De Vlaamse Gids. Jaargang 75

[p. 4]

Mevrouw Courtmans (1811-1890)

Vorige herfst was het net 100 jaar geleden dat mevrouw Courtmans op 79-jarige leeftijd in Maldegem overleed.

De toen gehouden herdenking beschouw ik allereerst als een billijke daad van piëteit tegenover een bijzonder verdienstelijke vrouw, maar voor Maldegem ook als een soort ereschuld die het nog in te lossen had tegenover diezelfde vrouw, die hier ruim een eeuw geleden meer tranen en slapeloze nachten dan terechte dankbaarheid gekend heeft.

Gezien het intussen sterk veranderde sociale en literaire klimaat in Vlaanderen (en elders) is het nu niet gemakkelijk om de verdiensten en het historische belang in te schatten van een figuur als mevrouw Courtmans, die vooral bekend is gebleven als schrijfster en meer bepaald als een vertegenwoordigster van het Vlaamse realisme (of beter: van het romantisch realisme), maar die misschien meer onze oprechte waardering en eerbied verdient wegens haar fel sociaal engagement in een tijd die vooral gekenmerkt werd door een bekrompen fanatisme en onverdraagzaamheid.

Daarom zal ik het hier niet alléén over de figuur van mevrouw Courtmans hebben, maar ook over het politieke/culturele en literaire klimaat van haar tijd. Alleen op die manier is het voor ons (100 jaar later) mogelijk ons een eerlijk beeld over zo'n figuur te vormen.

De literaire carrière van mevrouw Courtmans is te situeren tussen 1840 (verschijnen eerste dichtwerken) en 1885 (publicatie laatste roman ‘Uit liefde getrouwd’). Haar literair en ook haar sociaal optreden moeten we dan ook situeren in het Vlaanderen van die tijd, waarvan ik helaas een nogal somber beeld moet ophangen:

1.

Dat Vlaanderen droeg allereerst het stempel van politieke en ideologische bekrompenheid en onverdraagzaamheid, die een dramatisch hoogtepunt zou bereiken rond 1880, toen de schoolstrijd het hele land dicht bij een ware burgeroorlog bracht en vooral op het Vlaamse platteland een ware hetze ontketende tegen al wie niet orthodox-kerkelijk was. Ook mevrouw Courtmans en haar dochters-onderwijzeressen hebben dat hier in Maldegem op een bijzonder pijnlijke wijze aan den lijve moeten ondervinden.

2.

Het toenmalige Vlaanderen werd gekenmerkt door sociaal-economische en culturele armoede, die beide nog een late uitloper waren van de grote aderlating in 1585, toen Noord en Zuid definitief gescheiden werden in een vrije noordelijke republiek en een zuidelijk Spaans wingewest. Het Noorden ontwikkelde zich tot de eerste moderne republiek, met een vrij geestesklimaat en de afschaffing van feodale toestanden. Dat leidde tot een enorme opbloei van economie, wetenschap en kunst. Het Zuiden bleef gevangen zitten in een onvrij geestesklimaat (cf. de Inquisitie) en in feodale verhoudingen. Dat bracht de ‘grote exodus’ op gang van onze financiële, intellectuele en artistieke elite, waardoor ook de kans op de ontwikkeling van een Nederlandse standaardtaal in Vlaanderen geëxporteerd werd. De ‘achterblijvers’ waren enerzijds een sterk verarmde boerenstand en landarbeiders en ook kleine ambachtslieden, anderzijds een verfranste grondadel en ambtenarij. Daarbovenop zou er zich in het 19de-eeuwse Vlaanderen nog een enorm proletariaat ontwikkelen, zowel in de stad (industrie-arbeiders) als op het platteland (arme keuterboeren, vaak werkloze landarbeiders en berooide ambachtslieden). Kortom, de tijd van mevrouw Courtmans was ook de tijd van ‘Arm Vlaanderen’ (cf. het gelijknamige werk van Is. Teirlinck en Reimond Stijns, 1885).

[p. 5]

Dat alles gold ook voor het culturele leven. Door de grote exodus na 1585 was het Vlaamse culturele leven op een erg laag pitje gedraaid: adel, burgerij en ambtenarij werden verfranst; de kleine mensen voerden een horde strijd om het bestaan. Daarbij kwam nog een erg gebrekkig onderwijs (alleen elitescholen) een wantoestand die fel aangeklaagd werd door mevrouw Courtmans, o.a. (en heel sterk) in ‘De hut van tante Klara’ (1864).

3.

Maar: wanneer de nood het hoogst is, is de redding nabij. Precies in die sombere 19e eeuw voltrekt zich het wonder van de Vlaamse Beweging, d.w.z. de heropleving van het Vlaamse bewustzijn, de heropbloei van het Vlaamse cultuur-leven en - naar het einde van de eeuw toe - het begin van de sociale ontvoogding. Dat betekent ook een wedergeboorte van de Vlaamse literatuur, nadat ze sedert de 17de eeuw pijlsnel bergaf was gegaan (laatste belangrijke figuren: Justus de Harduyn^(1) en Willem Ogier). In 1838 verscheen echter Consciences ‘Leeuw van Vlaanderen’.

Aanvankelijk was de Vlaamse Beweging een (klein)burgerlijke beweging van een kleine kring jonge, idealistiche intellectuelen, die zich lieten inspireren door de geestesstroming van die tijd, nl. de romantiek en dat betekent: terug naar de natuur en de eigen bronnen; verering van eigen verleden en eigen volksaard.

Net als de Vlaamse Beweging herleeft de Vlaamse literatuur vooral in de steden, met uitzondering van Gezelle en de Westvlaamse groep:

de Antwerpse groep (overwegend katholiek):
o.a. H. Conscience, Joh. Alf. de Laet, de Van Rijswijcks;
de Gentse groep:
o.a. J.F. Willems, Pr. Van Duysse, K.L. Ledeganck, Fr. Rens, J. Vuylsteke, J.B. Courtmans (huwelijk met onze schrijfster in 1836)
Deze Gentse groep is sterk vrijzinnig, anti-godsdienstig en antiklerikaal en sterk sociaal gericht (vooral nadruk op oorzaak van een goed georganiseerd volksonderwijs).

In het arme Vlaanderen, zonder stevige literaire traditie en ook zonder cultuurtaaltraditie, zijn de literaire voortbrengselen van de romantisch-realistische periode globaal gezien niet groots te noemen:

-	naar de vorm: worstelen met taal en stijl;
-	naar de inhoud blijken de materiële ellende en de enge geestelijke horizon een onoverkomelijke hinderpaal te zijn geweest voor schitterende geestesproducten van wereldwaarde (uitgezonderd Gezelle).

De schare jonge bewuste Vlamingen met een zekere intellectuele vorming was bovendien een heel speciale houding tegenover het schrijverschap eigen: ze beschouwen het niet als een roeping (pas omstreeks 1890: l'art pour l'art met Buysse, Streuvels...), maar als een plicht.

Boven alles stond het schrijven van een boek gelijk met het verrichten van een goede daad. Dat boek was nl. een middel om het volk op te beuren, het op te wekken uit z'n ellende. Vandaar dat zij (vooral) didactische, belerende, moraliserende werken schreven. (Mevrouw Courtmans is daar een typische vertegenwoordigster van).

Het uitganspuint was een sociale instelling: b.v. door noeste arbeid en door deugdzaamheid kan men zich flink opwerken op de sociale ladder. Daarrond werd dan een verhaal opgebouwd, waarvan de feiten vaak aan de onmiddellijke omgeving ontleend werden. De presentatie ervan gebeurde doorgaans in heel eenvoudige zwart/wit-tegenetellingen:

-	het ene personage verenigde in zich zowat alle denkbare burgerlijke deugden (b.v. Petrus en Regina De Bie in ‘Het geschenk van de jager’, 1865);
-	het andere miste heel nadrukkelijk een aantal van die deugden (b.v. Karel De Bie en zijn vrouw in dezelfde roman);
-	die zwart/wit-tegenstelling werd zelfs doorgetrokken naar het decor van het verhaal (platteland: goed en idyllisch, stad: kwaad en somber).

Het was dus sociale tendenskunst. Ik wens dit echter niet als een reden te suggereren om geringschattend/misprijzend op de literaire produkten van die tijd neer te kijken: het waren pioniers die op de eerste plaats het boek (weer) in de Vlaamse huiskamers binnengebracht hebben.

Stijn Streuvels (in: ‘Onze Vrouwe Courtmans’, 1911, p. XXI-XXII) formuleerde het zo:

‘Het werk onzer voorgangers heeft wel andere verdiensten en die moeten wij waarlijk niet zoeken in de volmaaktheid van den vorm en de verfijning van den inhoud. Zij hadden wel anders te doen: zij stonden aan 't begin, aan 't gebaren worden eener kunst - hoe kon die kunst ineens haar vollen bloei hebben?
Onze voorgangers hebben lastige tijden beleefd - zij hadden te kampen tegen onverschilligheid en bz. tegen de vreemde indringster die 't

(1) Gestorven in 1636 te Oudegem, het dorp waar mevrouw Courtmans 175 jaar later het levenslicht zou zien...

[p. 6]

al overheerschte. Maar omdat hun werk echt was en zuiver en kerngezond. heeft het stand gekregen in den tijd en met de werktuigen die ze hadden, hebben de werkers hun volk veroverd en hun land. Den vlaming hebben zij zijns ondanks leeren lezen en den geringen man, den wroeter hebben zij vatbaar gemaakt voor iets hoogers, zij hebben een beetje zon gebracht in zijn dompig bestaan - zij hebben zijn leven wat schoonheid gegeven. Dat is hun groote verdienste...
Voor 't bestaan en de ontwikkeling onzer vlaamsche letterkunde is het werk van onze romantici van niet minder beteekenis.
Zij zijn de ploegers geweest die het lastige werk verricht hebben, zij hebben den barren grond bewerkt en gereed gemaakt voor dezen die maar enkel het zaad hoefden te strooien om onmiddellijk de vruchten te zien groeien.
Zonder hen was 't bestaan eener letterkunde gelijk wij ze nu kennen, in een land en bij een volk gelijk het onze, eene onmogelijkheid. Zij hebben het ontstaan van meer ontwikkelde, vrijer ontschoten en hooger staande kunst bevorderd. Zij hebben den stoot gegeven en den weg gewezen. Wij kunnen hun nooit genoeg hulde brengen!’

En in 1933 schreef J. Pée (in ‘Mevrouw Courtmans’ p. 23, waar hij specifiek naar Consciences ‘Leeuw’ verwijst:

‘Thans, bijna een eeuw na z'n verschijnen, hebben wij geen besef van den wonderbaren invloed, dien zulk boek op onze Vlaamsche bevolking uitoefende; het kwam in der waarheid onze nationale fierheid, ons volksbesef opwekken door zijn kleurrijke voorstelling en zijn boeienden verhaaltrant en het leerde ons, als door een tooverroede, lezen en nadenken’.

Die stichtende tendens heeft overigens ook niet belet dat de meest begaafden onder hen (H. Conscience, A. Bergman, V. Loveling en ook wel mevrouw Courtmans) artistiek een behoorlijk niveau bereikten, hoewel uiteindelijk niet veel tegen de tand des tijds bestand is gebleken.

In haar prozawerken (verschenen tussen 1855 en 1885) manifesteert mevrouw Courtmans zich als een typische vertegenwoordigster van dat belerende romantisch-realisme in Vlaanderen.

Haar romans en novellen zijn (bijna) allemaal programmatische werken, waarin ze heel fel maar met een zekere naïviteit tekeer gaat tegen allerlei vooroordelen en sociale wantoestanden. Voorbeelden daarvan zijn in

1862:	‘De gemeenteonderwijzer’: uitbesteding van weeskinderen en ouderlingen (nagenoeg slavenhandel); in
1864:	‘De hut van tante Klara’: gebrekkig onderwijs en uitbuiting in kantscholen.

Hoewel doorgaans boeiend en vlot verteld, is elk verhaal meer een medium om via haar personages een zedenles over te brengen. We zien dan ook dat haar tijdgenoten haar vooral terwille van dat constante zedenverheffende element eer en lof toezwaaiden. Als voorbeeld neem ik de feestrede van de schrijver Pieter Geiregat in 1883, toen mevrouw Courtmans na haar benoeming tot Ridder in de Kroonorde gevierd werd:

‘Mevrouw,
Het volk, in wiens midden Gij leefdet, was u zo dierbaar als uw eigen kroost. Gij zaagt zijne vernedering, zijne onwetendheid, zijne ellende, zijn goed en zijn kwaad en Gij voeldet eene onweerstaanbare roeping om meer dan ooit te arbeiden aan zijn opbeuring, aan zijne verzedenlijking, aan zijn welvaren.
Gij scherptet Uwe pen en uit uw veelomvattend brein en Uwen opmerkzamen geest ontsproten nu talrijke prozawerken, romans en novellen, waarin Gij in aandoenlijke, boeiende taferelen, steeds hulde brengt aan menschenliefde, aan huiselijk geluk, aan tevredenheid met zijn lot en aan Vlaamse hartelijkheid.
In aangenamen, onderhoudenden, zelfs dichterlijken vorm weet Gij de nuttigste wenken te geven, de meest praktische middelen aan te wijzen, om te kunnen genieten wat het leven op aarde den braven en weldenkenden schenken kan.
Gij wilt meer onderwijs, meer licht, meer broedermin, meer beschaving. Over al Uwe werken, die niet alleen bij ons, maar ook bij onze Noorderburen grooten bijval vinden, zweeft een geest van verdraagzaamheid, van gemoedelijkheid, die verkwikt en opwekt. En daarbij vergeet Gij nooit, dat eenvoudig zijn en waar, het schoone der kunst is. Vele afgedwaalden moeten Uwe werken op den goeden weg hebben teruggebracht, velen moeten zij den uitroep hebben ontlokt: Ik wil een beter mensch worden.
(geciteerd naar: G. De Lilie: Maldegem in beeld en schrift, deel IV, 1963, p. 25-26).

De balans die wij nu bij het (her)lezen van haar werk opmaken, is fataal die van een 20e-eeuwer. Behoedzaamheid en relativering zijn zeker geboden, maar ik wil u mijn visie niet ont-

[p. 7]

houden op mevrouw Courtmans' schrijverschap, dat overigens minder qua thematiek en strekking dan qua taal- en stijlbeheersing een duidelijke opwaartse beweging vertoont.

Wat men doorgaans niet (of toch minder) in haar (proza)werken moet zoeken, zijn:

-	een gaaf taalgebruik (geen traditie / toch beter dan vele tijdgenoten);
-	een grondig uitgewerkte psychologie als motivering voor de beschreven gebeurtenissen (personages: meer prototypes dan levende menden-vaak wordt de ontwikkeling van de handeling bepaald door een enorm toeval - ‘deus ex machina’);
-	een grote artistieke bewogenheid (wellicht mogen we stellen dat die enigszins verdrongen werd door een ietwat naïef romantisme en vooral door een oprecht sociaal engagement).

Men vindt in het werk van mevrouw Courtmans daarentegen wel:

-	een vrij vlotte en natuurlijke taal zonder al te veel gezochte woorden en wendingen;
-	een eenvoudige opbouw van het verhaal, echter niet zonder slordigheden (cf. supra);
-	een sobere, erg onderhoudende verteltrant;
-	een sterke gevoeligheid tegenover de behandelde materie;
-	een open, onbevangen sfeer (uitzonderlijk voor die tijd) en een volgehouden sociaal engagement.

Haar prozawerk is dus bepaald niet verstoken van literaire kwaliteiten en bij het herlezen heb ik me vaak echt meegesleept gevoeld door haar geëngageerde vertelkunst.

Toch is het na haar dood (in 1890) vrij snel bergaf gegaan met haar succes. De verklaring hiervoor ligt m.i. vooral in de volgende twee factoren:

(1)

Omstreeks 1890 breekt ook in Vlaanderen (later dan in Frankrijk en Nederland) een nieuw artistiek/literair credo door, nl. dat van ‘de kunst om de kunst’ (het kunstwerk als de allerindividueelste uitdrukking van de allerindividueelste emoties, buiten alle godsdienstige, morele en politieke normen om).

Mijlpaal: Buysses novelle ‘De Biezenstekker’ (1890).

(2)	Ongetwijfeld stelde mevrouw Courtmans zich te ruimdenkend, te ‘pluralistisch’ op om goed te passen in een maatschappij die vooral te lande nog vele decennia gebukt zou gaan onder dogmatisme en verzuiling.

Mevrouw Courtmans is niet alleen een verdienstelijke, wegbereidende schrijfster geweest, maar ook een moedige, ruimdenkende en humane persoonlijkheid, die zich fel inzette voor hen die door de sociaal-economische en ideologische verhoudingen het slechtst bedeeld waren. In 1883 noemde Désiré De Meyere haar terecht de ‘Advocate der Armen’. Even terecht zijn de volgende woorden die op de Courtmansherdenking van 1940 uitgesproken werden:

Hendrik Conscience leerde z'n volk lezen,
Peter Benoit leerde het zingen,
Mevrouw Courtmans leerde dit volk denken.

Johan TAELDEMAN