De Vlaamse Gids. Jaargang 76

[p. 2]

[Nummer 2]

Ambivalentie gemythologiseerd te M.
Professor Emeritus Paul de Wispelaere
Bart Vanegeren

Bart VANEGEREN (1968) is verbonden aan het L.P. Boon-documentatiecentrum. Hij is redactiesecretaris van het Boon-tijdschrift De Kantieke schoolmeester en van Mekka, jaarboek voor lezers (Dedalus/Nijgh & van Ditmar). Publikaties in onder meer Ons Erfdeel en Poëziekrant. Hij werkt aan een 21-delige romancyclus en een perpetuum mobile.

Paul de Wispelaere koos ervoor 1992 binnen te schrijden als Professor Emeritus. Op 1 januari nam hij afscheid van de Universitaire Instelling Antwerpen als hoogleraar moderne Nederlandse literatuur. Op 17 januari verzamelden academici, journalisten en auteurs zich op de UIA-campus om dat afscheid de nodige luister mee te geven. De een was naar de kapper geweest, de ander had het allerbeste textiel uit de kleerkast geplukt, een derde had nog snel een boek gelezen. Het Departement Germaanse Filologie vertaalde de waardering voor het werk van De Wispelaere in champagne, kaviaar en een huldebundel.

Kris Humbeeck en Georges Wildemeersch, de naaste medewerkers van De Wispelaere, stelden Tekst en context samen, een vuistdikke turf van driekwart kilo. Vijftien nooit eerder gebundelde essays van De Wispelaere maken de hoofdmoot uit van het met klasse vormgegeven boek. De samenstellers leiden de bundel in met een interview waarin De Wispelaere zijn werk als criticus en hoogleraar becommentarieert. Richard Baeyens stond in voor een bijna 700 lemma's tellende bibliografie van De Wispelaeres kritische werk.

Bij de voorstelling van het boek merkte Wildemeersch op dat het overtuigend de parallelle ontwikkeling van het kritische en het academische werk van De Wispelaere weerspiegelt. Wie bijvoorbeeld in de archieven van de UIA de studiegidsen wil navlooien, zal merken dat De Wispelaere in zijn cursussen opvallend veel aandacht besteedde aan Louis Paul Boon en Sybren Polet. Tekst en context telt drie stukken over Boon, twee over Polet.

Tekst en context geeft zelfs de evolutie weer van De Wispelaeres literaire werk tout court. Dat hoeft niet te verwonderen, genrevermenging is immers sinds 1970 het kenmerk bij uitstek van het oeuvre van De Wispelaere. In het inleidende interview van Tekst en context beklemtoont hij die wisselwerking trouwens: ‘Bij het doceren van literatuur en het becommentariëren van auteurs heb ik me evenzeer met mijn hele persoonlijkheid betrokken gevoeld als in mijn eigen werk.’

Ook Freddy Adams, de rector van de UIA, haalde in zijn toespraak de veelzijdigheid van De Wispelaere naar voren: ‘Door de vaste aanstelling van Paul de Wispelaere werd de UIA één van de benijdenswaardige universiteiten die voor de literaire vorming van haar neerlandici tegelijk een creatief auteur, een eersteklas-criticus en een academicus met allure in haar rangen had.’ Adams vatte de wapenfeiten van Paul de Wispelaere aan de UIA goed samen, de geïnteresseerde lezer vindt de kern van zijn

[p. 3]

toespraak als kaderstuk bij dit artikel. Het tweede kaderstuk biedt de op vergelijken beluste lezer de versie van De Wispelaere, zoals hij die verwoordde in het eerder aangehaalde interview.

Ik lees Tekst en context in de context van De Wispelaeres hele oeuvre - ik noem het geen ‘opus’, dit wordt een bijdrage zonder opus-pocus. De vergelijking van twee essays uit de bundel moet de evolutie van De Wispelaere etaleren, waarna de rol van Louis Paul Boon in dat verhaal de revue passeert. Tekst en context als gids tot het werk en de mythe van Paul de Wispelaere.

‘Paul de Wispelaere is één van de werkers van het eerste uur aan de UIA geweest. Niet zo heel lang voor de UIA van wal stak, had hij een voltijdse aanstelling aan de prestigieuze Universiteit van Amsterdam van de hand gewezen. Maar blijkbaar sprak het algemene concept van de UIA hem zozeer aan, dat hij zijn bezwaren tegen een voltijdse wetenschappelijke opdracht gemakkelijk opzij kon schuiven. Door de vaste aanstelling van Paul de Wispelaere werd de UIA één van de benijdenswaardige universiteiten die voor de literaire vorming van haar neerlandici tegelijk een creatief auteur, een eersteklas-criticus en een academicus met allure in haar rangen had. De vereniging van die eigenschappen in één persoon stond borg voor een levend, modern literatuuronderwijs, dat de ontwikkelingen in de kritiek en de wetenschap op de voet volgde. Het evenwicht tussen creativiteit, kritische zin en wetenschappelijke degelijkheid drukte tevens een heel eigen stempel op het literatuuronderzoek aan de UIA.
Eén aspect van Paul de Wispelaeres belangstelling zou ik nog even caar voren willen halen. Hij heeft zijn leeropdracht, namelijk de studie van de hedendaagse Nederlandse literatuur, steeds weten op te nemen ln ruimere verbanden. Hij had oog voor de historische avantgarde en voor de meest diverse uitingen van het modernisme. Bekend is zijn belangstelling voor de ontwikkelingen in de Franse roman en literaire kritiek. Zo beschouwd, waren zijn colleges Nederlandse literatuur een uitstekende proeve van vergelijkende literatuurwetenschap.
Tenslotte mag ik zeker niet nalaten de aandacht te vestigen op het Booncentrum, dat in het academiejaar 1985-1986 op initiatief van Paul de Wispelaere werd opgericht. Het Boon-documentatiecentrum wil de Boonstudie stimuleren binnen het kader van de studie van de Nederlandse literatuur in internationaal perspectief. Bijzonder veelbelovend waren de oprichting van het tijdschrift De kantieke schoolmeester en de publicatie van de bundel Louis Paul Boon, schrijver. Het werk van het Booncentrum, dat het oeuvre van één van de grootste auteurs uit onze literatuur bestudeert, mag zich verheugen in een toenemende belangstelling en verdient dan ook alle steun.’
Freddy Adams,
Rector UIA,
17 januari 1992

1. Tekst en nog eens tekst

In de essaybundel De onbekende twintigste eeuw (1965) publiceerde Paul de Wispelaere Literatuur als therapie en mythe. Tekst en context herneemt dat in allerlei opzichten cruciale essay over Michel Leiris.

De Wispelaere stoot in het werk van Leiris op een kwellend zelfbewustzijn: ‘De bewustzijnsbegeleiding bederft de waarachtigheid van iedere daad, die nooit helemaal in zichzelf besloten is, maar altijd begluurd wordt door zijn tegendeel.’ Een scène uit Paul-tegenpaul typeert dat bederf indringend. Wanneer intiem gefluister uitmondt in een belofte tot eeuwige trouw, slaat het ontwrichtende zelfbewustzijn onverbiddelijk toe: ‘Onmiddellijk daarop beginnen de woorden in mij na te zoemen, doodstil lig ik ze te beluisteren als had iemand anders ze gezegd, de betovering wijkt, mijn hand op haar blonde venusheuvel zit ergens aan het verste uiteinde van mij, is haast niet meer van mij, en bevoelt vochtig vlees.’ De waarachtigheid van elke stelling wordt voortdurend ondergraven. Vooraleer een zin volledig geformuleerd raakt, beginnen de eerste woorden al te verpulveren tot steriele clichés.

Het besef van inauthenticiteit genereert onmacht, angst en een hartstochtelijk verlangen naar eenheid. Tegenover de vijandige tweeledigheid, waarvan de ene pool de andere wil verpletteren, weet Leiris niets anders te plaatsen dan het schrijven. De laatste kans op authenticiteit ligt in de creatie van een gemythologi-

[p. 4]

seerd schrijverschap dat onverschrokken aan zelfexploratie doet. De schrijver mythologiseert zichzelf als schrijver en tegelijkertijd ontmaskert zijn bewustzijn die mythe: dat is de paradox van Michel Leiris.

V.l.n.r.: vice-rector UIA A. Vermandel, Paul de Wispelaere, rector UIA F. Adams en R. Clara, voorzitter gemeenschappelijk bureau Universiteit Antwerpen.

De Wispelaere dompelt zich met bijzonder veel empathie onder in de thematiek van Leiris. Twee jaar later zal de paradox van het zelfbewustzijn centraal staan in de essaybundel Met kritisch oog. De Wispelaere treedt er overduidelijk in de sporen van Leiris: ‘Het ik is op de wereld “om zich te realiseren”, maar het kan deze opperste levensdrang en levenstaak slechts verwezenlijken als bewust ik, en dit bewustzijn zelf tast bestendig alle innerlijke structuren aan: ziedaar de tragische paradox van het leven.’ De schrijver die met een vitalistisch elan de individualiteit wil vertolken, strandt in een verlammende pat-situatie. Precies dat soort schrijvers bevolkt het creatief werk van De Wispelaere van voor 1970. De dwangmatige fascinatie voor het paradoxale ik is de motor van die uitgesproken autobiografische schriftuur.

Ambivalentie is een kruis, vernietigen staat centraal. Tussen de twee polen van de ambivalente ervaring, het leven en de reflectie op dat leven, gaapt een onoverbrugbare kloof. Het enige alternatief voor zelfmoord is een verliteratu(relu)urd bestaan. Op zoek naar zijn zuiverste zelf sluit de schrijver zich met de literatuur op in een hermetisch verpakte mythe die volstrekt niets met het leven te maken heeft.

Wie de literatuur van het leven afsnijdt, mag logischerwijs ook bij het beoordelen van literatuur geen extratekstuele elementen hanteren. Een literair werkstuk heeft autonoom te zijn. Het essay van De Wispelaere over Leiris is dan ook een schoolvoorbeeld van een tekstimmanente, formele benadering. De criticus legt structuren bloot en beoordeelt een literair werk op vormkracht. De autonome poëtica die de Merlyn-redactie voorstond, is niet veraf.

Maar De Wispelaere gaat gevoelig verder dan Fens en Oversteegen: behalve een goed lezer, moet de criticus ook een goed schrijver zijn. In die optiek liggen het essay en de roman in mekaars verlengde, ze situeren zich beide aan de reflectieve pool. Het is dan ook logisch dat De Wispelaere uitentreure gewezen heeft op de creatieve component die het essay en de roman gemeen hebben. Beide veronderstellen een activiteit van een auteur die zichzelf met woorden probeert uit te drukken.

2. Tekst en context

Paul de Wispelaere ontdekte in het werk van Michel Leiris de pat-situatie van de zelfbewuste auteur zoals hij die in zijn eigen romans opgevoerd had. Na 1965 is de frequentie van de begrippen ‘bewustzijn’ en vooral ‘ambivalentie’ in het oeuvre van De Wispelaere alleen maar toegenomen. Maar hij heeft ze wel van de Leiris-inhoud ontdaan om ze een De Wispelaere-vulling te geven, zoals overduidelijk blijkt uit het essay Ambivalentie (1990), dat in Raster verscheen en ook in Tekst en context opgenomen werd.

De klemtoon verschuift subtiel van het problematische ik naar ‘de ondenkbaarheid van zowel de uiterlijke als de innerlijke werkelijkheid’. De

[p. 5]

schrijver worstelt niet meer met ambivalenties in een poging zijn individualiteit te vertolken, hij zoekt gretig ambivalenties op om ze te bewaren: ‘Het paradoxale karakter van dit soort anti-literatuur bestaat erin dat de toegepaste kunstgrepen terzelfdertijd een toename van inhoudelijke chaos en een zich gaandeweg voltrekkende formele orde creëren. Aan het eind van het boek is de orde voltooid, en de chaos tegelijk op de spits gedreven én overzichtelijk gemaakt.’ Altijd en overal strekken zich ambivalenties uit. Door die ambivalenties tastbaar te maken, schept een auteur vrijheid.

Altijd alle mogelijkheden openlaten, garandeert immers de grootst mogelijke vrijheid. Wie voortdurend tegelijk de voor- en nadelen, de voor- en achterkant ziet, kan bezwaarlijk verstard raken. Met name ideologische stelsels verliezen al hun aantrekkingskracht. Elk leerstellig denken beknot de vrijheid en dient daarom genadeloos uit het leven gewied te worden. Zo ontpopt het ervaren van ambivalenties, door Leiris de gesel van het zelfbewust individu genoemd, zich tot een geëngageerde levenshouding. Was de twijfel voor Leiris een zwakte, dan verenigt die bij De Wispelaere - geheel in harmonie met zijn ambivalente credo - een zwakte en een sterkte. De Wispelaere verbant Leiris' verlangen naar eenheid dan ook naar totalitaire regimes. Hij opteert voor een lucide flexibiliteit, ik citeer uit het interview in Tekst en context: ‘Ik heb me altijd hevig verzet tegen de vereenzelving met één bepaald beeld, dat uit hoofde van je afkomst, je beroep, je status of wat dan ook door anderen of door jezelf van je wordt opgehangen en je wordt opgedrongen. Zo'n beeld is een karikatuur, het maakt je onvrij en snijdt andere mogelijkheden van je af. Het beeld van “de professor” bijvoorbeeld is onuitstaanbaar. Ik wil verscheidene, ook tegenstrijdige persoonlijkheden in mij een kans geven en hun gang laten gaan. De spreekwoordelijke “man uit één stuk” is een gruwel in mijn ogen.’

Het is niet onwaarschijnlijk dat ‘mei 68’ De Wispelaere het maatschappelijk engagement ingelepeld heeft. Eerder had zijn kritische geest hem al van zijn katholieke verleden naar de literatuur gedreven. Geen wonder dat de politieke en sociale onrust van de sixties de kritische impulsen van De Wispelaere activeerden. De hiaat van elf jaar in het creatieve werk van De Wispelaere - tussen de roman Mijn levende schaduw (1965) en de novelle Een dag op het land (1976) verscheen alleen het journaal Paul-tegenpaul (1970) - illustreert de diepe bezinning die nodig was om het maatschappelijk bewustzijn in zijn schriftuur te integreren.

De Wispelaere had die ambivalente levenshouding zijn oeuvre binnengehaald in het eerder vermelde Paultegenpaul. Al op de tweede bladzijde is het raak: ‘Mijn “ik” staat mijn eigen vrijheid in de weg.’ De louter zichzelf de mythe in reflecterende Leiris wordt afgevoerd. Een auteur die zich koestert in de ambivalentie neemt zijn plaats in: ‘Wanneer ik niet tussen twee polen kan schipperen ben ik verloren.’ Die ambivalentie klinkt ook door in de genrevermenging die de dagboek-roman kenmerkt, de achterflap van de eerste druk maakt gewag van een ‘gefragmenteerde vorm van notities, bespiegelingen, schetsen, verhalen, essays en polemieken.’ De voorpublicaties in het NVT droegen de titel ‘Lezen om te schrijven, schrijven om te leven’. ‘Schrijven om te leven, leven om te lezen’ of ‘Leven om te lezen, lezen om te schrijven’ had net zo goed gekund. Leven, lezen en schrijven vallen hier immers zo goed als volledig samen. Andermaal blijkt het failliet van de mythe van Leiris, die het leven en de literatuur scheidde.

Wie de literatuur en het leven met mekaar verstrengelt, moet logischerwijs ook bij het beoordelen van literatuur extra-tekstuele elementen hanteren. Tekstonderzoek ligt dan ingebed in een bredere, historische en sociologische context. De context van de onderzochte tekst en die van het tekstonderzoek raken mekaar, de auteur van de onderzochte tekst ontmoet de auteur van het tekstonderzoek. ‘Auteurs die schrijven met het besef hoe ijdel het is te denken dat zij echt greep krijgen op de realiteit, kunnen voor mij geen kwaad doen’, een citaat uit Ambivalentie, zegt bijvoorbeeld minstens zoveel over de onderzoekende schrijver De Wispelaere als over de onderzochte schrijver Gyorgy Konrád. In het voorwoord van de essaybundel De broek van Sartre (1987) wijst De Wispelaere er expliciet op dat hij ook in zijn kritieken ‘zichzelf in beeld, en dus in het geding brengt’. Dat valt eigenlijk ook wel te verwachten van een door autobiografische tekstvormen gebiologeerde auteur, die als formalistisch criticus al besefte zijn creatieve zelf niet uit zijn teksten te kunnen bannen.

In de roman Brieven uit Nergenshuizen (1987) verwoordt De Wispelaere pregnant de paradox - de vreugde en het verdriet, de zegen en de gesel - van de ambivalente levenshouding: ‘Wie schrijft en leest

[p. 6]

schakelt het leven uit, maar ervaart het op deze manier in een mengvorm van heldere droefheid, inzicht en verrukking, die het geleefde leven zelf nooit bieden kan.’ De schrijver smelt het leven en de literatuur samen in een mythe, een oase van natuurlijke ambivalenties die diametraal staan tegenover elke vorm van ideologische verstarring en vooral tegenover het hersenloze vooruitgangsdenken. De agressieve, destructieve tegenstelling tussen leven en reflecteren wordt opgeheven door beide te verenigen in dezelfde mythe, waar ze mekaar conserveren in plaats van bederven. Tussen de twee polen van de ambivalente ervaring knettert een creatieve wisselwerking.

‘In de tweede helft van de jaren vijftig kreeg ik de indruk dat ik mijn universitaire opleiding nog eens overdeed, maar nu op eigen houtje, en mijn ontwikkeling kwam zodoende in een soort stroomversnelling terecht. Dat was vooral het gevolg van mijn ontdekking van de toen nieuwe richtingen in de Franse romanliteratuur en de ermee samengaande revolutie in de romantheorie en de kritiek. Het werk van auteurs als Michel Butor, Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute en Michel Leiris heeft in die tijd grote invloed op mij gehad, vanwege de provocerende nieuwe inzichten die het bood, en ook omdat het mij sterkte in mijn overtuiging dat literatuur in de eerste plaats een kwestie van vorm en taal is. En de geruchtmakende, controversiële “nouvelle critique” opende voorgoed mijn ogen voor aspecten van het literaire werk die door de traditionele filologie verborgen waren gebleven. Onder de soms tegenstrijdige “ikken” die in mij huizen, bevindt zich ook een theoreticus, al heb ik die meestal in toom gehouden.
Toen me aan het eind van de jaren zestig door de Gemeentelijke Universiteit Amsterdam een baan als wetenschappelijk hoofdmedewerker werd aangeboden, was dat heel concreet op grond van mijn boek Met kritisch oog, waarvan men in Nederland vooral de internationale oriëntatie en belezenheid waardeerde. Maar in die tijd had ik nog slechts een halve baan als docent aan de middelbare normaalschool in Brugge, en was ik van plan om voor de rest van mijn pen te leven. Uit de verkennende gesprekken in Amsterdam bleek dat ik die vrijheid zou moeten opgeven, en daarom ben ik op dat voorstel niet ingegaan. Op de terugweg naar het station kwam ik Kees Fens tegen, en die gaf mij groot gelijk. Later zijn we allebei hoogleraar geworden! Wat mij betreft, was het zelfs niet veel later. In het voorjaar van 1972 heb ik een opdracht aan de UIA aanvaard, omdat ik begreep dat mijn vrijheid er niet in het gedrang zou komen. En inderdaad heeft iedereen er mijn schrijverschap altijd aanvaard en het nooit een strobreed in de weg gelegd. Daarvoor ben ik mijn collega's ook erg dankbaar. En anderzijds is mijn hoogleraarschap een in heel wat opzichten boeiende en zeer verrijkende ervaring geweest.’
Paul de Wispelaere,
Tekst en context

3. Boon en boontje

Boon, Louis Paul: het meest gestoffeerde lemma in het register bij de bibliografie in Tekst en context. De meest uitgebreide monografie van de hand van De Wispelaere behandelt Boon. Op initiatief van De Wispelaere werd in 1986 aan het departement Germaanse Filologie van de UIA het L.P. Boon-documentatiecentrum opgericht. De reeks Boon-studies van het Documentatiecentrum staat onder de redactie van Paul de Wispelaere en Kris Humbeeck. Eén van de katers van De Wispelaere heet Boon. De Wispelaere maakt deel uit van de redactie van het Boon-tijdschrift De kantieke schoolmeester en van de redactie die Boons Verzameld Werk zal bezorgen. Hij werkt aan een Boon-boek. De Wispelaere doceert niet meer aan de UIA, maar blijft wel directeur van het L.P. Boon-documentatiecentrum. De grijze linnen hardcover met bordeaux opdruk van Tekst en context verwijst naar de eerste druk van De Kapellekensbaan, de matzwarte stofwikkel met de auteursnaam in het wit uitgespaard herinnert aan Houtekiets Boontjes-reeks.

De Wispelaeres Boon-onderzoek ontvouwt overtuigend de evolutie van ‘tekst en nog eens tekst’ naar ‘tekst en context’. Zo wijst De Wispelaere er in De broek van Sartre zelf op dat hij twintig jaar eerder in De structuur van De Kapellekensbaan - Zomer te Ter-Muren (1966) ‘het aspect van de lezer’ al te zeer veronachtzaamde. De lezer behoort inderdaad ook tot de context van een

[p. 7]

literaire tekst. Dat inzicht profileert zich vooral in het latere werk van De Wispelaere, zo mag de rol van de lezer(es) cruciaal heten in de briefroman Brieven uit Nergenshuizen.

Tekst en context opent met De structuur van De Kapellekensbaan - Zomer te Ter-Muren, dat een louter verteltechnische analyse van Boons tweeluik biedt. In die visie is Boons alter ego boontje enkel en alleen een ‘schrijffunctie’. Significant in deze context is de zin die in 1966 wel in Komma stond, maar sneuvelde bij De Wispelaeres bewerking voor Tekst en context: ‘(Boons) personage (boontje) fungeert niet als een subject-gezichtspunt, maar als een schrijffunctie zelf’. In Ambivalentie wordt het ironische spel tussen Boon en boontje in een historische, politicologische context geplaatst: ‘Traditioneel en ideologisch is de voorstelling van de mens die zijn zekerheid verovert (of herovert) op de demon van de twijfel. Bij Boon daarentegen wordt de grote opgave het in stand houden van de twijfel tegen de verzoekingen van de houvast on de zekerheid in.’

De Wispelaere portretteert onophoudelijk zichzelf in zijn werk, de immense interesse voor Boon zou dus wol eens op een verstrekkende verwantschap kunnen wijzen. Beiden verafschuwen elk dogmatisch denken en delen in de twijfel tussen reservaat en wereld, woord en daad. Hun gemeenschappelijke wapen is de ironie, ik citeer uit het essay Boon als romanticus in het nul-nummer van De kantieke schoolmeester (1991): ‘Het ambivalente effect van de ironie bestaat erin dat zij bevestigt om te ontkennen en ontkent om te bevestigen. Deze techniek van de paradox, die meer berust op het verstand dan

[p. 8]

op het gevoel, heeft Boon later tot grote verfijning gebracht via zijn “maskerende” vertellerspersona boontje. Maar tegelijk daarmee, in de mogelijke omkering van haast iedere situatie, verdween ook de als absoluut beleefde tegenstelling tussen droom en werkelijkheid, zuiverheid en ontluistering uit zijn werk.’

Op gelijksoortige wijze kan Paultegenpaul gezien worden als een scharnier in het werk van De Wispelaere. (L.P. Boon wordt dan Paul en boontje tegenpaul). Met de creatie van de mythe van de ambivalentie verdwijnt de als absoluut beleefde tegenstelling tussen leven en reflecteren. De cultus van de ambivalentie heft het gevaar op dat de kanker van het zelfbewustzijn zich in die mate in het leven uitzaait dat alleen nog inertie en verlamming resten.

Tekst en context is te verkrijgen d.m.v. storting van 1.200 Fr of Fl 70 op bankrekening nr. 001-2194423-68 van de ASLK met vermelding ‘Feestbundel de Wispelaere’.