ constateert Aart van Zoest, om vervolgens op zoek te gaan naar de vuurhaarden van deze brand. Een essay over de kracht van realisme en het realisme van kracht, over de paradox van de pijn, over het intense ‘nee tegen vrijblijvendheid’: ‘zo vastberaden, zo verrukt ga ik verzengen.’

Anna Enquist is in de hedendaagse Nederlandse poëzie verschenen als een uitslaande brand. Haar eerste bundel, Soldatenliederen, verscheen in 1991. Een jaar later een tweede, Jachtscènes. En in 1994 al een derde: Een nieuw afscheid. Ze kreeg literaire prijzen, werd bekend. Van haar hand verscheen ook een roman, Het meesterstuk.

Spraakmakende poëziebesprekers hebben de kwaliteit van haar werk onmiddellijk onderkend en de belangrijkste kenmerken ervan aangegeven. Haar dichtwerk is fel, heftig en meeslepend genoemd - hartstocht en woede komen erin tot uitdrukking. Het bevat pathetische kanten, die afsteken tegen een zekere alledaagsheid van de behandelde onderwerpen. Er is op haar levensvisie gewezen: zij heeft geen twijfel over de onwrikbare feitelijkheid van leven en dood.

Uit Enquists poëzie spreekt inderdaad een intens levensgevoel. In een interview heeft zij ooit gezegd: ‘Ik zou alles willen kunnen, alles, alles meemaken.’ Dat doet denken aan het adagium van André Gide: ‘Assumer le plus d'humanité possible.’ De mogelijkheden om alles te doen waar het verlangen naar uitgaat zijn begrensd. ‘Het conflict is dat je niet je gewone leven kunt leiden als je overal op ingaat’, heeft Enquist aan haar uitspraak toegevoegd. Uit deze verzuchting mag men concluderen dat ‘het gewone leven’ een hoge prioriteit heeft. Dat blijkt ook uit onderwerpen in Enquists gedichten. Het zijn overwegend concrete elementen uit het gewone leven: gezin, vriendin, keuken, auto, brand, muziekmaken, men komt het in haar bundels allemaal tegen. Dat lijkt in conflict te staan met haar vitalisme à la Marsman, haar gedrevenheid om groots en meeslepend te leven. Maar juist die spanning is een wezenskenmerk van Enquists poëzie. Zij verbindt aan haar relatief huiselijke motieven een thematiek die alleen met grote woorden kan worden benoemd. Kracht en pijn zijn hoofdthema's in Enquists poëzie en zij staan met elkaar in verband en ook met formele kenmerken van haar werk.

Kracht is een sleutelwoord. Enquists gedichten kunnen worden opgevat als leerstukken, waarin getoond wordt dat men sterk moet zijn, kàn zijn, ook wanneer de aanvechting bestaat om zich aan geklaag over te geven. Niets karakteriseert haar fundamentele existentiële houding beter dan de uitspraak dat men geen klaagrecht heeft. Kracht is in haar opvatting meer dan een strijdmiddel, het is iets dat gegeven is, iets waaraan vreugde kan worden beleefd. In Soldatenliederen staat een gedicht dat heet ‘Vanuit de keuken’. Het

[p. 28]

begint aldus: ‘Mijn zilverharige vriendin en ik zijn als twee grote appelbomen steviger en heerlijker dan ooit in bloei.’ En het eindigt aldus: ‘bang zijn wij voor onze eigen kracht. En inderdaad, met vreugdevolle en opbolderende angst zeil ik de trap af: welke onderneming zal ik nu eens gaan oprichten, welke harde waarheid beschrijven; en ga ik, immers in vlam, die oorlog eens voeren?’ Een herkenbaar levensgevoel wordt concreet gemaakt. Het wonderbaarlijke is dat dit gebeurt met behulp van geheel verschillende linguïstische en retorische technieken. Adjectief, metafoor, abstractie, hyperbool. Enquist grijpt wat binnen handbereik is en bruikbaar voor haar gedicht. Alles ten dienste van de impliciete aanbeveling om zich niet te generen voor een zelfbeeld waarin kracht zijn plaats heeft.

Zij noemt de kracht waarover zij spreekt bij name. Dat doet ze ook met andere abstracta, zoals angst of wanhoop. Het is haar verweten en dat is wel begrijpelijk. Want wie angst angst noemt neemt een filosofisch-realistisch standpunt in dat niet populair is. De uitgangspunten die in de huidige intellectuele conjunctuur opgeld doen, kunnen met het woord nominalisme worden samengevat. De nominalist verbant algemene begrippen uit zijn werkelijkheidsopvatting: hij kent wel de angstige mens en de wanhopige mens maar ontkent het bestaan van angst en wanhoop als werkzame ideeën. Het filosofisch realisme plaatst zich daar tegenover; het erkent zowel de angstige als de angst als realiteit. De realist, die wanhoop wanhoop noemt, bekent zich tot een uitgangspunt waaraan een bepaalde levenshouding verbonden kan zijn, die ik non-escapistisch zou willen noemen.

Dit realisme komt enerzijds voort uit kracht. De realist accepteert binnen zijn werkelijkheidsopvatting zowel de wanhopige als de wanhoop zelf, die zich kan aandienen als een onontkoombare, verstikkende huisgenoot. Anderzijds is kracht een noodzakelijke voorwaarde voor realisme; waar de werkelijkheid als allesomvattend wordt opgevat, is geen vluchtplaats, is geen escapisme mogelijk, en moet alles onder ogen worden gezien.

Enquist noemt niet alleen angst angst, zij heeft het ook wel over ‘de schrille zang van angst’. Het is haar verweten, omdat het pathetisch wordt gevonden. Het is waar dat Enquist het zich op dit punt niet gemakkelijk maakt, want in Nederland bestaat ten opzichte van pathetiek een lange traditie van achterdocht. Pathetiek wordt er veelal met onoprechtheid geassocieerd. Eenzelfde reserve bestaat er in Nederland ten opzichte van monumentaliteit. In poëzie kunnen personificaties als dragers van monumentaliteit worden opgevat. Desondanks heeft Enquist het over ‘grauwe moeder Morgen’, ‘schijnheilige moeder sneeuw’. Daartegenover staat soms een eigenzinnig omgekeerde personificatie, wanneer een abstract begrip metonymisch wordt gebruikt om een persoon aan te duiden - ook dan is het effect: uitvergroting. Het doet zich voor in ‘La Folie’, als een werkster haar levensellende aan haar mevrouw wil vertellen. ‘Wanhoop zit wijdbeens aan de keukentafel’. De vrouw wordt dan tot de arbeid gemaand met de woorden ‘Als u vandaag de buitenboel eens deed’. Dit is humor: het al te pathetische wordt door de alledaagsheid van zijn sokkel gehaald. Zo Hollands is Enquist nu ook weer wel.

Kracht alleen kan niet ontroeren, noch de kracht op het inhoudelijke vlak, noch die op het formele niveau. Enquists poëzie is ontroerend en dat komt doordat onder de kracht en onder de strijdvaardigheid het thema schuilt van het menselijk lijden. In het Tibetaanse tantrisme worden drie soorten lijden onderscheiden: het lijden dat aan het menselijk bestaan intrinsiek is, lijden door verandering, en medelijden. Het is paradoxaal dat Enquist, die zich in haar gedichten manifesteert als dynamisch, speels en procesgericht, toch het meest gericht is op de tweede soort, lijden door verandering. Verandering doet zich voor waar tijd verstrijkt en wordt bij voorbeeld voelbaar wanneer kinderen groot worden en uitvliegen.

Ik ben de jongen en het meisje kwijt. Beiden
ben ik verloren toen de tijd
verstreek. Ik kan hun kleine
stemmen niet meer horen.
Ik zoek hen voor een nieuw
afscheid. Ik roep hen over wateren en weiden.

Verblind mijn blik, ontbind mijn stem. Lijken
en lotgenoten leren zwem-
men in dat tijdloos water.
Ik ook. Til uit het grote
zwart dit beeld: zij pakt
hem bij de hand, ze hollen over weilanden
en dijken.

[p. 29]

Het gaat in dit gedicht ‘Oproep’ over de pijn die hoort bij het lijden door gescheiden-zijn. (Het is een echo op Vasalis' regels ‘En niet het snijden doet zo'n pijn, maar het afgesneden zijn’.) Een verrassing: de woorden ‘pijn’ en ‘lijden’ komen in het gedicht niet voor. Maar de ij-klanken doen meer dan zorgen voor sonore schoonheid. Ze laten de afwezige begrippen doorklinken: kwijt, beiden, tijd, klein, afscheid, weiden, lijken, dijken. Ze geven dit ij-gedicht iets van de weemoedige klank van een cello. Aldus wordt in dit gedicht uitdrukking gegeven aan een existentiële pijn. De poging om een geluksherinnering (een moeder met een zoon hollen hand in hand door een polderlandschap) aan ‘het grote zwart’ te ontrukken heeft iets heroïsch en tragisch - men is gedoemd om deze strijd tegen de tijd te verliezen; ‘het grote zwart’ krijgt fataal de overhand.

Ergens anders noemt Enquist de pijn wel bij naam. Het gedicht ‘Zeigarnik-effect’ begint aldus:

Als razernij, verdriet zijn uitgewoed
neem ik het grootgeworden kind, het oude
lichaam, de verloren vriend en stop ze
in de rugzak van het leven, die ik draag.

Deze verzen laten oorzaak, gevolg en menselijke reactie zien in een prachtige mengeling van abstracte termen (razernij, verdriet), concrete verwijzingen (kind, lichaam, vriend; het zijn metoniemen) en een metafoor (rugzak van het leven). Razernij en verdriet worden recht voor de raap genoemd. De verwijzingen naar kind, lichaam en vriend zijn geraffineerd verknoopt met adjectieven die de verdriet veroorzakende veranderingen aangeven; grootworden, oudworden, verliezen. Het verdriet ontstaat doordat boosdoener tijd niet alleen alles verandert, waaronder het dierbare, maar ook conservering van vroegere ervaringen toestaat in de vorm van herinneringen, die tegelijk gezocht en ontvlucht worden. De pijn ontstaat in die confrontatie. Toch doet de tijd hier ook goed werk; hij zet opstandigheid om in aanvaarding, het ‘dragen van de rugzak’. Echter, berusting vermindert de pijn niet.

Die pijn houdt door de jaren heen schokkend
en rauw zijn versheid: wind die niet wil
gaan liggen, schip dat maar niet vergaat.

Het beeld van het schip dat maar niet vergaat geeft de paradox aan die in deze vorm van lijden besloten ligt. Normaal wordt ‘schip’ in gunstige zin in verband gebracht met reislust, avontuur, dynamiek. Het woord roept de rusteloosheid op van hem die het bekende wil ontvluchten en alles wil kennen en onderzoeken. Het kan doen denken aan de ontdekkingsreiziger James Cook, aan wie Enquist drie gedichten wijdt in Een nieuw afscheid. Gedacht kan ook worden aan Enquists fascinatie voor Don Juan (een serie gedichten ‘rond Giovanni’ in Jachtscènes, donjuanisme in Het meesterstuk) - Don Juans levensenergie jaagt hem immers eveneens van ontdekking naar ontdekking. Maar in dit gedicht worden de bijbetekenissen van het woord ‘schip’ omgedraaid, naar het ongunstige: deze onrust is onbeheersbaar en genereert blijvende pijn.

De paradox van de rusteloosheid is nauw verbonden met die van het geweld. De filosoof Georges Bataille heeft er de nadruk op gelegd: geweld bezorgt degene die ermee wordt geconfronteerd een dubbelzinnige ervaring van verrukking en afkeer. Het heeft te maken met het moment van de dood. Sterven betekent naar Bataillaanse opvatting overgang en terugkeer uit de discontinue wereld naar de wereld van de continuïteit, de wereld die Enquist ‘tijdloos water’ noemt. Sterven is in deze optiek een soort zegenrijke remigratie, een terugkeer naar de wereld waaruit het leven is opgedoemd. Maar het moment van toestandsverandering, het sterven zelf, brengt intense schrik teweeg.

Er zijn meer schrikaanjagende gewelddadigheden. In ‘Drei Abhandlungen’, in Soldatenliederen, brandt een schuur en een vijfjarig meisje kijkt ernaar.

Mijn vader komt mij wekken.
De schuur brandt! Ik mag gaan
kijken voor het raam en weet:
dit is voor mij. Zo vastberaden,
zo verrukt ga ik verzengen, zo
bandeloos en bijtend uitgebreid.
Mijn lichaam van vijf jaar vlamt op
waar later bloed en vuur zal zijn.
Zonder te weten wat er is huil ik
van schrik en heerlijkheid.

Schrik en heerlijkheid. Het meisje blijft gefascineerd naar het vuurgeweld kijken, vooral ook omdat het een Vorschau biedt van haar latere levensattitude. Er zijn nogal wat van die moord-en-brandscènes in het werk van Enquist. In ‘Te water, te water!’ (Soldatenliederen) wordt beschreven hoe ergens bij Breukelen

[p. 30]

de inzittenden van een te water geraakte auto in de Vecht verdrinken. Het wordt waargenomen tijdens een autorit die heel precies in de geografische ruimte is verankerd: Utrecht, Vecht, Breukelen, Abcoude. Ook dat hoort bij Enquists realisme.

‘-Zo gaat dat dus, zo gaat iemand te water, wordt te laat gezocht, net voor het eten nog.’ ‘-Zo gaat dat dus, zonder geluid heeft zich de stroom gesloten, wordt men onbereikbaar voor de prinsen van het water en het vuur.’ ‘-Zo gaat het dus, zo krijg ik dit te zien, de onbegrepen tekens. Zwijgend.’ Hier is de dood zelf weer aan de orde. En aan de fascinatie wordt een extra, semiotische, dimensie verbonden, het besef dat er ‘onbegrepen tekens’ worden gegeven. Het grootgeworden vuurmeisje ziet het en vertelt het met grote intensiteit.

Misschien zou men Enquist ook wel dichteres van het geweld kunnen noemen. Men denke aan de titels van haar eerste twee bundels. De woorden ‘soldaat’ en ‘jacht’ hebben de connotatie ‘geweld’. Bij de laatste titel Een nieuw afscheid ligt het subtieler. Er is sprake van afscheid wanneer er existentieel losscheuren aan de orde is. Ook dat wordt als gewelddadigheid ervaren. Geweld onderhoudt een driehoeksverhouding met kracht en pijn. Het bijzondere van Enquist is dat zij voor gewelddadigheid geen pathetische setting nodig heeft; het gewone leven heeft er genoeg van voorhanden. De pathetiek schuilt in haar thema's, verbonden aan alledaagse motieven. En dan zijn er nog haar vrijmoedige linguïstische en retorische kunstgrepen, die een onbeschaamde indruk van kracht geven.

In dat opzicht vertonen haar gedichten het ware kenmerk van de poëzie: iconiciteit. Dat is het verschijnsel dat gedefinieerd wordt als: gelijkenis tussen vorm en inhoud. Een voorbeeld: het laatste gedicht van de Soldatenliederen ‘Andante’.

Als de tocht niet meer voert naar de
plaats waar alles goed komt,
wat houdt haar gaande? Rood zand
op het fresco verbleekt, troost verkleint
tot een blik, tot een handpalm.
Als niet wanhoop met windkracht tien
in haar rug staat, wat houdt haar in gang?

Er is aan het begin een zin die zich over drie verzen uitbreidt. Bijna, want de zin eindigt voor het einde van het derde vers. Het gaat over een vrouw die zich moet neerleggen bij een harde realiteit: alles verloopt niet langer zoals ze het zich heeft voorgesteld. Ouder worden? Verscherpt inzicht? Levenservaringen? Het wordt de lezer gesuggereerd door middel van een ruimtelijke metafoor, waarin het leven volgens traditie als een weg wordt voorgesteld. In een eerste, gelukkige, levensfase kan het lijken of langs die weg plaatsen te vinden zijn ‘waar alles weer goed komt’. Op een dag blijkt dat niet meer zo te zijn: er komen onomkeerbaarheden in het levensperspectief. Dat is een breuk in de zonnige levensverwachting, een pijnlijke breuk, en de vraag wordt gesteld: waarom gaat zij door?

Dat is de inhoud, hoe is het met de vorm? De eerste zin is een anakoloet, hij bevat een syntactische breuk, omdat de bijzin niet door een bevestigende hoofdzin wordt gevolgd. De breuk op syntactisch vlak onderstreept de breuk van het semantische niveau. Dat is iconiciteit. De ritmiek van het begin doet iets dergelijks. De zin opent met drie anapesten, alsof een paard rustig voortdraaft, tatatom, tatatom, tatatom. En dan loopt het ritmisch helemaal mis; het wordt een rommeltje, tatom tatom tom, een instortend jambisch kaartenhuis. Ook het ritme is iconisch voor de levensmislukking.

Het gedicht gaat verder en besluit met een tweede strofe.

De straatstenen houden haar gaande,
ogen likken de gevels, de keel
is gulzig naar lucht. Haar houdt
in gang het plezierpaard lijf dat
geen halt verstaat. Haar hakken
slaan vuur uit de tegels. Dat zij gaat
houdt haar gaande. Zij gaat.

Na de twee vragen van de eerste strofe komen de antwoorden van de tweede. Ook hier wordt het ritme dooreengeworpen - weer dactylen die moeten plaatsmaken, ditmaal voor trocheeën. Maar de strofe heeft tot slot een jambe als een paukenslag: ‘Zij gaat’. Deze kortste van alle denkbare zinnen vat de voorafgaande tautologie samen: ‘dat zij gaat houdt haar gaande’. Dat wil niets anders zeggen dan: er is geen verklaring. In gedachten zien wij ten hemel geheven handen bij de slotzin, waarin, een tikje onsyntactisch en heel significant, niet wordt aangegeven waarheen zij gaat. ‘Vraag het niet’, zegt dat zinnetje. ‘Het is onverklaarbaar, maar ze doet het. Ze gaat.’

[p. 31]

Met deze summiere analyse wil ik de iconische relatie laten zien tussen bepaalde formele aspecten van het gedicht en de existentiële realiteiten waarnaar het verwijst. De versificatorische en syntactische breuken komen overeen met bestaansbreuken.

Een ander voorbeeld van iconiciteit nog, omdat het belangrijk is. Ik heb al de gelijkenis aangestipt tussen de beginelementen van de twee strofen: in beide gevallen wordt een aanvankelijke ritmische regelmaat verstoord. Op die wijze worden de strofen in een relatie van parallellie gebracht. Anderzijds geeft de tweede strofe een antwoord op de vragen in de eerste: symmetrie. Beide strofen zijn verder even lang: equivalentie. Zo bezien, zijn de hoogstpersoonlijke poëtische procédés van Enquist in klassieke technieken ingebed. De iconiciteit van de ontwrichting ondervindt tegenspel van evenwicht en uitgebalanceerdheid. Het gedicht in zijn geheel heeft zelfs iets cyclisch, het sluit zich op in zichzelf door het ‘houdt haar gaande’ van het begin, dat aan het einde terugkomt. Dat maakt de vorm solide, dat straalt iets van kracht uit. Het staat haaks op de vormbreuken, die met pijn in verband kunnen worden gebracht. De fundamentele thematiek van kracht en pijn is in formele aspecten terug te vinden.

Dat de kwaliteiten van Enquists poëzie snel erkend zijn door scherpzinnige poëziecritici hoeft dus niet te verbazen. Maar ook de reserve tegen haar werk is bij nadere beschouwing niet verwonderlijk. De samenhang in haar werk ligt niet erg voor de hand, achter haar sprongen - van onderwerp naar onderwerp, van register naar register, van procédé naar procédé - valt niet gemakkelijk een ratio te ondekken. Terwijl er zelfs binnen de sterke coherentie van haar motieven (vuur, geweld, het gewone leven) en haar thema's (kracht en pijn) ook al weer sprongen voorkomen van pathetiek naar anti-pathetiek en omgekeerd, zodat haar verguizers zich erover kunnen beklagen dat ze steeds op het verkeerde been worden gezet.

En dan, het werk van Enquist staat in het teken van een existentieel engagement. Daarvoor zijn niet veel aanhangers te vinden in onze tijd, met zijn voorkeur voor nominalisme, de bijbehorende ironische afstandelijkheid en de spitsvondige maar vaak nogal bleke teksten die dat oplevert. Enquist met haar krachtdadige poëtische technieken en haar realisme staat daar haaks op. Haar poëzie is een nee tegen vrijblijvendheid.