De Vlaamse Gids. Jaargang 78

[p. 11]

‘Schrijft gij die gedichten niet wat te gemakkelijk’
Brieven aan Hugo Claus (1948-1955)
Jan Walravens

‘Zoals gij de eerste waart die een moderne klank in onze poëzie liet horen, zo zijt gij de eerste om een modern boek te schrijven’. Dat schreef de strenge criticus Jan Walravens aan de onstuimige pas gedebuteerde Hugo Claus in 1948. De één was een onvermoeibare in dynamische concepten denkende intellectueel die voor zichzelf zwoegde met de praktijk van het schrijven. De ander was een even beweeglijk als veelzijdig man van de praktijk die weinig maalde om theorie. Toch begrepen ze elkaar perfect, zoals blijkt uit deze nog ongepubliceerde brieven. Samengesteld en ingeleid door Marc Reynebeau

1

‘De naam Hugo Claus heb ik de eerste maal aangetroffen in het naoorlogse jongerentijdschrift ‘Arsenaal’. Zo begon Jan Walravens in 1956 een portret van Hugo Claus in een literair jaarboek⁽¹⁾. Met een verwijzing naar deze publikatie in Arsenaal in de zomer van 1948 begint ook de reeks brieven van Jan Walravens aan Hugo Claus die hieronder wordt afgedrukt. Walravens' Claus-portret van 1956, eigenlijk een artikel waarin Walravens zijn persoonlijke ervaringen met Claus neerschreef, omspant toevallig de hele periode van deze brieven, de tijd tussen het opstarten van het legendarische tijdschrift Tijd en Mens en de ‘zelfmoord’ ervan.

Toen zijn naam Walravens voor het eerst onder ogen kwam, in 1948, was de Kortrijkzaan Hugo Claus (^o1929) pas 19 en al de auteur van een dichtbundel, Kleine reeks (1947). Dan volgde de publikatie in Arsenaal, een prozafragment, vervolgens de bundel Registreren (1948). De Brusselaar Walravens (1920-1965) was toen, op zijn 28ste, al een mandarijntje van de Vlaamse kunst. Sinds 1944 was hij redacteur en kunstrecensent van het liberale dagblad Het Laatste Nieuws, waarin hij onder meer Claus' debuutbundeltje besprak.

Daarnaast had hij ook al heel snel een opvallend intense publicistieke activiteit ontplooid, in zogeheten ‘jongerentijdschriften’ als Belgica en Arsenaal, maar ook in chiquere geschriften als het door Manteau uitgegeven opinieweekblad Zondagspost en het toonaangevende liberaal-vrijzinnige literaire tijdschrift De Vlaamse Gids. Zijn medewerking aan dit laatste blad vloeide vooral voort uit zijn werk bij de krant. Vrijwel alle bladen die door dezelfde uitgeverij J. Hoste op de markt werden gebracht, van de prestigieuze De Vlaamse Gids tot het volkse weekblad De zweep, liepen immers in de drukkerij van Het Laatste Nieuws aan de Brusselse Jacqmainlaan van de persen; de journalisten van de krant, zeker Walravens, werden geacht een hand toe te steken bij de eindredactie van de bladen. Walravens publiceerde verder nog in o.a. Kroniek van Kunst en Kultuur, Het Toneel, De Periscoop, Kunst van nu, De Nieuwe Rotterdamsche Courant, Het Vaderland en De Groene Amsterdammer. In het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten was hij medestichter van Het Kamertoneel (1951-1957), hij schreef enkele boeken over plastische kunsten en werkte mee aan radio-

(1) ‘Hugo Claus’, in Letterkundige almanak 1956. Spiegel van het literaire leven in Oost-Vlaanderen, Vereniging van Oostvlaamse letterkundigen, Gent, [1956], pp. 54-58.

[p. 12]

en televisie-uitzendingen. Daarnaast verschenen van hem twee romans, Roerloos aan zee (1951) en Negatief (1958), en kort voor zijn dood publiceerde hij de bundel notities Jan Biorix (1965).

Walravens' omgang met de kunst was direct (wat vooral zijn directe engagement daarin reflecteert) en hij was dan ook persoonlijk bevriend met kunstenaars wier werk hij waardeerde; het ene ging met het andere samen. Dat gold niet alleen voor schrijvers als Louis Paul Boon, Remy C. van de Kerckhove of Albert Bontridder, maar ook voor plastische kunstenaars als Jan Cox of Jan Vaerten. En zeker voor Claus.

Walravens was iemand die in het Vlaanderen van de onmiddellijke naoorlog een rol als intellectueel wou spelen, die zich niet vergenoegde met verslaggeving van op de zijlijn, maar een heel specifiek filosofisch en cultureel model verdedigde, dat aanvankelijk zwaar beïnvloed was door het Franse existentialisme, het werk van Jean-Paul Sartre in de eerste plaats. Daarin zag hij Claus als vriend en medestander. In het al genoemde artikel uit 1956 schrijft Walravens dat het Claus was die met hem contact zocht en niet, zoals meestal wordt verondersteld, omgekeerd. Claus, aldus Walravens, was op zoek naar respons op zijn werk; hij stelde blijkbaar Walravens' oordeel op prijs, die hij wellicht kende als recensent van Kleine reeks, als publicist en als co-medewerker aan Arsenaal. En wellicht trok ook Walravens' filosofische ingesteldheid Claus aan: de radicale keuze voor een consequent-modernistische levenshouding, die na de slachting van '40-'45 alle oude waarden en zekerheden als vals en hol afwees en er de ethisch bewogen, concrete menselijke ervaring voor in de plaats stelde, in een internationalistisch, referentieel en intellectueel-kritisch perspectief. Walravens vond die geestelijke vernieuwing, waarvan hij de bron zocht in het modernisme van net na de Eerste Wereldoorlog, vooral in de kunst. Dat was nieuw in het toenmalige Vlaanderen, dat, zeker in het culturele veld, nog sterk werd beheerst door programmatisch traditionalisme, oude partijpolitieke dogma's en moralistische apriori's.

De gedreven, belezen en vrij polemisch ingestelde Walravens wierp zich op als de gangmaker van een vernieuwing die hij broodnodig achtte, in de literatuur, maar ook in de schilderkunst en het theater, op zoek naar stemmen die volgens hem van diezelfde existentiefilosofie getuigden, die ‘tijd en mens’ vorm en perspectief en vooral een ethische inhoud gaven. Wat zijn lichtend model Paul van Ostaijen twintig jaar eerder voor de plastische kunsten was, wou Walravens vooral voor de literatuur van zijn tijd zijn: een mentor en theoreticus en tegelijk een bewaker van de juiste lijn, niet zozeer iemand van de praktijk, hoewel hij wel pogingen daartoe deed.

Walravens was niet wild van Kleine reeks (‘brave spleengedichten’), maar Claus' proza in Arsenaal had de auteur daarvan voor Walravens interessant genoeg gemaakt. Daarom ging hij ook graag in op Claus' eerste brieven. Daaruit groeide een langdurige, diepgaande en oprechte vriendschap, steunend op geestesverwantschap en per-

[p. 13]

soonlijke sympathie. En op het gemeenschappelijke voornemen om de Vlaamse literatuur nieuwe paden op te sturen.

In die tijd, de late jaren veertig, was het Vlaamse literaire bestel aan een grondige herijking toe; het debat ging over de keuze tussen traditie en vernieuwing, tussen restauratie en revolutie, zowel maatschappelijk als literair. Het kreeg concreet vorm in wat ‘het jongerenprobleem’ werd genoemd⁽²⁾: hoe zou de nieuwe literaire generatie zich in het cultureel-filosofische veld oriënteren? Het ging om literair-maatschappelijke programma's, wat meteen de vraag opriep naar de instantie, meer bepaald het tijdschrift dat er de spreekbuis van kon / zou zijn. Zo betrok Claus Walravens al spoedig bij zijn plan voor een nieuw tijdschrift, dat Janus zou heten, met in de redactie Claus, Walravens, Hubert van Herreweghen, Gerard van Elden en Joris Blondiau (deze laatste twee verdwenen na 1950 uit het Vlaamse literaire landschap), en dat zou worden uitgegeven door Claus' vader (die ook de uitgave van Claus' eerste twee dichtbundels had bekostigd). Het redactiewerk duurde twee vergaderingen lang, waarna Claus tot de conclusie kwam dat er met de katholiek-moralistisch bevlogen Van Herreweghen en Blondiau geen op esthetische vernieuwing gericht blad te maken viel en hij, hoewel er al kopij in aantocht was, Janus een stille dood liet sterven nog voor het blad goed en wel geboren was.

Een andere kennis van Walravens, de dichter Remy C. van de Kerckhove, vatte eveneens het plan op om een eigen jongerentijdschrift te beginnen, dat resoluut voor het modernisme zou kiezen. Dat werd Tijd en Mens (1949-1955), dat onder het kritische oog van Walravens niets minder dan de experimentele literatuur wou uitvinden en dat deels ook deed, door een eerste generatie ‘experimentelen’ af te leveren, parallel aan de Nederlandse Vijftigers, wat uitliep op de publikatie van de door Walravens samengestelde en ingeleide bloemlezing Waar is de eerste morgen? (1955), vier jaar na Simon Vinkenoogs Atonaal (1951). In die laatste bloemlezing had overigens alleen Claus erkenning en dus een eigen stek gevonden. Tijd en Mens, waarvan het eerste nummer rond 15 september 1949 verscheen, had een qua samenstelling erg wisselende redactie, met daarin onder andere Van de Kerckhove, Walravens, Claus, Boon, Bontridder, Ben Cami, Marcel Wauters, Maurice D'Haese, Nic van Beeck, Tone Brulin, Hans Andreus, plus een rij nu min of meer illustere onbekenden. Die wisselingen tonen al het tumultueuze karakter van de redactie aan. Voor iedereen acceptabele kopij vinden bleek nooit vanzelfsprekend, de verhouding met de uitgever (De Sikkel, dat het blad vanaf 1952 uitbracht) kende stormachtige momenten, een vreemdsoortige fusie met het Nederlandse Podium (die slechts twee nummers lang duurde) liep op niets uit, terwijl de redactie bovendien verdeeld was door onderlinge rivaliteiten. Twee jaargangen lang zou Van de Kerckhove het redactiesecretariaat beheren, waarna Boon het begin 1951 overnam om het na één aflevering aan Walravens over te dragen. Want

(2) Hugo Brems, Analyse van een malaise. Het jongerenprobleem in de Vlaamse poëzie 1945-1950, HouteKiet, Antwerpen/Afdeling Nederlandse Literatuurstudie KU Leuven, 1988 (Kahiers over de geschiedenis van de Vlaamse poëzie, 2).

[p. 14]

iémand moest toch op de winkel passen. En, zo getuigde Boon, ‘[e]igenlijk heeft Walravens het de gehele tijd recht gehouden’⁽³⁾. Walravens was er altijd op uit om ‘zijn’ experimentelen, samen met het blad, bij elkaar te houden, bij voorkeur zelfs bij dezelfde uitgever. Dat fonds zou eerst dat van De Sikkel zijn, vervolgens dacht Walravens aan een zelf gefinancierde uitgeverij, ten slotte stelde hij zijn hoop op de Amsterdamse uitgever C.P.J. van der Peet. Maar daar kwam allemaal weinig van terecht, ook al omdat Claus ondertussen, na zijn debuut (als prozaïst) bij Manteau, definitief naar De Bezige Bij in Amsterdam vertrok.

Het is overigens wat gek te moeten vaststellen, ook in deze brieven, dat de twee belangrijkste figuren die zich via Tijd en Mens manifesteerden, Boon en Claus, respectievelijk de oudste en de jongste redacteur, eigenlijk altijd outsiders bleven in het gewemel rond het blad. En toch konden zij, samen met Walravens, op een bepaald ogenblik Tijd en Mens volledig naar zich toe halen. Een noodgreep, zeker voor mentor Walravens, die nooit écht tevreden was over het blad. Hij leek welhaast opgelucht toen Tijd en Mens uiteindelijk op verdwijnen stond, in 1955. Of, zoals Boon het stelde, ‘tenslotte hebben wij geen ruiten gebroken, maar zijn wij gearriveerd’⁽⁴⁾. Toen brak een nieuwe episode aan: Claus trouwde en kwam in Gent wonen, een nieuwe generatie ‘experimentelen’ trad aan met Taptoe en vooral Gard Sivik, waar Paul Snoek, Gust Gils en Hugues C. Pernath het mooie weer bepaalden. En Jan Walravens had enkel nog een literaire mentaliteit, veeleer dan een concrete groep schrijvers te verdedigen.

(3) In Herwig Leus, Julien Weverbergh, Louis Paul Boon-boek, Elsevier Manteau, Antwerpen-Amsterdam, 1981, p. 89.

(4) Id., p. 105.

2

Walravens schreef de onderstaande brieven, op één na, allemaal met de schrijfmachine. Vervolgens corrigeerde hij ze met de hand, niet alleen om tikfouten weg te werken, maar ook om de formulering te verhelderen en om stilistische verbeteringen aan te brengen. De enige handgeschreven brief is ook de enige op papier met briefhoofd, dat van Tijd en Mens, tijdschrift van de nieuwe generatie.

Deze brievenpublikatie is geen wetenschappelijke teksteditie, maar heeft louter literairhistorische en documentaire bedoelingen. Daarom zijn de meeste brieven ook niet integraal afgedrukt. Praktische mededelingen (bijvoorbeeld omtrent de geldkwesties die Walravens wel eens voor Claus placht te regelen) werden niet opgenomen. Bij de redactie werd de oorspronkelijke spelling bewaard. Evidente verschrijvingen werden stilzwijgend verbeterd. Toevoegingen staan tussen vierkante haakjes. In enkele voetnoten, per brief gerangschikt, wordt getracht enige beknopte informatie te verstrekken die de context van de brieven kan verhelderen, zo nodig aangevuld met enkele bronverwijzingen. Voor de annotatie werd van een groot aantal bronnen gebruik gemaakt. Bijzonder nuttig daarbij waren de Walravens-nummers van Restant⁽⁵⁾ en De Vlaamse Gids⁽⁶⁾ en de bibliografische studie die Rob. Roemans en Hilda van Assche maakten van Tijd en Mens⁽⁷⁾. Het documentatiebestand van het Poëziecentrum in Gent is bij de annotatie van deze brieven bijzonder waardevol gebleken⁽⁸⁾.

Marc Reynebeau

(5) ‘Van Walravens weg’, Restant, 5, 1976, nr. 2-3-4.

(6) ‘Afscheid van Walravens’, De Vlaamse Gids, 50, 1966, nr. 3-4.

(7) Bibliografie van de Vlaamse tijdschriften. Reeks 1. Vlaamse literaire tijdschriften van 1930 tot en met 1958. Aflevering 8. De tijdschriften opgericht tussen 1948 en 1952, Heideland, Hasselt, 1966, pp. 35-58.

(8) De eerste editie van het Claus-jaarboek, Het teken van de ram (Kritak, Leuven, 1994), dat vooral aan Claus' debuutjaren is gewijd, verscheen te laat om ze bij de redactie van deze brieveneditie te verwerken.
Deze uitgave bevat een bijdrage van Jos Joosten, gebaseerd op deze brieven van Jan Walravens, over het tijdschrift Janus.
Joosten bereidt een proefschrift voor over de geschiedenis van Tijd en Mens.

[p. 15]

I Uit Anderlecht, op 20 September 1948 7, Robert Buyckstraat

Mijn zeer goede Hugo,

Deze week, die de week van mijn betaald verlof is, wou ik u schrijven. Ik heb namelijk met meer dan interesse, met een zekere bewondering misschien, uw kort verhaal in ‘Arsenaal’^[1] gelezen. Het is uitstekend. Zeker, het is slechts een fragment, de taal er van loopt wat mank, sommige details zijn gezocht, maar het geheel heeft mij geboeid en blij gemaakt. Een belofte is dat, kerel, en dit niettegenstaande zekere overeenkomsten met Sade en met Slauerhoff^[2]. Kunt ge mij uw aanvaard verhaal voor het N.V.T.^[3] niet eens laten lezen? Dit Arsenaal-stukje vind ik zo goed, dat ik er een korte nota in de rubriek ‘Van de Hak op de Tak’ in ‘De Vlaamse Gids’ zou willen aan wijden^[4].

En vanmorgen komt uw brief. Eerst mijn beste herstellingswensen voor uw zieke oog^[5]. Ik ben zes weken totaal blind geweest^[6], en ik weet wat het is. Ik hoop dat gij het goed stelt en nu met verdubbelde ijver aan het werk zult gaan. Mijn vrouw voegt trouwens haar wensen bij de mijne.

Wat ‘Janus’ betreft, na mijn stellingname^[7], medegedeeld aan u, Van Elden en Blondiau, had ik niets meer vernomen. Daar er niets meer van u kwam, meende ik dat het zaakje opgedoekt was. Ik was er vooral bedroefd om. Niet zo zeer om het tijdschrift, maar om de vriendschap onder ons beiden, die ik waarlijk zeer schoon had gewenst en nog wens. Inmiddels kreeg ik een verzoek om mee te werken aan de nieuwe (zeer problematische) ‘Faun’^[8] en aan een tijdschrift, dat Remy C. Van de Kerckhove zou willen inéén steken^[9]. Ik wees geen enkel van deze aanbiedingen af, daar ik er hoe langer hoe meer van overtuigd ben, dat Vlaanderen een jongerentijdschrift broodnodig heeft. Ik doe dus ook volgraag met u mee. Van de overige plannen komt, naar alle waarschijnlijkheid, toch niets in huis.

Gij directeur, zeer goed. Van Herreweghen en Blondiau overboord, ook goed. Gij weet dat ik niet aan de personen hield, maar aan hun strekking^[10] en hun mogelijke remming. Nu, remming zullen we genoeg ondervinden en de degelijke strekkingen zullen ons wel tegemoet komen, zoals gij zegt. Van Elden in de raad, ook goed. Alleen voor een internationaal jongerentijdschrift ben ik nog niet beter te vinden dan vroeger. Dit neemt natuurlijk niets af van ons origineel plan een buitenlandse medewerking op te zoeken, die zo hoogstaand en zo representatief zou zijn als mogelijk.

Voor het Decembernummer ontvangt gij van mij een essay (ongeveer negen briefbladzijden) over Sören Kierkegaard^[11]. Een vriend van mij^[12] kan u de vertaling leveren van een kort maar prachtig fragment van de Deense denker, wiens werk in het openbaar domein gevallen is. Verder zou ik Nic van Beeck, Remy C. Van de Kerckhove, Frank Gerdels, Erik van Ruysbeek en Hubert Lampo om copij kunnen vragen. Maar ik wacht eerst op een bevestiging van u.

Schrijf mij dus wat ik doen moet. Ik kwam langs een derde in betrekking met een Berlijns dichter en essayist, die ook copij beloofd heeft.

Mogelijks ga ik volgende week bij Louis-Paul Boon. Hem vraag ik dan ook om medewerking. En zeg mij, of ik David van de Woestijne voor de muziek; Jan Cox voor de schilderkunst; Albert Bontridder voor de bouwkunst, mag aanspreken. Het gaat hier natuurlijk om geen regelmatige rubrieken, maar om losse bijdragen.

Op hoeveel bladzijden zou de tweemaandelijkse ‘Janus’ verschijnen? En zou het titelblad om de twee maanden veranderen? Moet ik een tekening aan Jan Vaerten vragen voor het Februarinummer?

Zo gij een vergadering wilt beleggen te Gent^[13]: ik kan er volgende week zijn.

Nog een laatste voorstel heb ik te doen: op dit ogenblik maak ik Sade door. Al wat ik kan vinden, wordt verslonden. Voelt gij iets voor een dialoog Claus-Walravens over de ‘divin marquis’? Ik zou daarin hoofdzakelijk op de metaphysische waarde (of feilen) van Sade wijzen^[14].

Denk er over na en werk.

Ik hoop dat we nu definitief van wal gestoken zijn.

Uw zeer genegen

Jan w.

P.S. Wellicht ware het best, dat gij u met Van Herreweghen en Blondiau in betrekking zoudt stellen om hun medewerking te vragen en hen mede te delen, dat gij er van afgezien hebt een

[1] ‘Oponthoud te Kahareh’, in Arsenaal, 4-4, juli-augustus 1948, pp. 26-33.

[2] Zeven jaar later zou Walravens zich, in zijn Claus-bijdrage in de Oostvlaamse Letterkundige almanak 1956, heel wat sterker over deze tekst uitlaten: ‘Het was een verhaal zo sterk geschreven, zo uitzonderlijk van inhoud en atmosfeer, dat ik het wel nooit meer vergeten zal. Het bracht in een evocatieve woordkracht die aan Slauerhoff herinnerde, de erotische en beestachtige marteling van een vrouw, die wel tot de heldinnen van de Sade had kunnen behoren. Men had lust om verbijsterd een glas water te vragen wanneer men dat verhaal gelezen had’ (p. 54).

[3] ‘Het huis in de struiken’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 3-5, november 1948, pp. 543-551.

[4] Dit is niet gebeurd. ‘Van de hak op de tak’ was een rubriek met korte commentaartjes, die meestal door redactiesecretaris Jan Schepens werden geschreven.

[5] Als gevolg van een verbranding van het hoornvlies door kalk leed Claus aan blefaritis.

[6] Als 13-jarige; cf. zijn ‘Zes weken blind’, in ‘Facetten van Walravens’, pp. 13-20.

[7] Walravens zag Janus als een eclectisch en pluralistisch blad, dat geen programma zou verdedigen, maar bijdragen louter op basis van kwaliteit zou beoordelen.

[8] Het Gentse jongerentijdschrift De Faun koos inhoudelijk voor een bedaagd scepticisme en tendeerde vormelijk naar een neoclassicisme.

[9] Wat Tijd en Mens zou worden.

[10] Hubert van Herreweghen en Joris Blondiau waren katholiek, Walravens, Claus en Van Elden niet.

[11] Een half jaar later publiceerde Walravens een ‘Inleiding tot Kierkegaard’ in De Vlaamse Gids (33-3, maart 1949, pp. 145-151).

[12] Adolf Stroobants? Aan hem was de in [11] vermelde tekst opgedragen.

[13] De tweede en laatste redactievergadering van Janus had plaats in Gent, ten huize van Gerard van Elden.

[14] Dit is nooit gebeurd.

[p. 16]

redactieraad te vormen. Doet gij het niet graag, dan schrijf ik hen wel in die zin. Wat denkt Gerard Van Elden over mijn ‘kleinburgerlijkheid’?

Nog eens uw

Jan w

II Uit Anderlecht, op 29 November 1948 7, Robert Buyckstraat

Mijn beste Hugo,

Ik heb uw boek^[1] gelezen; ik heb het meesterlijk gevonden. Ik zei u eens, dat ik u zou geschreven hebben over uw jongste gedichten indien ik u persoonlijk niet gekend had. Na de lectuur van uw boek zou ik dat zeker gedaan hebben. Zoals gij de eerste waart die een moderne klank in onze poëzie liet horen, zo zijt gij de eerste om een modern boek te schrijven. Weet dat mijn roman^[2] op verre na zo modern van opzet en inhoud niet is als de uwe. Gij hebt een indrukwekkend boek geschreven, dat moet verschijnen.

Mijn algemene indruk is absoluut pro. Zeker, ik heb bezwaren. Eén van zeer groot belang: uw boek loopt al te slaafs in het spoor van de Amerikanen^[3]. Gij moet u daarvan ontdoen. Waar het vooral om details gaat, is dat gemakkelijk. Volgens mij mag uw idioot geen Bennie^[4] heten. Laat er ‘Muizen en mensen’^[5] en ‘The Sound and the Fury’^[6] buiten. Iedereen schrijft nu ‘monologue intérieur’, maar gij hebt het misschien al te zeer gedaan zoals Faulkner het doet in ‘Tandis que j'agonise’^[7]. Er zit, volgens mij, ook een constructiefout in uw boek: de Amerikaan moest van bij de aanvang opgetreden zijn. Aldus zou de lezer beter begrepen hebben, dat het drama, dat op de hoeve steeds latent aanwezig was, door zijn komst - en niet door het plaats hebben van een eendenjacht - tot uitbarsting kwam. Gij moet ook oppassen voor uw zinsbouw: soms maakt ge wat al te critiekloos gebruik van wat men de ‘onsamenhangende zin’ zou kunnen noemen.

Niettegenstaande dat alles bezit gij de voornaamste gave die een romanschrijver hebben moet: gij kunt leven scheppen. Dat is ook de voornaamste vaststelling van mijn vrouw geweest, na de lectuur van uw boek. Gij weet uw personen zo ‘vol sappen’ voor te stellen, dat gij ze absoluut alles kunt doen verrichten. Gij steekt vuur in uw mensen. Tevens zijn uw schaarse natuurbeschrijvingen prachtig. Gij weet een stemming te scheppen zoals geen... en vaak met feilloze plastische middelen. Zo de rode trui van de ‘faiseuse d'anges’^[8].

Ik vind uw boek, in zijn geheel gezien, zo goed, dat ik u reeds zei, dat gij het uitgeven moet. Ik voeg er een tweede bevel bij: gij moet onmiddellijk een doordacht en groots plan van een roman samen stellen en zonder dralen aan uw boek beginnen. Gij moet u tijdens de komende maanden uitsluitend geven aan het schrijven van dat boek en daarmee deelnemen aan de Leo Kryn-prijs^[9]. De handschriften moeten, als ik het goed voor heb, tegen Juni binnen zijn. Gij zijt in staat de beste roman van hedendaags Vlaanderen te schrijven tussen hier en Juni. Ik overdrijf mijn opinie niet. Gij kent mij trouwens genoeg, om te weten dat ik doorgaans alleen in de negatieve beoordeling overdrijf... Maar ditmaal sta ik tegenover u, jonge schrijver onder de talrijke onbenullige jonge Vlaamse schrijvers, en zeg u zonder twijfel, maar

[1] Het manuscript van Claus' roman De eendenjacht, verscheen onder de titel De Metsiers of De eendenjacht in het Nieuw Vlaams Tijdschrift (4-12, juni 1950, pp. 1217-1265; 5-1, september 1950, pp. 1-44) en als De Metsiers in boekvorm (1950).

[2] Walravens schreef in die tijd aan de roman Roerloos aan zee, die in 1951 verscheen.

[3] Toen Claus voor dit boek de Krijnprijs kreeg, werd hij door de jury eerst, samen met een legerofficier (Claus was toen in militaire dienst), ondervraagd of hij met de roman geen ‘onbekend Amerikaans schrijver’ had geplagieerd. Cf. Piet van Aken, ‘Invloed of verwantschap’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 5-4, december 1950, pp. 443-444.

[4] Claus heeft deze suggestie niet opgevolgd.

[5] Of Mice and Men van John Steinbeck (1937).

[6] Van William Faulkner (1929).

[7] As I Lay Dying (1930).

[8] Engeltjesmaakster, iemand die illegale abortussen uitvoert.

[9] De Leo J. Krynprijs, uitgeschreven door de uitgeverij Manteau, was de belangrijkste literaire debutantenprijs. De eerste laureaat ervan was Louis Paul Boon met De voorstad groeit (1942). Claus stuurde De eendenjacht in en kreeg de prijs begin 1950.

[p. 17]

met de zekerheid van iemand die altijd naar jonge talenten op zoek was en er eindelijk een gevonden heeft: gij moet een groot opgezette roman schrijven en daarmee de voornaamste letterkundige prijs van het land behalen.

Maar pas op voor de Amerikanen en Sade: geen idioten meer in uw volgend boek; opgepast voor de ‘monologue intérieur’; opgepast voor de wijze waarop gij uw orgies beschrijft; weet dat een schrijver, die de wanorde oproept, nog meer zijn onderwerp, zijn taal en al zijn uitdrukkingsmiddelen moet beheersen dan een andere; wend de moderne romantrucs alleen doeltreffend aan, gebruik ze niet uit gemakzucht; doe nooit wat gemakkelijk is, maar grijp steeds eerst naar het moeilijke.

Heus, gij kunt de prijs behalen. En nochtans, ik zou hem ook graag hebben, die prijs...

Verder hoop ik dat gij het goed stelt. Van Elden, die ik donderdag te Gent ontmoette, zei mij, dat gij inschepen zoudt voor twee maanden. Kunt gij waarlijk niets menselijkers vinden? En is uw vader zulke stommeling, dat hij u laat vertrekken? Ik voel maar gedurig lust om die vent eens de huid vol te schelden.

Van Elden en Boeckaert^[10] zeggen mij, dat zij van u een dichtbundeltje^[11] ontvingen. Krijg ik dat niet? Ik ben niet beschaamd om er om te vragen. Ik zou die gedichten graag bezitten. Gij weet hoe mooi ik sommige dier verzen vond; al meen ik, dat gij een groter romanschrijver dan dichter zijt, zonder dat in uw roman en verhalen uw dichterlijke gaven teloor gaan. [...]

Wat mij betreft, namens de heer Hoste^[12] heeft Marcel Stijns^[13] mij gisteren gevraagd Jan Schepens te vervangen als redactiesecretaris van ‘De Vlaamse Gids’^[14]. Het zal een magere troost zijn voor al wat ‘Janus’ had moeten worden, maar ik zal toch mijn best doen om aan de ‘Gids’, indien ik er ooit wat te zeggen krijg, een modernistische, alzijdige en levendige wending te geven.

Verder wordt mij dikwijls om de copij voor ‘Janus’ gevraagd^[15]. Kunt ge mij die niet bezorgen? Ook de tekening van Cox^[16] moet ik beslist terug hebben. Ik geloof niet, dat Cox ze ons cadeau zal doen. Tussen haakjes gezegd, hij houdt op dit ogenblik een merkwaardige tentoonstelling te Brussel, iets wat gij volstrekt zoudt moeten zien...

Zelfs indien het waar is, dat gij voor lange tijd vertrekt, hoop ik nog, dat gij mij regelmatig zult willen schrijven. Inderdaad, ik meen hoe langer hoe meer, dat wij aan elkander twee ware, ontroerde vrienden hebben gevonden. Wij zullen bevriend blijven omdat we elkander op zulke mooie wijze aanvullen.

Schrijf mij, wees fier op ‘De Eendenjacht’, maar vooral werk aan uw boek voor de Kryn-prijs. Met de beste groeten, ook van mijn kleine familie, Uw waarderende (en zeer genegen)

Jan w

[10] Remi Boeckaert (ps. van Remi Bouckaert), een kennis van Claus, was redactiesecretaris van Arsenaal en speelde ook een rol bij de stichting van Janus. Boeckaert werkte later ook mee aan Het Laatste Nieuws.

[11] Wellicht Registreren (1948).

[12] Julius Hoste jr. stond aan het hoofd van de door zijn vader gestichte NV J. Hoste, die o.m. Het Laatste Nieuws en De Vlaamse Gids publiceerde. Hoste was ook redacteur van De Vlaamse Gids; toen hij in 1954 overleed, kwam Walravens in de redactie van het blad (in het maart-nummer).

[13] Hoofdredacteur van Het Laatste Nieuws en redactielid van De Vlaamse Gids, waarvan hij virtueel hoofdredacteur was.

[14] Dit zou pas in 1961 officieel het geval zijn. Hoste wou van Schepens af, o.m. omdat deze Louis Paul Boon de hand boven het hoofd hield als medewerker aan het blad. Vooral Boons communistische verleden, de scherpe toon van zijn boekenrubriek ‘Geniaal... maar met te korte beentjes’ en diens soms scabreuze taalgebruik waren Hoste (en anderen) een doorn in het oog.

[15] Voor het nooit uit de startblokken gekomen Janus was al heel wat kopij verzameld die kennelijk nooit aan de auteurs ervan terug was bezorgd.

[16] Jan Cox had, wellicht op vraag van Walravens, een tekening voor het omslag van het eerste nummer van Janus gemaakt.

[p. 18]

III Kerstavond [24 december] 1948

Mijn zeer goede Hugo,

[...] Uw brief van gisteren, die ik deze morgen ontving, heeft mij zeer groot genoegen gedaan en het heeft mij dan ook wat gespeten u, die te Oostende arm als Ann^[1] uit uw boek in een hoge hotelkamer woont^[2], niet vroeger geantwoord te hebben. Ik heb nochtans heel wat genoegen beleefd aan het lezen en herlezen van uw ‘Registreren’, dat fraai uitgegeven is en waaraan ik misschien wel een echo wijd in ‘Het Laatste Nieuws’^[3]. De gedichten, die mij vroeger opgevallen waren, bleven mij ook nu nog bij. Ik vind het goed dat gij uw gedachten in de structuur zelf van uw gedichten uitbeelden wilt en aldus een poëzie tracht te schrijven, die, onrechtstreeks als de muziek, haar boodschap tot de totale mens brengt en niet uitsluitend tot wat hij redenerend begrijpen kan. Toch betreur ik het, dat gij uw gedichten nog die ‘halo’ niet hebt weten te verschaffen, zonder dewelke de ware poëzie het niet stellen kan. Ook in uw jongste gedichten blijf ik dat betreuren. Schrijft gij die gedichten niet wat te gemakkelijk? En kunt gij geen gedichten distilleren - één gedicht - uit de tientallen die gij gemaakt hebt? Ik blijf er tot op heden bij, dat gij, alles wel beschouwd, poëtischer zijt in uw proza dan in uw gedichten.

Uw ‘Kort Dagboek’ verschijnt in het eerstvolgende nummer van ‘De Vlaamse Gids’ (dus binnen een tiental dagen, ten hoogste)^[4]. Ik vind het minder voldragen dan uw ‘Huis in de Struiken’^[5] en uw roman. Toch is het weeral sterk-origineel en erken^[6] ik er eens te meer uw specifieke, gewaagde, abrupte stijl in. Het bevestigt mij in elk geval in mijn overtuiging, dat gij een moedige worp doen moet - au risque de te casser la g...^[7] - en een lijvig boek schrijven. De handschriften voor de Kryn-prijs moeten eind Juni binnen zijn. Gij loopt een grote kans de prijs te winnen. Accoord, voor de artistenmiddens. En de orgies, indien gij ze nodig acht, hebben verder geen belang. Gelukkig wie zoals gij, orgies beschrijven kan. Velen hebben ons alleen van petieterige fornicaties te vertellen. [...]

En over mijn roman is waarlijk niet veel te zeggen. Het zou een religieus ding moeten zijn, maar natuurlijk iets religieus waarmee ik niet ver van de Index^[8] terecht kom. Niet dat ik die plaats zoek, maar omdat ik nu eenmaal zo subjectief en zo scherp mogelijk wil zeggen wat ik denk. [...]

Ik schreef nu ongeveer 260 bladzijden van mijn boek. Ik moet er nog 50 schrijven. Nadien herbegin ik alles. Het is een boek, waarmee ik trachten wil een metaphysische tocht in te zetten. O, wat klinkt dat grootsprakerig. Neen, het is een boek waarin ik een zekere religieuze stemming wil vastleggen, een stemming die de mens, die ze ondergaan heeft, nooit meer verlaten heeft. En het is ook psychologie. In mijn roman wil ik proefondervindelijk volgen wat een betrekking tussen een jongen, die zat is van godsdienstzin, en een meisje, dat het genot uit ieder moment van haar leven puren wil, opleveren kan. Ge ziet, het wordt Sartre niet. Het wordt veeleer Kierkegaard, als het iets wordt.

Feitelijk geloof ik niet, dat ik mijn boek aan de jury van de Krynprijs zal voorleggen. Zij zouden er toch alleen de stylistische fouten van zien. In alle stilte zou ik het ding willen uitgeven. Masure^[9] mag het hebben als hij wil. En verder zou de critiek mij koud laten. Ik zoek immers het ware... o, bespotting. [...]

[1] Eigenlijk: Ana.

[2] In het Hôtel de Londres.

[3] Volgens de (weliswaar niet geheel betrouwbare) bibliografie van Walravens' journalistieke werk in Het Laatste Nieuws, samengesteld door Luc Van den Briele (in ‘Van Walravens weg’, pp. 238-297), gebeurde dit niet.

[4] De Vlaamse Gids, 33-1, januari 1949, pp. 14-18.

[5] Zie brief I, aant. 3.

[6] Wellicht: herken.

[7] Gueule.

[8] De Index Librorum Prohibitorum, de lijst van door de katholieke kerk verboden boeken, die pas in 1966 werd afgeschaft.

[9] Dries Masure was een kennis van Claus uit het Oostendse nachtleven. Hij schreef amper opgemerkte romans die hij publiceerde in de serie Het Berghutje van zijn uitgeverij Unica in Oostende. Behalve eigen werk (de bestaansreden van Unica), gaf hij ook De ezel van Buridan van Ary Sleeckx uit en kondigde hij de publikatie van Claus' De eendenjacht aan. Claus schreef deze roman nadat Masure hem daartoe met een weddenschap had uitgedaagd, waardoor deze laatste zich als ontdekker van Claus beschouwde. Walravens had met Masure contact omtrent Janus.

[p. 19]

IV 8 Maart 1949

Mijn beste Hugo,

[...] Toch schrijf ik wanhopig voort aan mijn roman, waarvan nog een vijftal bladzijden op te stellen zijn en daarmee is het klad voltooid. Nu kan ik onmiddellijk een veertig bladzijden volledig op te nieuw schrijven en dan aan de systematische verbetering beginnen. Het ding krioelt van fouten, maar enfin, er wordt een eerste poging gedaan om iets samenhangends te zeggen over de aanwezigheid van God op aarde. Gij zult het overgetijpt handschrift wel lezen, een dezer maanden (gij en Boon, niemand anders).

Daarbij is mijn Kierkegaard in de ‘Vlaamse Gids’ verschenen^[1] en heb ik een artikel over literatuur in Oost- en West-Vlaanderen geschreven voor het Franstalige tijdschrift ‘La Revue Nationale’^[2]. Onder de allerjongsten heb ik alleen u vermeld (het artikel beslaat slechts drie kolom en begint bij de dood van Guido Gezelle). Ik schrijf: ‘Je termine en citant le nom d'un jeune de dixneuf ans, dont les poèmes, le roman et les nouvelles me semblent appartenir à ce que la nouvelle génération produit de meilleur. Il s'agit de Hugo Claus qui est né près de Gand (eerst later heb ik geweten, dat dit foutief was), mais qui demeure près de la mer. L'art de Claus est fortement influencé par l'oeuvre des écrivains, qu'on pourrait appeler “païens” (je pense au marquis de Sade, à Lawrence, à Caldwell). Claus possède un tempérament vigoureux, une langue d'une grande force plastique et un don extraordinaire de pénétration. Ainsi l'art miraculeux de Karel van de Woestijne, qui unit le cosmopolitisme de la Flandre Orientale au sentiment cosmique de la Flandre Occidentale, semble renaître dans l'oeuvre pleine de promesses d'Hugo Claus’.

[...] Van de vrienden weet ik zeer weinig. Boon heeft zijn 30-jarige zuster verloren en dat heeft hem groot verdriet gedaan. Bij Van Aken is een zoontje gekomen, terwijl de vader hardnekkig aan zijn nieuw boek schrijft, waarmee hij ook een nieuwe richting uitwil^[3]. Nic van Beeck heeft een gedichtencyclus geschreven, die in het N.V.T. zal verschijnen en waarvan de inhoud enigszins existentialistisch aandoet^[4]. Remy C. van de Kerckhove maakt een massa moeilijkheden door, maar schreef een toneelstuk, dat aangrijpend is zonder speelbaar te zijn. Van Gerard van Elden weet ik niets. Tussen hem en mij zijn de betrekkingen zeer amicaal, maar voor geen zier confidentieel meer... Hoe het gebeurd is, weet ik niet. En het spijt mij schrijnend. Van Gerdels geen nieuws, terwijl Lampo open deuren blijft instampen in de Volksgazet, maar zijn talent met elke nieuwe bijdrage ziet verbleken^[5].

[...] Van uw gedichten^[6] kan ik weinig zeggen. Alleen: dat ze mij nog niet overrompelen. Maar ze zijn mij sympathiek, niet alleen omdat gij met de tijd zulke sympathieke kerel blijkt te zijn.

Verder is alles vervelend en klein in het kleine Vlaanderen. Volgens mij in elk geval. Maar het vernieuwingsproces van de catholieke roman, dat zich op dit ogenblik onder de werking van Mauriac, Bernanos, Greene, en gedeeltelijk van Blanchot, voltrekt in de wereldliteratuur is boeiend en zou een reeks artikelen verdienen^[7], zoals ik er destijds in Zondagspost^[8] over het existentialisme schreef.

Gij vroegt mij om mijn geboortedatum: 7 Augustus 1920. Ik kijk nieuwsgierig uit naar uw prognostiek^[9], daar ik een zeker geloof, of althans een zekere ontvankelijkheid heb voor zulke voorspellingen.

En kom maar gauw of schrijf, en denk eraan dat ik uw zeer genegen vriend ben.

Jan w.

[1] Zie brief I, aant. 10.

[2] ‘Deux Flandres... une littérature’, in Revue Nationale, 1949, pp. 84-85.

[3] Het begeren (1952) van Piet van Aken.

[4] ‘Elegische nacht’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift 3-9, maart 1949, pp. 961-971.

[5] Hubert Lampo was, behalve redactiesecretaris van het Nieuw Vlaams Tijdschrift, criticus in de Antwerpse socialistische krant Volksgazet.

[6] Claus schreef in die tijd gedichten die werden gebundeld in De blijde en onvoorziene week (1950) en Paal en perk (1955).

[7] Al in de zomer van 1944 schreef Walravens een omvangrijke, maar ongepubliceerd gebleven studie over de katholieke roman.

[8] Vooral onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog, maar ook lang daarna, publiceerde Walravens vaak over het existentialisme en de existentialistische auteurs (vooral Sartre), niet alleen in Zondagspost, maar ook in Arsenaal, De Vlaamse Gids, De Periscoop, De Groene Amsterdammer, en zelfs in de populaire weekbladen Zondagsnieuws en De zweep.

[9] Horoscoop.

[p. 20]

V Zaterdagmiddag [voorjaar 1950]

Mijn allerbeste Hugo,

Pas donderdagmiddag ben ik in de gelegenheid geweest uw tentoonstelling bij ‘Apollo’^[1] te gaan zien [...]. Gij moet weten dat ik uw twee schilderijen zeer, zeer schoon vind, en indien ik meer houd van ‘Het liggend Naakt’ dan moet ge dat alleen toeschrijven aan de waarde van het onderwerp. Ten eerste hebt gij heel wat anders kunnen maken dan in uw gouaches en dus bewezen, dat gij zeer goed het onderscheid ziet tussen de twee technieken en ook weet wat van de schilder gevraagd wordt. Ten tweede zijt gij er in gelukt in uw twee werken, twee gans verschillende richtingen uit te gaan: het eerste werk rustiger, humoristischer en toch ongewoon fijn van kleur en juist van vorm, het tweede tragisch, morbied misschien maar in elk geval schokkend. Ik heb het reeds aan iedereen gezegd: ik werd sedert lang niet meer zo heftig ontroerd door een schilderij als door dit. Het is hoge, originele kunst. Ik heb aan Ensor gedacht (niet omwille van een invloed, maar omdat ook Ensor in 1890 werk heeft voortgebracht dat van zulke picturale originaliteit en zulke spirituele durf was, dat het dertig jaar vooruit was op zijn tijd). [...]

TIJD EN MENS TIJDSCHRIFT VAN DE NIEUWE GENERATIE

[1] Van 17 februari tot 2 maart 1950 en van 8 tot 15 april nam Claus, samen met voornamelijk Cobra-schilders, deel aan collectieve tentoonstellingen in de galerie Apollo in Brussel.

VI Zondagavond [nazomer 1950]

Mijn beste Hugo,

Remy C. is zeker het wispelturigste karakter dat ik ken. Die jongen mag zeker zeggen dat hij zich nooit herhaalt, want hij zegt slechts wat zijn humeur van het ogenblik hem ingeeft en aangezien zijn humeur verandert met het weer... Maar er blijft ten slotte een oprechtheid en een toewijding in hem, die mij altijd weer voor hem inneemt. Enkele dagen nadat ik u schreef, heb ik met hem openhartig gesproken en wij zijn tot het besluit gekomen, dat de redactie nog strenger moet optreden dan vroeger, maar zeker niet in een kortzichtige ‘Gilles-richting’^[1]. En de nieuwe inzending van Brulin keurt hij evenzeer af als ik. Wij zijn dus ongeveer accoord gekomen over datgene wat gij ten slotte ook wenst: dat ‘Tijd en Mens’ strenger, kostbaarder en waarachtig modern zou zijn: de spoken- en darmenkunst zal in het vervolg geweerd worden.

Maar gij zegt, dat Remy en Gilles geattardeerde expressionisten zijn, die niet inzien wat de ware moderne strekking is. Juist om die strekking sterker in het licht te stellen, moeten zij debatten en voordrachten inrichten en tijdens die avonden nauwkeuriger praten over wat wij willen. Ik hoop dat gij enkele keren zult komen. En misschien enkele deeltjes uit uw tweede roman voorlezen^[2]? ‘Tijd en Mens’ naar de duivel? Ik geloof het niet. We staan er nogal moeilijk voor, maar wij zullen het, geloof ik, wel kunnen bolwerken en het eerste nummer van de tweede jaargang zal wel kunnen verschijnen tegen 1 October. Stuur dus maar wat in, als ge wilt. Ik zal het onmiddellijk laten zetten. Het zal een goed nummer worden. [...]

[1] In de redactie tekende zich een scheiding af tussen een Aalsterse groep (vooral de vrienden van Boon, Albert Bontridder, Ben Cami en Marcel Wauters) en een Antwerpse groep onder leiding van de Mechelaar, stichter en redactiesecretaris van Tijd en Mens, Remy C. Van de Kerckhove. Deze laatste groep, waarvoor de plastische kunstenaar Ray Gilles een symboolfunctie vervulde, opteerde voor een expressionistische richting en keerde zich tegen Cobra. Walravens en Claus stonden buiten deze fractionalisering.

[2] De hondsdagen werd in 1952 gepubliceerd.

[p. 21]

VII Vrijdagmiddag [najaar 1950]

Mijn beste Hugo,

Dank om je oprechte brief, die, hoop ik, een nieuwe, getrouwe briefwisseling onder ons inluidt. Het doet me wel wat pijn met jou te moeten toegeven, dat de eerste jaargang van ‘Tijd en Mens’ niet kwaad was, zonder meer. Ik ook had er altijd meer van verwacht, hoewel ik anderzijds wel wist, dat het in Vlaanderen moeilijk zou zijn en ingegaan moest worden tegen bijna dertig jaar sleur en classieke onpersoonlijkheid. Langzaam hebben wij opgezwommen tegen de stroom in en geleidelijk verschillende mogelijkheden aangeduid voor de anderen, degenen die na ons komen. En met ‘Reinaart de Vos’^[1], ‘Zonder vorm van proces’^[2], ‘Het Brouwer-complex’^[3], de gedichten van Albert Bontridder^[4], ‘Brugge’ van Remy C. Van de Kerckhove^[5] hebben wij dan toch, geloof ik, enkele blijvende teksten gepubliceerd. (Ik citeer mezelf, maar waarom aan valse nederigheid doen?) [...]

Hoewel ik accoord ben met uw vaststelling, dat wij oppassen moeten voor de concentratiekamp-literatuur, vind ik ‘De Adem’ van Toone Brulin^[6] toch een sterk ding. Ik heb de waarde ervan trouwens alleen na een tweede en derde lectuur gesnapt. Met zijn stuk over Artaud^[7] is de ‘Adem’ het beste wat ik van Brulin las. [...]

Blij ben ik wanneer gij zegt, dat het tijdschrift beter geworden is van nummer tot nummer. Als wij het aldus kunnen volhouden gedurende een paar jaren komen wij wel tot een uitslag. Indien ik slechts het resultaat van die ene jaargang had om op te bouwen, dan zou ik tamelijk wanhopig zijn. Maar ik geloof dat er zowel in u als in Bontridder, zowel in Remy als in mij een oprechte en hardnekkige wil blijft om altijd beter te doen en de zwakke teksten hoe langer hoe meer uit te schakelen. Komen wij er inderdaad toe hoe langer hoe zuiverder te worden, acuut en inslaand onze mening te zeggen, de mens te grijpen, ja, dan komen wij er waarschijnlijk wel. Of dan brengen we onze letterkunde misschien wel enkele centimeter verder... [...]

Het is goed, dat er over het nummer gediscussieerd wordt en dat verschillende gedachten tegen elkaar indruisen. Zulke tegengestelde (maar eerlijke) opvattingen kunnen de rijkdom van het tijdschrift slechts ten goede komen.

Maar toen kwam Remy met een plan voor de dag, waarin de Aalsterse groep doodeenvoudig aan de deur gezet werd, iedere rubriek ingedeeld en onder een leider gezet werd en de algemene leiding van het tijdschrift onder zijn hoede kwam. Gij weet dat er nu geen leiding is, hoewel Remy en ik veel werkjes opknappen waarvoor het oordeel van alle leden niet kan gevraagd worden omdat de vergaderingen bijna niet bijgewoond worden. Door die ‘structuurhervormingen’ zoals hij het noemt, zie ik zeer goed, dat Remy mijn actie wil beperken en het tijdschrift resoluut in éne, Gillessiaanse richting zou willen stuwen. Hij verweet mij daarbij mijn ‘humanisme’, zeggend dat ik bij het opnemen van tekeningen als deze van Alechinsky veel te breed wilde zijn. Gilles brak dan ook nog Bontridder af en verklaarde dat wij ons volledig van Cobra moeten afscheiden. (Hoewel er natuurlijk nooit eensluidendheid of bespreking met Cobra geweest is!)

Ik zeg nogmaals, dat ik critiek niet alleen kan verdragen, maar ook wenselijk acht. Ik heb dus geantwoord op hun aanvallen en gezegd, dat wanneer in de inleiding stond ‘dat wij tegen alle systemen’ zouden zijn, dit ook gold voor ‘alle visies’ en het niet opgaat het expressionisme van Gilles te verkiezen boven de experimentele kunst van Alechinsky ‘van het standpunt van het tijdschrift’, maar dat het tijdschrift iedere doorbraak van goede en nieuwe waarden moest registreren. De slechte teksten, die ook gij na ieder nummer aanklaagt - hoewel wij nu waarlijk streng zijn en er geen enkel redacteur is waarvan nog niets geweigerd werd - moeten er natuurlijk uit. Maar een Gillesstrekking geven aan het tijdschrift, neen daar ben ik niet mee accoord.

Tot hier kan er nog gediscussieerd worden. Maar wat mij toch geen genoegen doet, is dat nieuwe plan van Remy, waarbij ik zonder meer zou terzijde gezet worden en naar ‘het hoekje van het essay’ verwezen. Niet dat Remy van zijn standpunt uit geen gelijk zou kunnen hebben. Maar als hij er mij uitwil, kon hij het toch wat openhartiger gedaan hebben. Ik heb daarbij noch de lust om het symbool van ‘Tijd en

[1] Louis-Paul Boon, ‘Dit is een kleine herwerking van Den Vos Reinaerde door Boontje, die zich zelf veel meer de Isengrimus voelt’, in Tijd en Mens 4, 1-4, maart-april 1950, pp. 136-160.

[2] Hugo Claus, ‘Zonder vorm van proces’, in Id. 3, 1-3, januari-februari 1950, pp. 81-97.

[3] Jan Walravens, ‘Het Brouwer-complex’, in Id. 1, 1-1, september-oktober 1949, pp. 20-24; Id. 2, 1-2, november-december pp. 71-77.

[4] ‘Elders en nooit’, in Id. 5, 1-5, mei-juni 1950, pp. 161-166.

[5] In Id. 1, 1-1, september-oktober 1949, p. 5.

[6] ‘Adem van Czenstochowa’, in Id. 6, 1-6, juli-augustus 1950, pp. 214-221.

[7] ‘Toneel der wreedheid’, in Id. 5, 1-5, mei-juni 1950, pp. 189-200.

[p. 22]

Mens’ te worden (‘Van Nu en Straks’ ah ja... August Vermeylen, iets in die zin^[8]), noch de lust om als de dictator van het tijdschrift door te gaan.

Ik weet niet wat ik precies doen zal. Ik wacht trouwens op een briefje van u. Maar ik denk er ernstig aan mij terug te trekken uit de redactie en nog enkel mee te werken aan het tijdschrift, maar er geen enkele actie meer in te aanvaarden. Nogmaals, ik aanvaard geen gekonkelfoes en wil wel discussiëren over beslissingen die ik tref, maar ik wil niet zomaar terzijde gezet worden. Dan ga ik liever zelf weg. [...]

Dank ook voor uw beloofde novelle^[9]. Als ik werkelijk besluit van mij terug te trekken, dan zal ik u vragen alles naar Remy te zenden, die u ook de drukproeven zal bezorgen. Maar in 's hemelsnaam, geeft het tijdschrift niet op. Het staat boven onze ontevreden of verbitterde overwegingen. Wij zijn ermee begonnen, wij moeten het zover brengen als we kunnen.

Groeten van mijn vrouw en zeer hartelijk, je

Jan w.

Waarom nog geen novellen voor ‘De Zweep’?^[10]

[8] Walravens had sterk het gevoel dat Tijd en Mens een belangrijk literair-historisch baken zou worden, vergelijkbaar met Van Nu en Straks en Ruimte.

[9] ‘Suiker’, in Id. 7, 2-1, september-oktober 1950, pp. 251-256.

[10] Een weekblad van de uitgeverij Hoste, dat voornamelijk ontspanningslectuur publiceerde. Meerdere schrijvers, zoals Boon, werkten er om den brode aan mee, vaak onder pseudoniem. Walravens had lange tijd een redactioneel-coördinerende functie bij het blad. Boon getuigde dat Walravens hem aanbood om aan De zweep mee te werken ter compensatie van de niet-gehonoreerde medewerking aan Tijd en Mens. Of Claus aan De zweep meewerkte, is niet bekend.

[p. 23]

VIII Woensdagmiddag, 30 October 1951

Mijn beste Hugo,

Weer in zeven haasten al het nieuws verteld, dat ik altijd weer verschoven heb. Dank voor de gedichten van Lucebert. De nieuwe poëtische beweging in Nederland krijgt, voor mij, hoe langer hoe meer, het aspect van een loutere vormbeweging (en van vormexperimenten die dertig jaar geleden ingezet werden). Zij heeft inderdaad een zeker poëtisch potentieel, maar zij is broos en arm als de hals van die zuigelingenflessen die men vroeger verkocht. Boon loopt er volstrekt niet mee op. Naast u zinken hun poëtische vondsten weg, en naast Achterberg (en ook Bontridder) hebben zij volstrekt niets van de ‘Grund’ die, volgens Heidegger, het wezen van de poëzie is. Wat de jonge Nederlanders schrijven is daarbij grauw en hard, hoewel zij zo vaak in Italië zitten. Neen, mijn door de oorlog gevormd geweten vindt geen bevrediging in dit melancholiek klanken- en beeldenspel.

Accoord met uw brieven over ‘Tijd en Mens’, de eerste waarin gij bepaald zegt wat ge van het tijdschrift verlangt. En nog handelt gij alleen over de practische kant. Zeg mij de volgende maal wat meer over die ‘moderne toon’. Ge moet echter goed begrijpen, dat Podium en Tijd en Mens niet samensmelten^[1]. Daar was De Bock^[2] niet voor te vinden. Trouwens, Podium zou ondertussen al een andere oplossing gevonden hebben, iets waarover gij misschien al meer weet dan ik. Neen, De Bock wacht nog altijd op een antwoord van Van Oorschot^[3] en wanneer dat affirmatief klinkt, geven zij beiden ‘Tijd en Mens’ uit als driemaandelijks tijdschrift met 80 à 100 bladzijden en met de redactie, die gij voorgesteld hebt, maar aangevuld met een Nederlander of twee. Wie daarvoor nemen? Daarover moet gij mij ook uw raad geven. Komt Burssens definitief bij ons^[4], dan had ik gedacht voor Nederland Achterberg te vragen. Plus dan Hans Andreus (indien hij onder die voorwaarden wil) en Vinkenoog (indien gij niet van mening zijt, dat het een veel te wispelturige en te boertige kerel is om er een tijdschrift mee te leiden). [...]

‘De derde Ruiter’, het belachelijk tijdschriftje van Remy^[5], zal ik u bij gelegenheid zenden. Het heeft mij verwonderd, dat gij voor het Booniaans fragment waart. Het is volgens mij valse literatuur en helemaal geen témoignage. Alleen Bontridder en ik waren er tegen. [...] Is er geen kans Simon van 't Reeve in onze redactie te hebben? Of W.F. Hermans^[6]?

[...]

[1] Tussen de twee bladen die de experimentele poëzie verdedigden, het Nederlandse Podium en het Vlaamse Tijd en Mens, bestonden tal van persoonlijke contacten. O.a. Claus publiceerde in beide bladen. Boon, Hugo Walschap en Hans Andreus waren redacteur van beide. Gerrit Borgers (redactiesecretaris van Podium), Gaston Burssens en Boon bespraken al in het voorjaar van 1950 een mogelijke fusie, maar Walravens en vooral Van de Kerckhove verzetten zich daartegen. In 1951 herbegonnen de fusiegesprekken; Podium was daarvoor vragende partij, omdat het blad in financiële moeilijkheden verkeerde, nadat het zijn rijkssubsidie had verloren als gevolg van de publikatie van fragmenten uit de fel omstreden roman Ik heb altijd gelijk van W.F. Hermans. De fusiegesprekken leidden tot de publikatie van slechts twee gemeenschappelijke nummers, maar met gescheiden redacties (nr. 15, 3-3, september 1952 en nr. 16, 3-4, december 1952).

[2] Eugeen de Bock leidde de uitgeverij De Sikkel, die Tijd en Mens uitgaf.

[3] Wellicht waren gesprekken aan de gang om uitgeverij Van Oorschot bij de uitgave van Tijd en Mens te betrekken.

[4] Burssens was redacteur van Podium.

[5] Uit protest tegen de voorgenomen fusie met Podium, verliet Van de Kerckhove Tijd en Mens; Boon nam voor één aflevering (nr. 9/10; 2-3/4, januari-april 1951) het redactiesecretariaat over, waarna hij werd opgevolgd door Walravens. Samen met o.a. Tone Brulin stichtte Van de Kerckhove het zich uitdrukkelijk ‘neo-expressionistisch’ noemende blad De Derde Ruiter, waarvan slechts drie nummers verschenen (tussen augustus en december 1951).

[6] Noch Gerard (Simon van het) Reve, noch W.F. Hermans, noch Gerrit Achterberg traden toe tot de redactie van Tijd en Mens/Podium. Vanaf het nummer 13 (3-1, 1952) was Andreus lid van de redactie van Tijd en Mens, vanaf nummer 15 (3-3, 1952) zetelde hij voor Podium in de redactie, samen met Gerrit Borgers, Gerrit Kouwenaar, Sybren Polet en Hans van Straten.

[p. 24]

IX Maandagmiddag, 21 April 1952

Mijn beste Hugo,

Excuus dat ik niet vroeger geantwoord heb op je vriendelijke brieven, maar ik heb zeer veel werk gehad op het blad en thuis, waar mijn oudste de dikoor^[1] heeft en mijn jongste een begin van angine^[2]; terwijl nummer twee pas genezen is van de dikoor. Ik heb je boek^[3] gelezen en het is voor mij niet gemakkelijk er openhartig en toch rechtvaardig en juist van te zeggen wat ik denk. Ik zeg onmiddellijk: jij hebt weer een zeer schoon, zeer ontroerend boek geschreven. Je hebt de Kryn-prijs, maar moest je de ‘De Hondsdagen’ (titel van een zeer bekend gedicht van Jan Van Nijlen, wist je dat? En dichtbij de jongste titel van Jonckheere: ‘De Hondenwacht’^[4]) inzenden bij een volgende gelegenheid, ik ben er van overtuigd, dat je hem opnieuw kreeg. (Als dat mag^[5].) En ik denk wel, dat Herman Teirlinck het boek zal nemen voor het NVT^[6].

Ik ben helemaal niet geschokt geweest door de verwarring van de stijl, hoewel ik eerlijk moet bekennen, dat sommige geledingen van het verhaal mij nog duister zijn en ik het boek zal moeten herlezen om de juiste anecdoot te kennen. Om de anecdoot... niet om de inhoud. Wat je hebt willen zeggen, begrijpt men zeer goed. Het is een mooi boek, een schoon boek. Doet het je iets als ik je daarmee zeer van harte proficiat wens?

Een der eerste constataties die ik gemaakt heb, en die weliswaar de kern niet raakt maar toch belang heeft voor het kleine Vlaanderen en andere Rodenko's, is wel, dat er in dit boek geen enkele directe invloed meer aan te wijzen is.

Zeker, ik kan zien dat jij de moderne literatuur verduiveld goed kent, maar van invloed, zoals het geval was in ‘De Metsiers’, is hier niet meer te spreken. Het boek is van jou, in zijn schriftuur, zijn compositie, zijn karakters, zijn inhoud en zijn volledige afwerking. Dat betekent toch wel iets, is het niet?

Ook gefeliciteerd voor je verbazend taalgevoel (hoe je aan het einde bijvoorbeeld niet spreekt over ‘maat’ maar over ‘mesure’), voor je poëtische beschrijvingskunst - Streuvels gaf de blote, soms in een plastisch en zelfs cosmisch verband opgenomen eigenschappen der dingen, jij transmuteert alles tot poëzie (prachtig je beschrijving van Permeke's Christus); nog gefeliciteerd voor je atmosfeer, voor je decorwisseling, voor je compositie (want achteraf ziet men dat je, ondanks je uiteenspattende stijl, geen enkele factor van je verhaal overgeslagen hebt, alles staat er, ergens...)

Coté cour heb ik weinig te zeggen. Mijn grootste bezwaar gaat niet uit tegen het boek zelf, is dus geen bezwaar. Stel je voor dat ik de indruk heb, dat jij, na ‘De Metsiers’, met dit boek je vleugels niet uitgeslagen hebt maar meer ingetrokken. Je boek is razendschoon, pakkend en knap; maar het gaat niet verder dan ‘De Metsiers’, het staat er - naar de conceptie gezien - onder... Het is origineler uitgewerkt, het is wellicht knapper gemaakt, het is als kunstwerk zeker en vast even schoon. Maar de auteur heeft zich, voel ik aan, niet ingespannen om verder te gaan. Met voorbeelden: ‘Abel Gholaerts’ van Boon gaat verder dan ‘De Voorstad groeit’; ‘De Hondsdagen’ doet dat niet tegenover ‘De Metsiers’. Het is, maar dan in heel andere proporties, alsof Malraux eerst ‘La Condition humaine’ geschreven had en dan ‘Les Conquérants’.

Dat is natuurlijk een zeer fragmentarisch oordeel. Mogelijks wordt je derde boek een geweldige stap vooruit en zal men dan pas zien hoe jij voor nummer twee slechts je aanloop gehaald hebt (en daarvoor enkele stappen achteruit gedaan) om nummer drie te bereiken. Maar het brengt mij tot deze, voor mij althans lichtjes ontgoochelende constatatie, was ‘De Hondsdagen’ mij van jou gekomen in een tijd dat ik je helemaal niet kende, ik zou er niet zo geweldig mee opgelopen hebben als ik gedaan heb en nog doe met ‘De Eendenjacht’. Ik zou je veel beter geacht hebben dan ‘Het Hart en de Klok’^[7] en ‘Regen en Gaslicht’^[8], maar in de grond toch behorend tot hun categorie. Een andere schaduw, maar dat wordt dan het bezwaar van de schrijver van ‘Roerloos aan Zee’:

[1] Bof.

[2] Keelontsteking.

[3] Het manuscript van De hondsdagen.

[4] Claus en Walravens hadden tevoren over de titel gediscussieerd. Claus wou het boek Beatrice noemen, maar dat vond Walravens te pretentieus.

[5] Het reglement stond dit niet toe.

[6] De roman verscheen inderdaad in het Nieuw Vlaams Tijdschrift (6-11, juli 1952, pp. 1121-1180; 6-12, augustus 1952, pp. 1241-1305).

[7] Van Piet van Aken (1944).

[8] Een verhaal (1945) van Hubert Lampo, gebundeld in diens Triptiek van de onvervulde liefde (1947).

[p. 25]

kijkt men achter je verblindend poëziegefonkel (eens dat men daar kijken kan; velen zullen er wel nooit toe komen), dan kijkt men wel wat beduusd op [van] de geestelijke schraalheid van je boek. Ik bedoel niet dat je boek arm zou zijn aan ideeën; ik tracht alleen uit te drukken hoe ik een zekere armoede meen gevonden te hebben eens dat de auteur terecht komt op het plan van de ideeën. Je bent wel nooit aan het einde van je poëtische beschrijvingen (en dat maakt je boek zo fonkelend, maar ook zo broos, hoewel dat dan weer een broosheid is, die mij soms, stel je voor... aan Couperus doet denken!), maar ga je denken (niet de personages, jij) dan ben je onmiddellijk aan de hoek.

Nu ken je wellicht het woord van Simenon: ‘je ne crois pas à l'intelligence du romancier, mais à son intuition’. Misschien ben jij het daarmee wel in grote mate eens, en dan vervalt mijn bezwaar ook in grote mate. Maar ik zal, juist om dat bezwaar, nooit je boek kunnen vergelijken met een boek van Camus (wat Simon^[9] doet), hoewel Camus helemaal mijn voorbeeld van ‘romancier intelligent’ niet is. Het zal nog lang duren voor Dostoïewski bij mij onttroond wordt.

Een paar details: in de laatste bladzijden laat je Philip denken en haalt er Drieu bij. Ik zou die zinnen... of beter, ik denk dat die zinnen weg mogen^[10]. En ik denk ook, dat de twee laatste lijnen overbodig zijn^[11]. Verder moet er aan de taal van dit manuscript inderdaad nog veel veranderd worden. Had ik de tijd gehad, ik zou dat, grammaticaal, voor jou gedaan hebben. Verder nog maar een paar kleine dingen, waarover ik best met jou even spreek; oppassen voor het anthologie-genre; het komt mij hoe langer hoe meer voor, dat Faulkner wel je grote schrijver is; en dan iets zeer persoonlijks, waarop je mij niet eens moet antwoorden: wat denkt Elly^[12] van de Lou-figuur^[13]? Maar dat is eigenlijk onkies van mij. [...]

En nu het laatste: op tweede Paasdag zijn Borgers, Burssens, Boon en Cami bij mij geweest, opnieuw voor samensmelting met Podium. Ik heb aanvaard - en zou graag weten wat jij er van denkt - onder voorwaarde, dat Podium zijn laat-du Perronachtig gezwam opgeeft en meedoet met ons, in de richting van de avant-garde, een richting die, breed gezien, experimenteel is, maar dan een experimentele kunst, die de poëzie van Lucebert en Bontridder groepeert, en de romans van jou, Simon van 't Reve, W.F. Hermans. Borgers was accoord en zal een Nederlandse redactie maken met Andreus, Nagel, Simon van 't Reve, Hermans, Kouwenaar en hemzelf. ‘Tijd en Mens’-‘Podium’ zou aldus het brede, Vlaams-Nederlandse vooruitstrevende tijdschrift worden. Wat denk jij daarvan?

Alleen moet de zaak nog opgelost worden met de uitgevers en ik heb nog geen antwoord ontvangen van Eug. de Bock.

Verder geen nieuws. Manteau verspreidt nu ook de Salamanderboeken van Querido. Blijf vriendelijk met haar^[14] en tracht een nieuwe editie te krijgen van de Metsiers in die reeks. [...]

Verder geen nieuws. Ik lees Genet. Formidabel!

Je

Jan w.

Groeten van de vrienden!

[9] Simon Vinkenoog.

[10] De passage waarin Drieu la Rochelle wordt genoemd, verscheen wel in de versie in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, maar niet in de boekeditie.

[11] Claus schrapte de slotzin bij de tweede druk (1959) van het boek.

[12] Elly Overzier, de vriendin van Claus.

[13] Lou is in de roman de vriendin van het personage Philip.

[14] Uitgeefster Angèle Manteau, die de laureaten van de Kryn-prijs publiceerde, dus ook Claus' De Metsiers, maar zich vaak gereserveerd opstelde tegenover Claus.

[p. 26]

X 23 juni [1952]

Mijn beste Hugo,

Ik heb je bijdrage over ‘L'avenir...’^[1] goed ontvangen en onmiddellijk naar de uitgever gezonden. Het is een zeer knap stuk, kernachtig, mooi geschreven en juist. Ik ben er heel blij mee en het wordt zeker een hoogtepunt in ons veertiende nummer. Het bevestigt mij weer in mijn overtuiging welk knap journalist jij worden kunt. Men zou je natuurlijk moeten vrij laten, maar heus, het is werkelijk knap werk. In ‘Het Laatste Nieuws’ komt nu een volle bladzijde ‘Kunst en Letteren’ om de week. Zou jij je niet in staat achten om enkele regels van Hoste's kranten te respecteren (o.a. zijn grote vriend Salvador^[2] niet af te breken!) en af en toe wat in te zenden uit Parijs? De betaling zou gaan van 300 tot 500 fr., en de stukken mogen nooit lang zijn^[3].

Je vindt hierbij een voorstel van opeenvolging der stukken voor nummer 14. Het slechtste ding zal zeker dit van Erik^[4] zijn, maar ja, alleen jij en ik hebben er tegengestemd; terwijl ik dan nog de flater begaan heb hem vroeger om een artikel over Pichette te vragen. Bontridder heeft zijn gedichten-cyclus volledig herzien en herwerkt. Van zijn 45 gedichten van vroeger zijn er slechts 24 meer overgebleven. Daarbij moet je bedenken dat het hier om een cyclus gaat. Wij geven geen reeks gedichten van hem, maar wel één lang gedicht over de Mac Geezaak^[5]. In die voorwaarden kan de cyclus wel volledig gegeven worden, meen ik.

Het stuk van Corneille^[6] begint niet zeer goed, maar het wordt echt mooi. [...]

Neen, foto's en couchépapier in ‘Tijd en Mens’ geven, daar zal De Bock niet voor te vinden zijn. Je weet toch, dat ik de drie clichés der voorbladzijden zelf betaal, met de hoop van uit een latere winst mijn geld terug te krijgen. [...]

De Bock zal je dichtbundel^[7] wel [uit]geven, dat is prachtig. Wat je fabels^[8] betreft, kan jij hem niet terzelfdertijd een lang verhaal beloven, dat hij als kleine roman zou kunnen uitgeven in de prozareeks, die hij nu met Ad Den Besten^[9] bezorgt en waarin reeds het boek van Maurice D'Haese^[10] opgenomen wordt? Dat zou een zeer goede oplossing zijn en zo moeilijk kan het voor jou toch niet heten om een van je duizend gedachten te verwerken tot een net verhaal van 70 à 80 bladzijden? Zo komen dan je gedichten, je fabels en het verhaal zeker bij De Sikkel, die beter betaalt dan enig ander Vlaams uitgever en die in Ad Den Besten een goed en actief voortverkoper in Nederland schijnt gevonden te hebben. Stel je hem die regeling niet voor, dan vrees ik dat hij ook je fabels niet zal brengen. En wie zal het dan wel doen in dit land zonder novellenlezers?

Voor de dichtbundels van Bontridder is hier in Vlaanderen wel betrekkelijk grote belangstelling. Matthieu Rutten breekt Bontridder op superieure wijze af en schrijft nog: ‘vooralsnog is Bontridder met van Ostayen de beste Vlaamse modernistische dichter’^[11]. Zo critiseert men bij ons! [...]

[1] ‘De toekomst der cultuur’, in Tijd en Mens 14, 3-2, april 1952, pp. 126-130.

[2] Wellicht Salvador de Madariaga, van wie ook af en toe stukken verschenen in Het Laatste Nieuws en De Vlaamse Gids.

[3] Van Claus verschenen inderdaad enkele bijdragen in Het Laatste Nieuws, over o.a. Hans Andreus, Simon Vinkenoog en Karel Appel (4 november 1953).

[4] Erik van Ruysbeek ‘Henri Pichette’, in Tijd en Mens 14, 3-2, april 1952, pp. 136-140.

[5] ‘Dood hout’, in Id., pp. 102-125. De Mac Gee-zaak betrof een Amerikaanse zwarte die in 1951 in de staat Mississippi wegens verkrachting van een blanke vrouw tot de elektrische stoel was veroordeeld.

[6] ‘De Tademait of de weelderige eentonigheid’, in Id., pp. 99-100.

[7] Tancredo infrasonic verscheen in 1952 bij A.A.M. Stols in Den Haag. Stols concurreerde met U.M. Holland, waar de door Ad den Besten geredigeerde reeks De Windroos verscheen, om de uitgave van de Vijftigers. De Windroos haalde het aanvankelijk, maar Stols revancheerde zich door Simon Vinkenoog te vragen de bloemlezing Atonaal (1951) te maken en door Claus de opdracht voor Tancredo infrasonic te geven. Van Claus verschenen bij De Sikkel, in een co-editie met Daamen (Bert Bakker): Een huis dat tussen nacht en morgen staat (1953) en Paal en perk (1955). Verder is geen werk van Claus door De Sikkel uitgegeven.

[8] Dit proza werd later in Natuurgetrouw (De Bezige Bij, 1954) opgenomen.

[9] Redacteur van De Windroos (U.M. Holland).

[10] De heilige gramschap (1953).

[11] ‘Avant-garde of traditie’, in De Vlaamse Gids, 36-8, augustus 1952, pp. 489-491 (over Bontridders Hoog water 1951).

[p. 27]

XI Dinsdagavond, 19 Augustus 1952

Mijn beste Hugo,

Eindelijk zend ik u wat nieuws. Ik zit te Wenduine met mijn kleine familie (tot 30 Augustus: Zeevillastraat 8) en tracht er een heleboel achteruitgestelde zaken in orde te brengen, maar het vlot niet. De plichten van brave huisvader houden mij te veel aan het strand en in de duinen.

Het grote nieuws is, dat ‘Tijd en Mens’ van October af samensmelt met ‘Podium’, hoewel de twee redacties afzonderlijk blijven en de teksten afgezonderd in het boekje zullen geplaatst worden. De abonnementen op ‘Tijd en Mens’ zullen nog twee nummers ontvangen, elk van 80 bladzijden, waarin opgenomen ‘Podium’. Het eerste gezamenlijk nummer zou verschijnen op 1 October. Dit alles werd tenminste aldus geregeld tussen Borgers, De Bock en mij, maar eerst moet De Sikkel er van overtuigd zijn, dat de financiële kant langs ‘Podium’ in orde is. Borgers belooft veel, maar De Bock ziet er weinig van^[1].

Mag ik u, in elk geval, voor het volgend nummer de beloofde tekst over Tajiri vragen, maar liefst nog kreeg ik van u een novelle of de Fabels^[2] die eens terugkwamen van De Vlaamse Gids. Is dat mogelijk, en dan zo gauw als het kan? Krijg ik ook een voorblad van Tajiri langs u^[3]? Borgers zal nu ook voorbladzijden voorleggen.

Aan Het Laatste Nieuws meewerken met ongetekende stukken gaat niet. Maar als ge iets voor Kunst en Letteren wilt inzenden, zal ik mijn best doen, dat het verschijnt. Dat gij ook aan Vooruit meewerkt, hindert vooralsnog niet.

Uw artikel over Corneille in Vooruit^[4] was magnifiek. [...]

Albert sprak mij over uw verontwaardiging in verband met het aanslagen^[5] van boeken bij Corman^[6]. Weet gij dat het alleen pornografische boeken geldt? Wij zijn natuurlijk tegen elke inmenging van de politie in onze lectuur, maar moet ‘Tijd en Mens’ ook pornografie verdedigen? En de ‘cinema-cochon’^[7]? Als wij vandaag Louis-Charles Royer^[8] verdedigen, hoe zullen wij dan morgen ‘De Hondsdagen’ of ‘De Kapellekensbaan’ verdedigen? Volgens mij moeten wij ons in die louter-pornografische aangelegenheden niet mengen.

[...] ‘Tijd en Mens’ 14 wordt zeer goed ontvangen. Over het vorige nummer verschijnen nog bijdragen. Ik kreeg vandaag nog een bijdrage van P.H. Dubois over het nummer. Hij is, zoals trouwens iedereen, tenzij (gedeeltelijk) Ivo Michiels die zegt dat sommige van uw beelden aan Wies Moens herinneren^[9], vol lof over uw gedicht^[10]. ‘Tijd en Mens’ gaat goed. Ook voor u?

In Merendree^[11] was een debat van bijna twee uur over mijn tekst over moderne poëzie^[12], uw gedichten, die van Albert en de tekst van Vinkenoog voor ‘Atonaal’^[13]. Ik debatteerde er moederziel alleen tegen 200 brave en geschoolde Merendreese poëzieminnaars.

[...] Beste groeten aan Elly, aan Corneille maar niet aan die stoute Appel^[14], die mij bij Florent^[15] zo platvloers in het groen gezet heeft^[16]. Ik had hem toch een boekje gekocht en eten gegeven, en was dat niet het enige wat hij wenste?

Da-Ag.

Jan

Hierbij gedichten van een zekere Gust Gils^[17]. Wilt gij ze eens aandachtig lezen? Er is wel iets uit te halen, meen ik.

[1] Later zou Borgers (in Podium) De Bock de schuld voor de mislukking van de fusie geven. De Bock meende o.m. dat het gefuseerde blad beter want goedkoper in België werd gedrukt.

[2] Van Claus verscheen in dat nummer enkel het prozafragment ‘Na de Film’ (15, 3-3, september 1952, pp. 153-157).

[3] De Cobra-kunstenares Ferdi Tajiri werkte nooit mee aan Tijd en Mens; ook over haar verscheen niets in het blad.

[4] ‘Gesprek met Corneille, Nederlands schilder’, in Vooruit, 18 juli 1952.

[5] In beslag nemen.

[6] Een van de weinige ‘betere’ boekhandels in Vlaanderen, met vestigingen in Oostende en Brussel.

[7] Seksfilms.

[8] Frans auteur van erotische romans.

[9] ‘Naar een groeiend generatiebewustzijn bij de jongeren?’, in Het Handelsblad, 15 juli 1952.

[10] ‘April in Parijs’, in Tijd en Mens 13, 3-1, januari 1952, pp. 1-3.

[11] De Vlaamse poëziedagen werden in die tijd in Merendree gehouden. Er kwam vooral traditionalistische poëzie aan bod.

[12] ‘Phenomenologie van de moderne poëzie’, in Tijd en Mens 8, 2-2, november-december 1950, pp. 295-320 (deze tekst werd verschillende keren herdrukt en ook los als overdruk verspreid).

[13] Simon Vinkenoog stelde met Atonaal (1951) een bloemlezing uit de poëzie van de Vijftigers samen; ook Claus was erin opgenomen.

[14] De Cobra-kunstenaar Karel Appel.

[15] De plastische kunstenaar Florent Welles, een goede vriend van Walravens, die ook contacten had met Cobra-schilders.

[16] Gallicisme (mettre au vert): iemand isoleren, in verlegenheid brengen.

[17] Van Gils verscheen nooit iets in Tijd en Mens. Gils zou in 1955, samen met o.a. Paul Snoek en Hugues C. Pernath, het tijdschrift Gard Sivik oprichten. Het blad presenteerde zich als een salon des refusés, bestemd voor auteurs wier werk door Tijd en Mens was geweigerd. Gard Sivik zou de vlag van de modernistische literatuur overnemen eens Tijd en Mens ‘uiteindelijk zichzelf overleefde en nu, liever dan aan vroegtijdig ouderdomsgangreen te sterven, vrijwillig ophoudt te verschijnen’ (Gust Gils en Paul Snoek, ‘Het avant-gardetijdschrift “Gard Sivik”’, in Letterkundige almanak 1956, o.c., p. 129).

[p. 28]

XII 21 November 1952

Mijn beste Hugo,

Je brief van 15 November heeft mij met moedeloosheid en de vrienden met onbehagen beladen. Sedert de drie jaren dat Tijd en Mens bestaat, gutst de critiek van de meesten altijd weer tegen het tijdschrift op, staan wij altijd weer voor de zo uiteenlopende meningen, de halsstarrigheid en in de grond: de onenigheid, van de redacteurs, dat ik mij eens te meer afgevraagd heb of het wel zin heeft een tijdschrift voort te zetten, waarin elk alleen zijn eigen vlagje in de lucht wil steken.

Je weet, dat ik accoord ben met jou wat betreft de te grote keurraad en dat ik eveneens zou verkiezen dat drie namen met de practische leiding van het tijdschrift zouden belast worden^[1]. Maar welke methode is dat te zeggen: het moet zo zijn of ik trek er onder uit? Het zou nooit in mij opkomen aldus mijn opvatting aan de anderen op te dringen. En ook waar je schrijft, dat het vormen van een redactie de ‘hinderlijkste’ rem is geweest om van ‘Tijd en Mens’ een leesbaar tijdschrift te maken, ben je, geloof ik, verkeerd. Dat is wel een moeilijkheid geweest, maar de hinderlijkste rem was en blijft: het uitblijven van de stevige, de iedereen overtuigende copij die wij in het begin verhoopt hadden. En wat ook een grote rem is geweest: het feit dat wij nooit, maar dan ook nooit accoord zijn geweest om gelijk welke gezamenlijke handeling uit te voeren, nog eens: dat wij halsstarrig en koppig in een hoekje zijn blijven staan.

En die twee hinderpalen zal een redactie van drie man niet uit de weg ruimen. Die redactie zou alleen wat strenger toezicht kunnen uitoefenen over de voorgelegde teksten.

Het tijdschrift is niet geworden wat jij wenste. Het is ook niet geworden wat ik wenste. Ik kon waarlijk niet wensen, dat de schoonste gedeelten van ‘Jan de Lichte’^[2], dat de schoonste hoofdstukken uit jouw ‘Metsiers’ en ‘Hondsdagen’ in het N.V.T. kwamen, terwijl ‘Tijd en Mens’ de rest kreeg. (Is ‘Na de Film’^[3] geen geweerd hoofdstuk uit ‘De Hondsdagen’?) Ik kon ook niet wensen, dat ‘Tijd en Mens’ een soort anthologie-tijdschrift werd van min of meer modernistische jongeren. Maar wie heeft daar schuld aan? En nog dringender: is het nog mogelijk daar in de toekomst aan te verhelpen? Zo ja, door wat?

Toen je bij mij was, zei je dat D'Haese^[4] volgens jou niet goed was en vroeg ik: waarmee zullen wij het nummer dan vullen? Je hebt gezegd, we zullen zelf inzenden. Mag ik je doen opmerken, dat jouw inzending ‘Na de Film’ veruit de zwakste is die we van jou kregen, door Boon, de derde van je lijstje, onomwonden afgekeurd, maar alleen aanvaard omdat je van de redactie bent. Mag ik je op nog enkele andere contradicties wijzen: de gedichten van Van Ruysbeek, waarvan jij er drie goedkeurt, werden door ons allemaal zonder verdere overweging afgekeurd. In verband met het Pichette-artikel van Erik^[5] was ik accoord met jou, dus tegen

[1] Vanaf het 16de nummer (3-4, december 1952) werd de redactionele structuur van Tijd en Mens gewijzigd. De redactie werd tot drie leden beperkt (Boon, Claus en Walravens), terwijl daarnaast een ‘groep’ werd opgericht, die bestond uit de vroegere redactieleden (Albert Bontridder, Ben Cami, Maurice D'Haese, Hugo Walschap, Marcel Wauters), aangevuld met Gaston Burssens en Tone Brulin. Uit deze brief blijkt dat het voorstel daartoe van Claus kwam.

[2] De roman De bende van Jan de Lichte (1957) van Louis-Paul Boon.

[3] In Tijd en Mens 15, 3-3, september 1952, pp. 153-157.

[4] Maurice D'Haese, ‘De stilte’, in Id., pp. 225-239.

[5] Zie brief X, aant. 4.

[p. 29]

Boon die het goedkeurde. Maar wat ‘De stilte’ van D'Haese betreft, ben ik accoord met Boon, dus tegen jou. Ik vind de stijl van het stuk zeer gevaarlijk, maar het gevoel, zoals ik je te Brussel zei, vind ik zeer schoon en sterk. Dat alles moet bewijzen, dat drie redacteurs, de drie die jij aangeeft, niet meer eenheid zullen brengen in de opvattingen dan vroeger, en dat er zelfs dan nog steeds teksten zullen verschijnen die een van ons, tegen de twee anderen in, zal afkeuren. Maar is een tijdschrift wel anders mogelijk? Wij moeten de compromissen tot een minimum herleiden, maar zullen zij ooit volledig kunnen verdreven worden?

Ik geloof niet, dat de problemen zo eenvoudig zijn opdat ze met een gewoon veto zouden kunnen gewijzigd worden. Een redactie van drie man zou wel een stap vooruit zijn, volgens mij, maar de grote nood ligt elders. Bontridder gaf misschien een gedeeltelijke oplossing toen hij voorstelde, dat we van esthetisch tijdschrift, wat we nu zijn, zouden overgaan tot een actief, een strijdend tijdschrift. Dat wagen is, geloof ik, het allernoodzakelijkste. Vooral wanneer men de stomme reacties leest, die 't allerwegen over onze houding en onze werken gepubliceerd worden. Lees maar even in dat licht verschillende ‘Zoek de mensjes’ die in het N.V.T. samen met jouw Hondsdagen, tweede deel, verschenen zijn^[6]. Als jij werkelijk nog verknocht bent aan het Tijd en Mens-experiment, het enige dat in de Vlaamse literatuur doorgevoerd wordt sedert ‘Ruimte’^[7], laat ons dat maar pretentieus zeggen, trek dan je dreiging van ontslag in, kom naar de eerste vergadering waarop je komen kunt, schrijf mij een brief waarin je met de meeste klem jouw en mijn standpunt van een drie-man-leiding [uiteenzet] (wie die drie man dan ook wezen, zij moeten gekozen worden door de groep die thans het tijdschrift uitmaakt) en zoek mee met ons om ‘Tijd en Mens’, bij het begin van zijn vierde jaargang eindelijk een voldragen karakter te geven. [...] Het spijt mij, dat ik in het geval van ons tijdschrift niet helemaal met jou accoord kan gaan, al ben ik dat dan ook in grote mate. Maar aan mijn genegenheid en waardering voor jou kan dat niets veranderen. Beste groeten van mijn vrouw, ook voor Elly.

Da-Ag.

Krijg ik spoedig de copij van Tijd en Mens terug? Vooral het stuk van Boon moet binnen.

Jan w.

[6] K[arel] J[onckheere], ‘Problemen’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 6-12, augustus 1952, pp. 1338-1339; [anoniem], ‘Bovenbewustzijn’, in Id., p. 1343. ‘Zoek de mens’ was een rubriek met korte commentaren.

[7] Het door Eugeen de Bock opgerichte tijdschrift (1920-1921) van het (humanitaire) expressionisme.

[p. 30]

XIII [Eind 1952]

Mijn beste Hugo,

Gauw schrijf ik u nog even, en op de krant, om nog wat meer te vertellen over de Tijd en Menszaak^[1]. Ik geloof dat wij, met vast te staan, het pleit gewonnen hebben, hoewel het voorbehoud van Boon mij wel wat dwars zit. Ik begrijp waarom hij het doet: hij wil zijn Aalsterse vrienden (die met hem niet accoord zijn en die, geloof ik, onder de minste onenigheid herrie zullen maken en zelfs weggaan) niet de indruk geven, dat hij hen in de steek [wil] laten. Hij begrijpt zeer goed, dat wij de zaak het gezondste zien en dat het er bij hen niet om gaat het tijdschrift de goede richting uit te sturen, maar hun copij zonder gevaar te plaatsen. Toch is de regeling die hij voorstelt niet helemaal in orde: doen drie mannen het werk en hebben zij de verantwoordelijkheid voor de hele zaak, dan moet zulks ook aan de lezer gezegd worden. Dat is een kwestie van eenvoudige rechtvaardigheid en eerlijkheid. Maar ja, de huidige regeling stelt ons in de practijk volledig in het gelijk, maar laat de anderen toch nog een schijn.

[1] Betreft de redactionele hervorming van Tijd en Mens; zie brief XII.

[p. 31]

Geleidelijk vallen we wel terug tot vijf en ten hoogste zes man. En is de zaak aan het draaien, dan kunnen we nog zien.

Ik hoop, dat gij accoord zult zijn en zal dan onmiddellijk een vergadering voor volgende week voorstellen. Tijdens onze ontmoeting van Donderdag zal ik u trouwens veel meer kunnen vertellen over heel het geval en vooral over de triestige samenkomst van verleden Donderdag. Ik stelde mij eerst voor u nogmaals te feliciteren met uw opneming in het N.V.T.^[2]. Maar gij weet hoe ik uw opgang in onze letterkunde waardeer, en hoe ik veel meer dan dat, een echt en diep ontzag heb voor uw talent. Natuurlijk, men zou kunnen vrezen uw talent juist door al die eerbewijzen te zien wegzinken. Dat is zovelen gebeurd, en aan de zelfkant staan van alles, is zeker de ideale positie van de mens die iets doen wil. Maar ik heb ook vertrouwen op dat gebied in u. Dat vertrouwen in u, is misschien wat mij het meest aan u verbindt. Tot donderdag, dus... misschien komt mijn vrouw mee.

Uw

Jan W.

[2] Wellicht een verwijzing naar Claus' opname in de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift (met ingang van het nummer 7-5, mei 1953). Een half jaar eerder werd Claus voor De Metsiers onderscheiden met de Ark-prijs van het Vrije Woord, die door het Nieuw Vlaams Tijdschrift werd uitgereikt.

XIV Brussel, 9 September 1953

Mijn beste Hugo,

Weer terug in Brussel en thans tien minuten om je te schrijven. Je één-akter^[1] is aanvaard en wordt op 4 November gecreëerd in het Paleis voor Schone Kunsten door een toneelgroep waarvan de naam nog niet vaststaat (heb jij soms geen goede toneelnaam in je mars?) en die onder de directie staat van Bert Parloor en Jan Walravens^[2]. [...] Eén moeilijkheid: wie kan er de regie van doen? De spelers zullen treffelijk zijn, maar waar een regisseur gevonden? Mijn oplossing: jij regisseert het zelf. Parloor verdeelt de rollen en laat ze instuderen. Jij komt als iedereen zijn rol goed in het hoofd heeft (eerste week van October, stel ik je voor) en regisseert. Wij trachten dan ook de decors van Jan Cox tegen die tijd klaar te hebben. In het Paleis voor Schone Kunsten krijg je dan een generale repetitie. Andere repetities: te Brussel. Schrijf mij gauw of je accoord bent, of je kunt^[3].

[...] Eug. De Bock slabbakt al zeven maanden met de uitgave van de volgende jaargang van ‘Tijd en Mens’. Na de moeilijkheden met ‘Podium’ heeft hij bezwaar gemaakt tegen onze van Ostaijen-teksten^[4]. Nu weigert hij de artikelen van Jean van Lierde^[5] op te nemen. Wil hij ons saboteren? Of gelooft hij er niet meer in? Een directe vraag voor jou: ben je accoord dat we ‘Tijd en Mens’ opnieuw alleen uitgeven? Ik wil al het werk doen tot op het einde van volgend jaar en onder die tijd met jullie hulp (lees vooral met de hulp van jou en Boon) twaalf nummers voor twee jaargangen trachten uit te geven^[6]. Als jij en Boon accoord bent, doe ik het. Want waarlijk, de Sikkelbazen^[7] zijn voor ‘Tijd en Mens’ niet meer te betrouwen. Ze weigeren nu ook de bloemlezing en de dichtbundels van Cami en Bontridder onmiddellijk te doen (later misschien, zegt Eugeen, als Bert Bakker^[8] misschien zal willen... alsof Bakker meer kon dan beproefd boerenbrood verkopen en zich ooit aan een nieuw taartje zou wagen). Het geld moet komen van de Staats- en provincietoelagen en van een honderdtal abonnés. Wat denk je? [...]

Ik ben bij [Boon] geweest en heb hard met hem gediscussieerd over zijn eigenwijze artikelen over jou^[9]. Hij heeft mij veel moeten toegeven, maar blijft toch bij zijn grondstelling: jij hebt zo veel talent en bent zo'n groot virtuoos, dat het gevaarlijk wordt voor jou. Hij tracht je alleen te waarschuwen. Ik heb het manuscript ontvangen van zijn nieuwe roman ‘Niets gaat ten onder’^[10], een affreus slecht geschreven boek, met misschien de verstgaande inhoud die ik ooit in het Nederlands gelezen heb. Een ontstellende inhoud (in één woord: Assasins d'eau douce^[11]). Maar ‘normaal’ geschreven en ongelooflijk stuntelig.

Een andere vraag: kunnen wij op het ‘Tijd en Mens’-nummer waarin jouw Cantate opgenomen wordt, de tekening van Miro niet zetten^[12]? Dan heb je meteen het cliché voor je overdrukje. En zullen wij ‘Getuigen’ later in ‘Tijd en Mens’ opnemen^[13]?

[1] Getuigen.

[2] Samen met Bert Parloor (en Staf Knop) richtte Walravens in 1953 een theatergezelschap op, dat uiteindelijk Het Kamertoneel werd genoemd. Het opende met drie eenakters, ‘Getuigen’ van Claus, ‘Gelijk wij zijn geweest’ van Arthur Adamov en (het door Walravens vertaalde) ‘Met gesloten deuren’ (‘Huis clos’) van Jean-Paul Sartre.

[3] Claus regisseerde het stuk inderdaad.

[4] Nr. 17 van Tijd en Mens (4-1, december 1953) was een Van Ostaijen-nummer

[5] Jean van Lierde was een dienstweigeraar, die zijn politieke motieven in Tijd en Mens uiteen mocht zetten (in nr. 20, 4-4, mei 1954, pp. 136-152). Achteraf bracht hij nog verslag uit over zijn straftijd in een steenkoolmijn (‘Mines belges’, Id. 21-22, 5-1/2, oktober 1954, pp. 65-79).

[6] Walravens suggereerde dat Claus' broer Guido (die in Gent de drukkerij Brederode leidde) het blad zou drukken. Hij polste rond deze tijd Boon om met enkele anderen ‘een eigen uitgeverij’ op te richten.

[7] Geleidelijk trok De Bock zich terug uit de uitgeverij De Sikkel, die in 1954 zou worden omgevormd tot een naamloze vennootschap onder leiding van Eugeen de Bocks neef Karel de Bock.

[8] Uitgeverij Daamen.

[9] O.a. ‘Inderdaad een “geval” Hugo Claus?’, in Vooruit, 17 januari 1953.

[10] De roman verscheen in 1956.

[11] Zoetwatermoordenaars.

[12] ‘Nota's voor een Oostakkerse cantate’, in Tijd en Mens 17, 4-1, december 1953, pp. 19-57. Een tekening van Miró werd er evenwel niet bij afgedrukt.

[13] In Tijd en Mens 18-19, 4-2/3, maart 1954, pp. 76-91.

[p. 32]

Ik pers mijn hersens leeg en waarlijk, ik heb u niets meer te vertellen. Tenzij, misschien, dat ik je wel graag opnieuw hier had. En dat ik graag brieven van jou ontvang.

Jan

P.S. En het grote nieuws vergeet ik: volgende week, 17 september, trouwt Bontridder. Te Parijs. Met een Tsjechische die gevlucht is voor de communisten. Ik ben getuige voor hem, zoals hij het voor mij was.

XV 4 October [1953], Zondag

Mijn beste Hugo,

[...] De Sikkel is dan toch weer bereid Tijd en Mens verder uit te geven en stelt zelfs voor uw Cantate uit te geven, gebruik makend van het zetsel^[1].

Ik herlees mijn brief en zie dat ik van jij op gij gesprongen ben. Brusselse stijlloosheid. Vergeef het mij. En dank om je vriendelijk zinnetje: wat moet ik uit Italië voor je meebrengen? Wat zou je denken van een herderinnetje, een Michel Angelo of, gewoon, je vriendschap die mij zoveel goed doet. Da-Ag.

Jan

[1] De ‘cantate’ verscheen in 1955 als De Oostakkerse gedichten bij De Bezige Bij.

XVI 23 Maart '54

Mijn beste Hugo,

[...] Met je beoordeling van de ingezonden teksten ben ik het helemaal eens en vooral met wat je schrijft over Boon. Hij gaat niet meer vooruit, onze Boon. Hij trappelt ter plaatse en maakt grapjes. Ondertussen zal wel niemand in Vlaanderen het hem nadoen. Maar toch... Ik zal dus nogmaals aandringen opdat hij zijn tekst zou herwerken, wat ik al gedaan heb maar hij schijnt er zo tegen op te zien om zijn handen te zetten aan iets waarvan hijzelf meent dat het af is... Accoord voor D'Haese. Een zeer gevaarlijk mannetje, met veel gevoel maar zo weinig zelfcontrole. En niet intelligent genoeg. [...]

Smerige Roelants heeft nu zijn post aan het ministerie opgegeven en is... valt niet omver: conservator van het kasteel van Gaasbeek geworden^[1]. Ik stelde voor dat Tijd en Mens gezamenlijk zou reageren tegen de manier waarop Roelants aan voorlichting en aan critiek doet en vooral de nadruk leggen op het vuile van zijn houding: de personages van Claus zijn cynische en gewetenloze kerels, bewijs: Claus is ook een cynische en gewetenloze vent!

Ondertussen heeft men mij een en ander verteld van wat in ‘De Nevelvlek’^[2] over jou gezegd werd. Twee van je vroegere Soldatenpost-collega's^[3] hebben er zeer sympathiek over jou gesproken. Zij hebben vooral gewezen op je anti-conformisme, je perversiteit (o, wat rilden de oude jonge dames en bleke onderwijzeresjes die in de zaal

[1] Maurice Roelants, die recensies schreef voor o.m. Elseviers Weekblad, kleefde een literair conservatief moralisme aan. Hij was in 1953-1954 literair adviseur bij het Ministerie van Openbaar Onderwijs. Het conservatorschap van het kasteel van Gaasbeek werd als een erebaantje beschouwd.

[2] Een artistieke vereniging in Antwerpen, die ook eigen literaire publikaties verzorgde.

[3] Soldatenpost was het officiële weekblad van het Belgisch leger; Claus was er tijdens zijn legerdienst (januari 1949-maart 1950) redacteur van.

[p. 33]

zaten) en je sarcasme. Zij hebben bijvoorbeeld gezegd, dat jij zo'n sympathieke leugenaar bent, dat jij altijd slecht gekleed loopt en dat jij - nu komt het schoonste - in Italië een liefje opgescharreld hebt waarmee je nu aan het boemelen bent. Zij hebben veel succes gehad en jij ook.

Ik word warempel ook cynisch. Maar het is, volgens de geijkte formule, om mijn diepere ontroering en verontwaardiging te maskeren. [...]

XVII [29 Juli 1954]^[1]

Beste Hugo,

[...] wees maar niet te pessimistisch over de ontvangst van uw werk. Het wordt hier dapper gelezen en vooral ‘De Hondsdagen’ wordt door veel van mijn kennissen zeer hoog aangeslagen. Maar ik weet niet of gij een goede indruk hebt van mijn ‘kennissen’. [...] ‘Quoat-Quoat’^[2] spelen wij in elk geval en ik moet nu ten sterkste bij u aandringen om de tekst te ontvangen op 8 Augustus^[3]. [...]

De heer Stijns, uitgever van ‘De Vlaamse Gids’, heeft uw gedicht geweigerd^[4]. Mag ik het in de Schrijversalmanak^[5] zetten? De heer Stijns had namelijk bezwaar tegen uw verwijzing naar ‘De Standaard’.

[...] Het heeft mij gespeten dat je mijn Amsterdam-tekst^[6] van ‘papier’ noemt. Toch zou ik hem graag in ‘Tijd en Mens’ zetten, kwestie van een spoor te laten van wat ik daar gezegd heb. Boon is accoord om hem op te nemen. Tweemaal achter elkander heb je nu de lof gemaakt van het classieke vers en zelfs - o aberratie - van de alexandrijnen. Dat wordt gevaarlijk. Daarom zend ik je gauw een nieuw stukje van Herreman over jou^[7], dat zal je wel opnieuw alle lust ontnemen om classiek te gaan doen.

Ik heb verder geen nieuws: van 1 tot 22 Augustus ben ik, naar jaarlijkse gewoonte, in Wenduine, st. op Brugge 29. Vraag mij niet, zoals verleden jaar, wat ik er ga doen. Ik weet het zelf niet. Wellicht naar de regen kijken. [...]

Genegen groeten, en je weet met welk kloppend hartje.

Jan

[1] In handschrift onderaan de brief.

[2] Een toneelstuk van Audiberti dat door Het Kamertoneel op het repertoire werd genomen.

[3] Claus vertaalde het stuk onder het (Shakespeariaanse?) pseudoniem Edward Lear, maar wou niet dat dit bekend raakte.

[4] Het gedicht ‘Voor de vroege dood van een “connoisseur”’, dat onder een iets andere titel en met een groot aantal wijzigingen werd opgenomen in Een geverfde ruiter (1961).

[5] Samen met Bert Schierbeek nam Walravens de redactie op zich van de Schrijversalmanak voor het jaar 1955, derde editie, C.P.J. van der Peet, Amsterdam, 1954 (Claus' gedicht: p. 69). Walravens gaf haast al zijn Tijd en Mens-vrienden een plaatsje in de almanak: Bontridder, Boon, Brulin, Claus, Cami, D'Haes, Van de Kerckhove, Van Ruysbeek, Wauters en ook Gust Gils. In de almanak (p. 225) werd ook aangekondigd dat Van der Peet nieuw werk zou uitbrengen van Ben Cami (Het land Nod), Albert Bontridder (Dood hout) en ook van Walravens zelf (Opstandigheid verrukkelijke arend). Deze laatste tekst, een essay over de Vlaamse experimentele poëzie, verscheen al in De Vlaamse Gids (37-10, oktober 1953, pp. 614-629). Walravens hoopte een tijdlang om van Van der Peet de vaste uitgever van de Vlaamse experimentelen (Tijd en Mens inbegrepen) te maken, eens het met De Sikkel niet meer vlotte. Hij wou ook Claus' De Oostakkerse gedichten bij Van der Peet laten verschijnen.

[6] Een toespraak die Walravens op 25 juni 1954 op een PEN-congres in Amsterdam had gehouden (‘L'exploration dans les lettres flamandes’, in Tijd en Mens 21-22, 5-1/2, oktober 1954, pp. 92-96).

[7] ‘En vase clos’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 8-2, februari 1954, p. 218; ‘Mededeelzaamheid 2’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 8-5, mei 1954, p. 557.

[p. 34]

XVIII Wenduine, 10 Augustus 1954

Goede vriend,

Een tornade-wind vandaag over Wenduine en de indruk dat je bestendig onder een wegsnorrend vliegtuig staat. Het zand zit diep in mijn ogen omdat ik met Anneke^[1] op mijn schouders (zij noemt mij terecht haar kemel) tot dicht bij de schuimlijn van de zee gelopen ben, daar waar geen sterveling meer zat en men gegrepen scheen door de wreedheid van de woestijn. Maar ik verliteratuur. Ik heb al prettig hier aan zee rond gelopen met de kinderen en als er dit keer niets terecht komt van mijn toneelstuk^[2] en ik nadien niet definitief mijn nieuwe roman^[3] afwerk, verhang ik mij of treed definitief in de ‘actie’, daar waar ik meestal handiger ben dan in de schone letteren. [...]

Dank om je brief die mooi geschreven was. Ik begrijp wel dat jij je hoe langer hoe meer gaat onderscheiden van de experimentelen. In hun eigenlijke woordkoppelingen en ‘vormvernieuwingen’ hebben Boon of Bontridder nooit erg geloofd. Trouwens, heel de experimentele kunst staat in Nederland en Vlaanderen op een kruispunt. De verstarring dreigt al (ik, die er alleen over geschreven heb, voelde dat al aan toen ik Gerrit Kouwenaar te Oostduinkerke^[4] over deze poëzie hoorde spreken. Wij vertellen allen hetzelfde, zei ik aan Cox, het is niet amusant meer. We moeten wat anders vinden). Ik sprak er prettig over in een klein en vunzig Leids cafeetje, waar ik met Lucebert aan de toog zat. Dat het goed is weet ik zeker, zei ik; en ook hier in Nederland schijnt iedereen het te aanvaarden. Op dat gebied staan jullie veel verder dan de Vlamingen. Bij ons schrijft Westerlinck nog, dat Claus een ‘poseur’ is als dichter^[5] en wordt Bontridder nog belachelijk gemaakt in de vergelijking met de ‘grote’ Christine D'Haen (door Herreman). Maar wat ik me wel afvraag is: hoe gaan jullie voortdoen? De toekomst van jullie experiment interesseert mij meer dan jullie heden.

Toen was zijn antwoord wel curieus. Hij haalde de onverzettelijk morele houding aan van Benjamin Peret. Hij sprak over Bertolt Brecht, die hij een ‘mythisch mannetje’ noemde (terecht, Brecht heeft ook op mij een diepe indruk gemaakt, de indruk van een ‘rustig’ artist, rustig zonder kleinheid, natuurlijk). Lucebert sloeg zich totaal terug op het plan van de inhoud. Ook later, in een eindeloos gesprek met Anton van Duinkerken en met mij, sprak hij altijd weer van het geestelijk probleem van de tijd, over het lot van de kleine man in deze tijd, over de verhouding van die kleine man tot de experimentele poëzie. Zodat ik mij afvroeg of zijn terugkeer naar een vastere vorm (waarover Jonckheere reeds met zoveel plezier ricaneert) niet de eerste stap was naar een poëzie, die in mijn geest vaag verwant is met deze van Aragon tijdens de oorlog (Celui qui croyait en celui qui ne croyait pas). Van jou weet ik natuurlijk, dat jij het kind niet zult uitwerpen met het badwater en wat ik in een vorige brief^[6] zei over je gevaarlijke gecoquetteer met de alexandrijnen van von Platen, was slechts gekscheerderij. Maar toch vraag ik mij dikwijls af hoe ook jij zult voortgaan. Aan de spel-beschuldigingen van Boon tegenover jou heb ik nooit geloofd. Toch weet ik niet wat ‘Natuurgetrouw’ kan zijn. Ik ben natuurlijk een zeer beperkt mannetje, maar sedert ‘De Metsiers’ verwacht ik een veelomvattender, dieper werk van jou, geen gedrijf op je natuurlijke talenten, zoals je eenacters en veel van je gedichten zijn; geen versmoring in het schone bad der poëzie van essentiële problemen als deze die je in ‘De Hondsdagen’ opgenomen hebt. En thans spreek je van een lichte roman^[7]... Maar ik stop, vroeger heb je mij al eens lachend verweten dat ik niet van liedjes hield (ik beschuldigde Hubert van Herreweghen er van slechts ‘liedjes’ te schrijven) terwijl jij beweerde toch ook maar liedjes te maken.

En dan is er je zeer scherpe feeling voor de vormkwaliteiten, een feeling die niemand bezit in Vlaanderen en die je de mateloze bewondering van Teirlinck bezorgd heeft. Maar Teirlinck is een gevaarlijke bewonderaar en ik geef tien bewonderende artikelen van Teirlinck voor één lijn van waardering van Boon.

Maar ik loop verloren. Ik wou trouwens niets zeggen. Ik keur je afkeer van de experimentele vormfoefjes goed. Ik denk dat je dadelijk dat artikel over je eigen positie te midden van de experimentelen moet schrijven en hoop dat ‘Tijd en Mens’ het zal mogen publiceren^[8]. Maar ik zie geen

[1] Eén van Walravens' twee dochters.

[2] Pas in 1961 verscheen van Walravens een theatertekst (‘Het blauw van Pusiano’, in Vandaag 11, Bruna, Utrecht, 1961, pp. 296-316).

[3] Negatief. Een fictie (1958).

[4] Op de ‘Dagen van De Vlaamse Gids’.

[5] Albert Westerlinck, ‘Vlaamse poëzie in 1953’, in Dietsche Warande en Belfort, 53-6, juni 1953, pp. 446-447.

[6] Brief XVII.

[7] De koele minnaar (1956).

[8] Dit is nooit gebeurd.

[p. 35]

heil in alexandrijnen en lichte romans. Ik weet trouwens niet wat de alexandrijnen en de lichte romans voor jou betekenen. Zodat ik mij, draaiend in het kringetje aan de drempel van eenanders geheim afvraag: wat gaat Claus nu doen?

[...] Heb jij ‘Taptoe’ met de teksten tegen Daisne ontvangen? [...] Bontridder is volgende maand één jaar getrouwd en zijn dochtertje - het dochtertje van zijn vrouw en een Frans ingenieur die door een auto-ongeluk iets minder dan krankzinnig is geworden - is drie jaar. Marcel Wauters vrijt nu straf met de vroegere verloofde van Walter Korun^[9], die niets meer van zich laat horen. Maar reeds begint de mooie maar harteloze Jeanine met Marcel hetzelfde spelletje te spelen als vroeger met Walter. Jaap Kruithof^[10], van wie je driekwart gedicht aanvaard hebt, is een eigenaardige jongen. Ik zend je volgende maand een toneelstuk van hem. En ik sluit, met een lieve groet aan Elly (wanneer zien we haar nog eens in deze winderige regenstreken?) en aan de beeldenrijke, met verwachting bekeken Hugo Claus.

Ciao.

Jan

[9] Ps. van Piet de Groof. Samen met Karel du Bois had hij Taptoe opgericht, een soms fel polemisch literair jongerentijdschrift (1953-55) dat achter het programma van Tijd en Mens stond. Verschillende Tijd en Mens-ers, o.a. Walravens, werkten eraan mee.

[10] Een inzending van Kruithof heette ‘Tales told’. Van hem werd echter niets in Tijd en Mens gepubliceerd en hij maakte achteraf vooral naam als filosoof.

XIX 28 december 1954

Mijn beste Hugo,

[...] ‘Dood hout’ van Bontridder^[1] belooft een magnifieke bundel te worden. De tekst, uitgedund en versterkt, is enig in de Nederlandse moderne poëzie. Er komt een inleiding bij van Boon en zoveel tekeningen van Corneille, dat het een waar Corneille-album wordt. Nadien geeft van der Peet waarschijnlijk de gedichten, korte prozateksten en aphorismen van Marcel Wauters uit. We denken ook aan een poëziebundeltje van Remy C. Van de Kerckhove en een novellenbundel van D'Haese^[2]. Maar a-propos, wanneer komt jouw cantate^[3] bij de Bezige Bij uit? Gaat ‘Natuurgetrouw’? Mijn bespreking is nog niet verschenen^[4]. Je weet al wat moeilijkheden er zich voordoen in H.L.N. Nog dagelijks gekrakeel, beknevelingen en ‘Goethe-zaken’ met Stijns^[5].

‘Tijd en Mens’ zou wel degelijk uitgebreid en vernieuwd moeten worden. Maar zal het mogelijk zijn? Geen reactie meer van van der Peet^[6], en van De Sikkel vernomen dat het tijdschrift slechts 93 abonnés telt. Ik maak in ieder geval een plannetje op, maar geef het hele secretariaat over aan Ben Cami, die accoord is^[7]. [...] Ik zond je de tekst, samen met veel andere inzendingen. Mag ik je even vragen alles zo vlug mogelijk terug te zenden? Ik moet namelijk voor het volgende nummer gaan zorgen. Maar geeft het niet mee aan Maertens^[8]; dat wat ik doe voor ‘Tijd en Mens’ moet hij niet weten. [...]

Toch moet het tijdschrift veel levendiger worden of mag het

[1] Verscheen in 1955 bij Van der Peet in een co-editie met De Sikkel.

[2] Van dit alles kwam niets terecht.

[3] De Oostakkerse gedichten.

[4] ‘Hugo Claus, de gevoelige’, in Het Laatste Nieuws, 23 februari 1955, waarin Walravens Natuurgetrouw samen met Een bruid in de morgen besprak.

[5] Wellicht verwijst Walravens naar de problemen toen uitlekte dat hij Boon onder allerlei schuilnamen aan De zweep en Het Laatste Nieuws had laten meewerken, nadat de leiding van de NV J. Hoste had besloten niet gesteld te zijn op bijdragen van de ex-communist Boon.

[6] Blijkbaar had Walravens Van der Peet aangeboden om Tijd en Mens van De Sikkel over te nemen.

[7] Officieel bleef Walravens tot het laatste nummer (juni 1955) redactiesecretaris van het blad.

[8] Albert Maertens, directeur van de NV Hoste (en dus Walravens' werkgever), die Claus blijkbaar in Rome ging opzoeken. Wellicht wou Walravens zijn nevenactiviteiten na het incident-Boon (aant. 5) voor zijn broodheren verborgen houden.

[p. 36]

verdwijnen. Ikzelf voel er niet veel voor om het nog voort te doen als secretaris. Wel als redacteur met jou en Boon. Maar Boon is nu op de redactie van ‘Vooruit’^[9] (heb ik je dat al geschreven?), rijdt per auto^[10], is ridder in de Kroonorde geworden^[11] en lid van de Leidse Maatschappij^[12]. Wat niets belet, maar toch zijn geestdrift voor ‘Tijd en Mens’ gevoelig zal bekoelen, denk ik. Eigenlijk weet ik het niet. Ik word het hele spelletje wat moe, goede vriend Claus, en dat komt toch niet helemaal door de onafgebroken speldeprikken, massieve aanvallen met goedendags of maar gewone vernederingen die een heleboel heren in alle soort katholieke en nietkatholieke bladen en tijdschriften aan mijn adres lanceren. Ik antwoord vinnig en dat is nog altijd amusant en vervangt bij mij de sport[be]oefening. Maar toch... brengt dat allemaal veel op? En zonder een kleine beetje vriendschap gaat het toch ook niet. Als ik dan langs omwegen verneem, dat Cox bijvoorbeeld, al wat ik schrijf slecht vindt... of dat de jonge Taptoe-mensen, die ik een tijdschrift heb leren maken zoals men kleintjes leert lopen, dat die knapen ook al korte, bijna niet opvlammende lucifertjes gaan hanteren... [...]

[9] Boon kwam op 2 november 1954 in dienst van de Gentse socialistische partijkrant Vooruit.

[10] Kort nadat Boon in dienst kwam bij Vooruit, kocht hij inderdaad een auto, maar het was zijn vrouw die ermee reed.

[11] Walravens bekeek deze officiële onderscheiding met argwaan en liet dat Boon ook weten. Boon antwoordde: ‘kwel u daar niet te erg mee: ik aanzie het slechts als een grap’ (Louis Paul Boon, Brieven aan literaire vrienden. Bezorgd en van een nawoord voorzien door Jos Muyres, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1989 [Privé-Domein 160], p. 158).

[12] De in Leiden gevestigde Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.

XX Brussel, 2 Juli 1955

Mijn beste Hugo,

[...] De anthologie^[1] is zo opgevat, dat de meeste nadruk gelegd wordt op Claus, Bontridder, Wauters, Cami en Remy C. Daarbuiten worden een tot drie gedichten opgenomen van Eric van Ruysbeek, Gust Gils, Nic van Beeck^[2], Karel du Bois en nog een paar jonge namen^[3]. Zij zullen het geheel niet schaden, hoop ik, en zullen in de inleiding goed op hun plaats gezet worden^[4]. Die inleiding laat ik je natuurlijk eerst lezen. Dank voor de beloofde foto^[5].

[...] Volg je de polemieken over ‘Menuet’, waarin Lampo, geloof ik, nog dommer is dan Westerlinck^[6]?

[1] De door Walravens samengestelde en ingeleide bloemlezing Waar is de eerste morgen? De jonge experimentele poëzie in Vlaanderen (1955). Een jaar eerder plande Walravens al een soortgelijke bloemlezing, Experimenten in Vlaanderen, waarvan de publikatie (door De Sikkel) werd aangekondigd in Tijd en Mens (17, 4-1, december 1953, tgo. p. 64).

[2] Is niet in de bloemlezing opgenomen.

[3] Adriaan De Roover, Rudo Durant, Hugo Raes, Willy Roggeman (op wiens inzendingen voor Tijd en Mens Claus niet erg gesteld was, maar Boon wel) en Paul Snoek.

[4] In zijn inleiding (pp. 13-21) noemde Walravens hen ‘[f]ris en jeugdig’, maar ook ‘wel eens overhaast en zelfs zonder zelfkritiek’.

[5] Claus stuurde een foto van zichzelf in een mondain restaurant, in het gezelschap van ‘Elly Norden’, de naam waaronder Elly Overzier in Italië als actrice werkte.

[6] De voorpublikatie van Boons roman Menuet in het Nieuw Vlaams Tijdschrift (9-3, maart 1955, pp. 225-265; 9-4, april 1955, pp. 338-392), werd door Albert Westerlinck, die het boek pornografisch achtte, op ontzetting onthaald (‘Een principiële beschouwing. Iets over het NVT’, in Dietsche Warande en Belfort, 55-5, juni 1955, pp. 308-311). In het blad zelf repliceerde H[erman] T[eirlinck] (‘Bij het eeuwgetijde van Dietsche Warande en Belfort’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 9-11, november 1955, pp. 1242-1244). Redactiesecretaris Lampo reageerde in Volksgazet.

[p. 37]

XXI Brussel, 27 Juli 1955

Beste Hugo,

[...] Ik moet je vooral zeer vriendelijk danken om je dichtbundel^[1] en de olijke opdracht. Je weet hoe ik van die gedichten gehouden heb van het eerste ogenblik. Je hebt daar, voor mij, het beste geleverd wat we totnogtoe van je ontvingen. Het is je mooiste, je waardigste en je verste dichtbundel. Ik had al een exemplaar ontvangen uit Nederland ter bespreking in het ‘Algemeen Handelsblad’^[2], zodat ik dus ook nog een van je mooie maar door de titel verminkte omslagen op de kop heb kunnen tikken. Ik zal het je niet teruggeven.

Mijn roman is ondertussen voltooid en ik herwerk nog maar enkele delen voor ik het hele ding overtijp. Twee ingewikkelde titels gevonden: Superb Neen, ofwel: Wij bouwen een woestijn. Misschien neem ik wel de tweede. Uitgever waarschijnlijk De Arbeiderspers, waar een nieuwe editie aan de gang is van Roerloos aan Zee^[3]. Derde boek zet ik dadelijk op nadat ik verlost, bevrijd en opgelucht ben van het tweede. Heb al alles in het hoofd^[4]. Titel: Factor Drie^[5]. En het Vlaams tijdschriftenwezen? [...] Ik heb een hele tijd met het dwaas plan rondgelopen om een tijdschrift met jou alleen te maken^[6]. Een tweemanstijdschrift dus. Wel met invités, maar toch van ons. Een soort dagboektijdschrift van twee heren. Maar het werk weeral, en dan... we kunnen zo weinig, is het niet? Het idee van de politiek laat mij anders niet los^[7]. Maar dat is weer een andere geschiedenis. Hoe stelt het Elly? Goed, hoop ik. Als ik mij nu voorstel, dat ze braaf te Gent zit en gehuwde vrouw is, heb ik soms wel erg met haar te doen^[8]. Dat is natuurlijk onzin, en zelfs pedante onzin. Want toen ik op 24-jarige ouderdom trouwde, nog totaal uiteengerukt door de doden van die smerige oorlog en door een al even smerige geloofscrisis, toen was ik niet meer geschikt om te trouwen als gelijk wie. Terwijl nu, nu zou ik mij het leven niet meer kunnen voorstellen zonder die vrouw naast mij. Maar excuseer.

De experimentele poëzie is een ander probleem. En de arrogantie van de jonge lui, die jouw stijl grof geplagieerd hebben en menen dat ze het nu al veel beter doen dan ‘de oudere Tijd en Mensers’. We moesten er eens over praten, lang en genegen. Maar we praten zo weinig...

Zeer genegen voor jou en Elly, Jantje dat altijd maar droeviger wordt.

Jan

Foto's: Belga en AMVC.

[1] De Oostakkerse gedichten.

[2] ‘Hugo Claus keert terug naar het eigen avontuur’, in Algemeen Handelsblad, 9 juni 1956.

[3] Walravens' tweede roman, Negatief, verscheen bij Manteau. Roerloos aan Zee werd door De Arbeiderspers niet herdrukt.

[4] Walravens schreef ideeënromans volgens een streng vooropgezet plan.

[5] Deze roman was bij Walravens' dood in 1965 nog onafgewerkt.

[6] Tijd en Mens was toen al ‘dood’; in de inleiding bij Waar is de eerste morgen? schreef Walravens dat het blad ‘zelfmoord’ had gepleegd. ‘Claus was van mening,’ zo stelde Walravens daarin nog, ‘dat Tijd en Mens geen reden van bestaan meer had en dat trouwens heel het probleem van de experimentele poëzie moest herzien worden’. Toen hij deze brief schreef, werkte Walravens aan wat hij ‘ons zelfmoord-nummer’ noemde.

[7] In juni 1955 noteerde Walravens: ‘Ik spreek thans met iedereen over politiek, omdat ik meen dat wij een scharniertijd voor de naoorlogse politieke operaties beleven. Ik schrijf daaraan de duidelijk waar te nemen stilstand van vele andere activiteiten toe. De klok staat op: Politiek’ (Jan Walravens, Jan Biorix, De Galge, Brugge, 1965, p. 35).

[8] Hugo Claus en Elly Overzier trouwden op 26 mei 1955; Walravens was getuige. Hoewel hij zelf getrouwd was, bekeek Walravens het instituut huwelijk met argwaan, als een toegeving aan burgerlijk conformisme.