Exlibris
De vrijheidsgedachte in de Oosteuropese exlibriskunst
In de hedendaagse exlibriskunst hebben de Oosteuropese kunstenaars altijd een toonaangevende rol gespeeld. In de resultaten van alle internationale exlibriswedstrijden gingen vooral Tsjechische en Slovaakse kunstenaars met veel belangrijke prijzen lopen. Voor talrijke kunstenaars is het exlibris in de voorbije jaren een uitlaatklep voor opgekropte frustraties geweest én een middel om voeling te houden met mensen en toestanden in West-Europa. Perestroika en glasnost, gevolgd door de min of meer fluwelen revoluties in vrijwel gans Oost-Europa hebben ook bij de grafische kunstenaars geleid tot uitbarstingen van vreugde en tot getuigenissen over de voorbije jaren van onvrijheid. In Boek en Bibliotheek 1989/1 hebben we reeds gewezen op het belang van de nieuwe tendenzen te Leningrad. Thans willen we vooral Roemenië en heel even ook Tsjechoslovakije belichten.
Van alle Oosteuropese landen is de wedergeboorte van de democratie het moeilijkst verlopen in Roemenië. In brieven getuigen Roemeense kunstenaars nu van de grote materiële en geestelijke ellende waarin ze dreigden te verzuipen. De overgang van tyrannie naar democratie is zo plots en in zo'n razend tempo gebeurd dat velen er nog met ogen vol ongeloof op neerkijken. Het blind vertrappen van menselijke waarden, de angst om in een door de overheid uitgezette val verstrikt te raken, het streven om toch een minimum van de verloren identiteit te redden, de absurde gevolgen van bureaucratische bevelen, de tot marionettenspel gedegradeerde openbare functies en de in symbolische kooien opgesloten zinnelijke gevoelens waren tragische onderwerpen voor uitingen van grafische kunst die alleen in eenzaamheid en in de verborgenheid van een van de buitenwereld afgesloten en meestal zeer primitief ingericht atelier konden verwezenlijkt worden. Het privé-bezit van een zelfs kleine etspers was een riskante onderneming en vaak werd ze op amateuristische wijze - bijvoorbeeld met behulp van een slotenmaker - in elkaar geknutseld.
De dode boom van het verleden, de verknipte Roemeense vlag, het herstel van oude waarden, de 22 van 22 december (de dag van het begin der wedergeboorte) en kinderen als symbool van de hoopvolle blik op de toekomst: dit voorbeeld van traditionele Roemeense exlibriskunst werd voor een Nederlands verzamelaar getekend door de Roemeense Maria Stanciu [1]. Dat de evolutie in Litouwen ook met veel belangstelling door de Roemenen gevolgd wordt is te zien op het ‘Exlibris Baltruŝaitis’. Het vrijheidspaard van de hoofdstad Vilnius is prachtig uitgebeeld op een kleurets van Alexandru Radulescu [2]. Kain en Abel als symbool voor de broederstrijd in eigen land is indrukwekkend uitgebeeld op een exlibris van Katalin Hervai [3]. Werk van deze nog jonge, maar reeds belangrijke kunstenares uit Roemenië werd al eerder in ons tijdschrift voorgesteld (in nr. 1985/2). Katalin Hervai behoort tot de in Transsylvanië wonende Hongaars-sprekende minderheid die in het Roemenië van Ceaucescu nog meer te lijden had dan de origineel Roemeense bevolking. Van haar reproduceren we ook een vrije grafiek [4], omdat het een typisch voorbeeld is van het levensgevoel uit de voorbije tijd. De ets behoort tot een in 1988 verwezenlijkte reeks ‘De Angst’. Met dergelijk werk kon in Roemenië uiteraard niet naar buiten gekomen worden. De reeks getuigt vooral van de geestelijke verdrukking in de voorbije jaren.
Werk van de Tsjechische kunstenaar Pavel Hlavaty is in Boek en Bibliotheek al meer dan eens gereproduceerd. Hij is een van de meest succesvolle Tsjechische exlibriskunstenaars. Onlangs had hij nog een geslaagde tentoonstelling in Japan. Als typisch voorbeeld van zijn exlibriskunst reproduceren we een in bruine tinten gedrukte ets met een Beethoventhema [5]. Maar ook van hem tonen we een betekenisvol stuk vrije grafiek, gewijd aan Vaclav Havel, de to-
Auteursrechtelijk beschermd
