De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 3]

Het Vlaams theater: een voorlopige staat van zaken
J. van Schoor
Hoogleraar Theaterwetenschap Rijksuniversiteit Gent.

Dat het Willemsfonds nu juist het thema ‘theater’ als gespreksstof gekozen heeft, kan geen toeval heten. Dat theater zit in de overgangsfase van het pre-nieuwe-decreet, een voorbereidingstijd waarbij nogal wat dingen grondig kunnen veranderen in een vrij korte periode. De belangen van het theater staan hier opnieuw op het spel. Het machtsspel tussen kunst en politiek dient zich weerom aan. In deze tijden is het waakzaamheid geblazen. Het theater in Vlaanderen telt anno 1992 ca. 45 gesubsidieerde gezelschappen en reken daarbij ca. 75 gesubsidieerde culturele ontmoetingscentra, cultuurhuizen en kunstencentra. Dat zijn zovele mensen die op een beroepsmatige manier met een of ander facet van de podiumkunsten bezig zijn en die in de toekomst met de nieuwe regelingen geconfronteerd worden.

Historisch gezien is het allemaal m.m. bij het Willemsfonds begonnen: de eerste stichters en voorvechters van het Vlaamse beroepstoneel waren allen Willemsfondsers: in Antwerpen in 1853 Julius de Geyter, Victor Driessens en Edmond Hendrikx o.a., in Gent in 1871 Julius Vuylsteke en Paul Fredericq - vergeten we niet dat Jan-Frans Willems en Hippoliet Van Peene hun werk voorbereid hebben - in Brussel in 1875 Felix Vande Sande, vader Hoste, Emmanuel Van Driessche en opnieuw Edmond Hendrikx. Het Willemsfonds is duidelijk de initiatiefnemer en voedstermoer van het Vlaamse beroepstoneel geweest. Als seismograaf van het eigen cultuurleven heeft het thans het volste recht te weten en in 't oog te houden hoe het met zijn kleinkinderen gaat. In hoeverre zijn wereldbeschouwelijke en andere standpunten in dat milieu nog aan bod komen.

De tijden zijn uiteraard veranderd sinds de negentiende eeuw. Het theater doet nog maar weinig aan volksopvoeding, die opdracht is door anderen overgenomen en het theater pretendeert ook niet meer dergelijke taken als doel te hebben. In alle rangen is meer tolerantie te bespeuren en de taboes die vroeger op het theater rustten zijn nagenoeg - weliswaar nog niet zo lang geleden! - grotendeels vergeten.

Er was eens het Decreet van 1975. Het heette vooral een sociale regeling te zijn en het was ook grotendeels door de vakbonden afgedwongen. Maar die sociale hertekening bleek achteraf toch niet op iedereen betrekking te hebben, o.m. de miskenning van het artistiek-techniek personeel en van de free-lancers was ronduit een vergissing. Een beleid liet het nauwelijks toe en het legde in de eerste plaats vast wat reeds bestond. Het was systeembevestigend, maar bracht het eerste duidelij-

[p. 4]

ke bewijs van het bestaan van diverse soorten theater die hiermee ook officieel erkend werden. Bovendien was het de eerste Vlaamse regeling die een erkenning door de overheid van het vak van tonelist inhield.

Na tien jaar was het systeem reeds uitgehold, verouderd en nauwelijks bruikbaar. Het theater evolueerde veel sneller dan de wettelijke beschikkingen en zelfs de ministers konden die niet steeds consequent toepassen. Het heeft ca. 11 jaren geduurd vooraleer die wettelijke schikking goedgekeurd werd. Het zou ca. acht jaren duren vooraleer de volgende en vernieuwde wettekst rond zou zijn. Het decreet van 1975 heeft het o.m. mogelijk gemaakt dat vooral de politiek (en met name in eerste instantie de CVP) in de beheersorganen van het officiële theater een meerderheidsaanwezigheid kreeg. Dat terwille van de democratie. Het Decreet nam een einde op 31 december 1992 en niemand treurt er nog om...

En toen kwam het decreet van 24 juli 1991 en er zijn de amendementen van 21 oktober 1992, de bijsturing van de tekst door de cultuurcommissies op 17 december 1992. Er is dus nu een wettelijk kader voor alle podiumkunsten. Het grondiger en uitgebreide huiswerk van Patrick Dewael kreeg in juli 1991 een voorlopige definitieve vorm. Alhoewel velen uit de praktijk nog vragen en onzekerheden demonstreerden, werd het in de regel toch positief onthaald. Het document bracht in de eerste plaats de bevestiging van het bestaan sinds 1975 van een veel gediversifieerder aanbod. De indeling in tekst- en figurentheater, muziektheater, dans en kunstencentra bracht de nieuwe realiteit van de podiumkunsten in kaart.

Vanuit het repertoiretheater vooral had men schrik voor een verschuiving van de gelden naar de niet-makers, de zogeheten ‘huizen’ van de centra. De verplichting om werk van eigen bodem te brengen - ten minste één produktie van minimum tien voorstellingen - kan m.i. alleen positief beoordeeld worden. Het systeem van een enveloppe voor vier jaar geeft het milieu meer kansen om een serieuze werking uit te bouwen. Op die manier moet er ook meer aan management gedaan worden en wordt de verantwoordelijkheid binnen de theaterbedrijven groter. Dat er een lijst van beoordelingscriteria zou komen houdt een gevaar van stagnatie of dienstbaarheid in. Iedereen wist praktisch in 1991 dat het nieuwe decreet niet haalbaar was. Politiek niet en financieel niet, want het vroeg toen reeds een meerlast van ca. 200 miljoen.

De amendementen van minister Weckx van 21 oktober 1992 hielden in eerste instantie een erkenning in van de verdiensten van het ontwerpdecreet van minister Dewael. Het decreet werd er een tekst van de redelijkheid mee. Dank zij die amendementen kan nu ook een echt begin gemaakt worden voor 1993-94 met de uitvoering van de bepalingen van het decreet. Het zijn argumenten voor een redelijke en progressieve uitbouw van de podiumkunsten. Er wordt van nu af aan gewerkt met een weddesubsidie goed voor 75 t.h. van de totale tussenkomst, een basissubsidie en een werkingstoelage die wordt toegekend na een evaluatie van de kwaliteit door de Raad van Advies. Er komt in 1993 80 miljoen meer voor de theaters: in totaal 601 mi. voor het tekst- en figurentheater, 4 miljoen aan creatiepremies, 15 miljoen voor theaterprojecten. De kunstencentra krijgen samen 100 miljoen (nu 46,7 miljoen). Dans krijgt 43,2 miljoen en het muziektheater (de projecten) 10 miljoen. Het zo voorstellen dat daarmee het theater een flink pak meer krijgt is een volkomen utopie. Rekening houdend met de indexaanpassingen en de bijkomende last voor het figurentheater is dit geen vooruitgang, integendeel.

Ook moeten er nu C.A.O.'s afgesloten worden, binnen onze theatersector een relatieve nieuwigheid. Een bekende zaak voor de Nederlanders, zoals het systeem van de portefeuille voor een paar jaren. Maar voor wanneer is het statuut van de kunstenaar?

Sinds 1975 zijn er tal van verschuivingen binnen het theaterlandschap gekomen. Eerst leek het er nog op dat het Decreet, dat de versnippering aan krachten wilde regelen, die proliferatie juist nog meer in de hand werkte. Na minister Poma's no-nonsense-politiek en het toeroepen van een halt, kwam er een tijdelijke stagnatie. Gezelschapjes kregen geen subsidie meer en verdwenen (het N.V.T., de Kelk, e.a.), anderen zochten fusies te maken, de krachten te bundelen. Een beweging die nog voor een deel doorgaat.

Maar de essentiële wijzigingen kwamen sinds de jaren tachtig: met de inrichting van de culturele centra, de cultuurhuizen, later nog de kunstencentra, met de introductie van de hedendaagse dans, waarmee Vlamingen ook stilaan het buitenland bleken te veroveren, met de multidimensionale verruiming van de beeldtaal van het theater, het vervagen van de grenzen van de diverse podiumkunsten - voordien duidelijk gescheiden terreinen - de toename ook

[p. 5]

van het aantal poppentheaters, de verdergezette professionalisering in dat milieu en de groei naar een volwassen figurentheater. Waarbij ook hier meer en meer mengvormen aan bod komen.

Een belangrijk verschijnsel - en dat is een bepaalde generatie misschien ontgaan - is dat die cultuurhuizen de verjonging van het theaterpubliek enorm gestimuleerd hebben. Dat er vandaag de dag een echt jong publiek is voor wat in het Kaaitheater, de Vooruit, een stuk minder in de Singel gebeurt. En uit het rapport van Daan Bauwens ‘Huizen van Kommer en Kunst’ (Brussel, 1992), een studie over de groei en de werking van de kunstencentra, blijkt dat die gasttheaters zo'n 200.000 toeschouwers per jaar bereiken, waarmee ze voor een groot deel het verlies aan publiek van de produktieve theatersector opvangen. Dat verschijnsel is niet uniek, het is een algemeen Europees fenomeen, maar het is ook een onvermijdelijk nieuw gegeven waarmee de theatersector zich toch wel zal moeten verzoenen en leren mee leven. Een van de sterkste argumenten is natuurlijk dat je hier een veel gevarieerder aanbod krijgt, dat wat vertoond wordt ook heel dikwijls het werk van jonge mensen is en dat je in zo'n ‘huis’ gemakkelijker gelijkgestemde andere jongeren ontmoet. Het buurthuis en de jongerencentra hebben een verlengde gevonden in het CC.

In de jaren tachtig was er de Vlaamse golf waarin jongere groepen zoals De Blauwe Maandag Cie., De Tijd, de Kaaiprodukties, Fabre, Anna-Teresa De Keersmaeker, e.a. participeerden. Dat golf-concept was duidelijk een inspiratie uit het buitenland, met name uit Nederland. Er wordt hier een beweging mee geïndiceerd die te maken had met verjonging, een wijziging van de vormen, een verrassende nieuwigheid, vooral ten aanzien van hun eigen stagnatie en grote terugloop van de belangstelling. Golfbewegingen zijn er steeds geweest in het Vlaamse en het internationale theater. Dat was reeds zo met de kamer- en kelder- en zoldertheatergolf van de jaren vijftig en zestig, met de Grotowski- en Livinggolf nadien, met de vloed van het vormingstoneel die in de jaren zeventig even het Vlaamse theater dreigde te overspoelen. In hoofdzaak kwam het hier op neer dat jong talent zich steeds opnieuw in nadrukkelijker en radicaler vormen aandiende. Een heel normaal verschijnsel voor een kunst, die per definitie in het hier en het nu leeft, de internationale tendensen haarfijn registreert, steeds de spiegel is van wat in een zich steeds wijzigende maatschappij reilt en zeilt. Die Vlaamse golf van de jaren tachtig heeft vooral jongere mensen in de belangstelling en aan de bak gebracht, afgestudeerden van het Antwerpse Conservatorium, Studio Teirlinck, het HRITCS, enz. Die waren nu eenmaal anders gaan denken over wat er met het theater aan de gang was. Die hadden ook duidelijk een broertje dood aan verveling en routine. Die golf heeft ongetwijfeld een therapeutisch effect gesorteerd, het schokeffect is bereikt en er nu over spreken alsof zij de grote vernieuwing bracht en brengt, is een achterhaald beeld. Vele van die nieuwkomers zijn reeds geconsacreerd en het stadium van het combattieve idealisme is grotendeels gepasseerd. De subsidies zijn voor sommigen flink de hoogte ingegaan (voor De Blauwe Maandag met 396 t.h. sinds 1987-88, voor het Speelteater met 40 t.h. voor dezelfde tijd, voor de Zwarte Komedie met 85 t.h., voor Stekelbees met 60 t.h., enz.). Die troepen trachten zich nu vooral te settelen, zelf gevestigde en grotere gezelschappen te worden. In dat verband dient de grote les te zijn dat, indien de bestaande grotere repertoiregezelschappen een blijvende zin aan hun bestaan wensen te geven, daar ook op tijd een verjonging moet kunnen optreden. Een gezelschap dat in tien jaar geen jonge acteurs opneemt, is op sterven na dood. Eigengereidheid is het zelf toegediende gif. Hier moet ook op tijd aan een herschikking kunnen gedacht worden. Zeker nu, omdat het nieuwe decreet daartoe de ruimte geeft.

Een opvallend discussiepunt was de laatste tijd de zin van het voortbestaan van de grotere beroepsgezelschappen. Ook in Nederland heeft men niet zo lang geleden weer geroepen over het failliet van een gezelschappenpolitiek. Daar is het ook meer een traditie dat een gezelschap na een aantal jaren ontbonden wordt en nieuwe constellaties gezocht worden. Het voorlopig niet benoemen van een theaterdirecteur (intendant?) voor de KVS en het gevaar dat bestond dat het gezelschap helemaal prijs zou gegeven worden voor een systeem van gastvoorstellingen, heeft de theatergemoederen nogal verhit. Het blijft natuurlijk een open vraag of gezelschappen als dusdanig in stand moeten gehouden worden tot ze er helemaal aan kapot gaan. Het enige standpunt dat houdbaar gebleken is, is dat van een beleid en een visie. De oplossing die voor Brussel gevonden werd door contact op te nemen met Franz Marijnen en hem voor het directeurschap te

[p. 6]

polsen, lijkt mij de juiste... met de mogelijkheid om ook tot een belangrijke herschikking binnen het gezelschap te komen. Uiteindelijk kunnen we niet blijven stilstaan bij een theater van personages, maar kan men in zo'n kunstensector alleen kiezen voor de personen. Het principe van de subsidiëring van gezelschappen, het invullen van ambten, kan geen uitgangspunt zijn voor het uitbouwen van een theatercultuur. Er dient in de eerste plaats gezocht te worden naar de man of de vrouw die artistiek gezien een duidelijk profiel vertonen. Het theater is uiteraard geen eenmanszaak, juist integendeel. Geen enkele kunstvorm is zo complex als het theater. Maar datzelfde theater valt of staat bij de artistieke visie die er is of niet is. Zonder artistiek concept, zonder artistieke gedrevenheid ook, kan geen enkele vorm van kunst bestaan. In het theater begint dat bij de man/vrouw aan de top. De voorbeelden zijn legio. Hier moet men hoog kunnen mikken en daar ook voor betalen. Ik heb geen bezwaren tegen een buitenlander aan de leiding van een van onze Vlaamse theaters. Alles is een zaak van accenten leggen en keuzes maken. Zo'n beslissingen vragen politieke moed en een correcte houding. Wat o.m. impliceert dat voor de samenstelling van alle commissies en raden van beheer (en uiteraard alleen hier) rekening gehouden wordt met de bepalingen van het cultuurpact. Er mogen dan weliswaar alleen nog verbleekte ideologieën bestaan, de machtszuilen zijn er des te duidelijker en ze laten ook binnen het theater hun stempel achter. Hier ook heb je voortdurend met vormen van een machtsstrijd te doen en die zijn duidelijk politiek gekleurd. Alle beloften over de de-politizering ten spijt, is het politieke gevoel en sectarisme meer dan ooit aanwezig.

En er is de Europese context. De internationaliseringstendens is in het theater al langer dan vandaag een evidentie. Buitenlandse gezelschappen komen in steeds groter aantal naar hier. Vlaamse groepen spelen geregeld in een vreemde taal in het buitenland. De Vlaming heeft de laatste tijd duidelijk veel meer internationale reflexen gecultiveerd. Moeten wij aan protectionisme gaan doen binnen de lappendeken van culturen die Europa te bieden heeft? Moeten wij onze eigenheid opgeven ten voordele van grotere ons omgevende culturen? De Vlaming, ook de theatermaker, heeft in zo'n verband steeds een heel grote beweeglijkheid en handigheid gedemonstreerd. Europa biedt voordelen, niet alle theatermakers zijn per se liefhebbers van wat in het buitenland gebeurt. Er is de Convention Européenne des Théâtres, waar Vlaanderen bij aangesloten is. De Theaterinstituten van Nederland en Vlaanderen bouwen hun eigen circuit uit, enz. Maar vooral Europa zelf is op het culturele vlak volstrekt niet voorbereid op de toekomst. Het Verdrag van Maastricht laat nog steeds te weinig plaats voor een uitgebreide culturele paragraaf. Voor wanneer komt er een Europees acteurscontract? Hoe zit het met de mogelijkheden voor de vertaling van het werk van onze auteurs of moeten wij in de toekomst in een andere taal gaan schrijven?

En ik heb vooral vragen voor de nabije toekomst. Dat de repertoiretheaters - het woord komt niet meer voor in het Decreet dat spreekt van teksttheater en instellingen voor Nederlandstalige Dramatische Kunst - ook kunnen werken als echte middelgrote gezelschappen, noem ze Shakespeare-companies. Met gemiddeld 25 acteurs met een jaarcontract en waarbij voor de aanvulling exclusief op jonge mensen een beroep gedaan wordt. Er moet in dit verband op gewezen worden dat die gezelschappen in een internationale context heel beperkte ensembles zijn. De situatie zoals ze nu is, is gewoon niet au sérieux te nemen en vooral een aanfluiting van wat een dramatische cultuur zou moeten zijn. De KVS werkt met 14 jaarcontracten, het NTG met 21, de KNS met 21 en enkele deeltijdse contracten. In de jaren zestig en zeventig ging het er beter aan toe. Die gezelschappen dienen meer mankracht te kunnen krijgen. Ik sluit daarbij niet uit dat er zich verschuivingen binnen de bestaande constellaties voordoen, maar de historische driehoek van het Vlaamse beroepstheater (Antwerpen-Gent-Brussel) is niet alleen een historische realiteit, het is ook een actuele artistieke evidentie, met soms grote verschillen en totaal andere invalshoeken.

Het is bovendien onrealistisch in de toekomst alleen nog over het theater te spreken. Bij het publiek bestaat er een duidelijke fluctuatie in de belangstelling waarbij nu eens het muziektheater, dan weer het zogeheten teksttheater, dan weer de dans, enz. de belangstelling vragen. Nog nooit is er tegelijkertijd in die diverse sectoren zo'n artistieke hausse en aanbod geweest. Het is de taak van de overheid op de voet te volgen hoe de evoluties binnen die kunsten verlopen. En bovendien te trachten infrastructurele tekorten op te vangen. Een van de dringendste problemen is in dit verband het organiseren van een vernieuwd dansonderwijs. Na

[p. 7]

het verdwijnen van het Mudra van Béjart is hier een grote leemte ontstaan die de toekomst van de nieuwe dans zwaar hypothekeert.

En er is in het algemeen in Vlaanderen het blijvend probleem van de infrastructurele subsidiëring. Die was voorzien binnen de perken van het beschikbare krediet van het oorspronkelijke ontwerp van het Decreet. Die subsidiëring is thans geschrapt bij gebrek aan middelen. Vlaanderen heeft nooit uitgeblonken in het ter beschikking stellen van gebouwen en accomodaties voor zijn theaterkunstenaars. De vergelijking met de ons omringende landen levert al vlug een triest beeld op. Gent krijgt in 1993 weliswaar drie vernieuwde theatergebouwen, Antwerpen kan met de vlag van Europese cultuurhoofdstad dringende werken laten uitvoeren (o.m. aan de Bourla) en profiteert van dit evenement, in Brussel is de toestand aan een belangrijke ingreep toe: zowel voor de KVS als voor het Kaaitheater en de Beurs. De vernieuwing van het Luna (ABC)-theater komt hier hopelijk nog net op tijd.

Er is ook de zorg omtrent de culturele centra en de kunstencentra en de wanverhouding op het Vlaamse terrein. In de provincie Antwerpen zijn er ca. 52 culturele centra en zalen/locaties, in Vlaams-Brabant ca. 33, in Oost-Vlaanderen 23 (waaronder vijf culturele centra), in West-Vlaanderen ca. 21 (8 CC), in Limburg 23 (waaronder 19 culturele centra). De wanverhouding valt onmiddellijk op en het is duidelijk dat het hier om politieke keuzes gegaan is. Veel te gemakkelijk is overgestapt van het parochiehuis naar het cultureel centrum, zonder verder na te denken over de functie die zo'n centrum binnen een gehele gemeenschap moet krijgen. Het pluralisme is hier soms ver te zoeken. En waar blijven de initiatieven van de vrijzinnigen? Hetzelfde geldt trouwens op een ander niveau voor het Vlaams Theater Instituut, waarvan de taak naar de gemeenschap toe in de eerste plaats nog duidelijk omschreven dient te worden en dat bovendien onvermijdelijk de garanties moet kunnen bieden van een pluralistische instelling.

Een groot tekort lijkt mij nog steeds de onvoldoende begeleiding in de media en het onderwijs m.b.t. de zich vlug wijzigende podiumkunsten. Er is nog steeds een behoefte aan een ‘volksopvoeding’ i.v.m. de podiumkunsten. Dat blijkt reeds uit een eenvoudig onderzoekje van Anton Segers die hierover in De Scene van december 1992 berichtte: ‘Om meteen in de sector rampgevallen te beginnen... Het Belang van Limburg is duidelijk niet gelijk aan het belang van theater: 0,0 cm over toneel. Probeer met zo'n krant in Limburg maar 's theater van de grond te krijgen. Hoewel, het braakland strekt zich ook over andere provincies uit. Het Laatste Nieuws besteedt die week exact 1 duizendste van zijn ruimte aan theater, evenals de Gazet van Antwerpen, nochtans een theaterstad. En Het Nieuwsblad vindt zelfs een half duizendste van zijn aandacht voldoende.

Op basis van deze kleine steekproef blijkt de theaterkrant van Vlaanderen niet, zoals je zou denken, De Standaard te zijn. Met hun 3 duizendste vallen zij als “krant met niveau” eerlijk gezegd wat tegen. Ook Het Volk gaat hen nog vooraf, met een luttel half honderdste. Het enige dagblad dat over het honderdste heen raakt is warempel De Morgen: 1,15 t.h. Dat is meer dan alle andere kranten samen. Een toneelvoorstelling is nochtans nooit vóór half acht gedaan...’ Uiteraard gaat het hier om een beperkt onderzoek, maar het resultaat is duidelijk genoeg en spreekt voor zich. Eenzelfde opmerking geldt hier voor de televisie die nauwelijks aandacht besteedt aan die evoluties of dan heel laat (Ziggurat). Een kunsten theaterliefhebber is duidelijk een nachtuil... Patrick Dewael kloeg er vroeger steen en been over dat de scholen helemaal niet bij waren i.v.m. de opvoeding naar de kunsten toe. Het is er sindsdien zeker niet op verbeterd en er wordt bovendien niets meer voor gedaan. Waar blijven de cursussen initiatie in de kunsten in het middelbaar onderwijs? Welke leraars zijn verantwoordelijk voor dramalessen en volgen zo goed als kan wat zich als nieuw aanbiedt op het toneel? In het hoger onderwijs is men ondertussen noodgedwongen aan inhaalmaneuvers begonnen.

Theater is in de eerste plaats participatie, dat in tegenstelling tot de mediale vormen. Aan de promotie van die betrokkenheid is vooral de laatste twintig jaren veel te weinig gedaan. Hier ligt ook voor het Willemsfonds een opdracht klaar.