De Vlaamse Gids. Jaargang 74

[p. 12]

‘Ik bied je een tweede beeld’
Daniël Robberechts en het compromitterend schrijven
Ludo Stynen

LUDO STYNEN, 1953, studeerde Germaanse Filologie te Antwerpen, stelde voor Restant (1988, 1) ‘Zuid-Afrika, een literatuur apart?’ samen en publiceerde in Kruispunt, Preludium, Diogenes, Ons Erfdeel en verschillende andere tijdschriften ideologie-kritische en literair-sociologische bijdragen over hoofdzakelijk Vlaamse literatuur.

In de Nederlandse literatuur zijn slechts weinig, misschien zelfs helemaal geen, auteurs vergelijkbaar met Daniël Robberechts. Al is Robberechts, volgens Hugo Bousset, net als een aantal andere schrijvers onverdroten bezig aan de uitbouw van een opus, hij blijft een buitenbeentje, houdt afstand van de diverse literaire coterieën en gaat eenzaam zijn weg. Een outsider in het literaire bedrijf; verschillende keren bekroond - en dat van bij het begin van zijn carrière - slechts moeizaam gepubliceerd en hoogstwaarschijnlijk slechts weinig gelezen; redacteur van een one man-tijdschrift; ondertussen hoe dan ook een van de vaste waarden in ons literair patrimonium. Er zijn wel meer auteurs die zich bezinnen over hun schriftuur, maar als bij geen ander heeft deze reflectie bij Robberechts een centrale plaats ingenomen in denken en werk. Zijn in de loop van de jaren '80 (her)uitgegeven dagboeken uit de jaren '60 leggen daar op sprekende wijze getuigenis van af. Het lijkt me interessant om na te gaan op welke wijze Robberechts de literatuur ziet en beleeft en hoe die opvattingen aanwezig zijn in de romans waaraan hij in dezelfde periode werkte. Aankomen in Avignon (1967) en vooral Praag schrijven (voor, tijdens en na de Praagse Lente).

In 1983 schreef Robberechts een ‘Voorbericht’ voor zijn Dagboek '64-'65, een gefingeerd vraaggesprek, en daarin maakte hij o.m. duidelijk dat hij nogal wat opvattingen uit de jaren '60 niet meer aanhangt, maar niettemin toch wil publiceren dat hij er ooit wel in geloofde. Iedereen evolueert uiteraard, maar het komt me voor dat het globale tekstenpakket dat de auteur tot in de nadagen van '68 bijeenschreef, een ongemeen coherent geheel vormt, alvast wat betreft zijn visie op het schrijverschap.

Het romandebuut van Robberechts, De labiele stilte, werd gepubliceerd in 1968, maar de tekst dateert al van 1964. Helemaal in het begin ervan (pp. 8-11) worden we al geconfronteerd met beschouwingen over het schrijverschap, i.c. met de problemen die iemand heeft bij het schrijven van een brief; het wikken en wegen, het nadenken over de draagkracht van ieder woord en iedere zin. Kortom een fictieve uitbeelding van Robberechts' eigen problemen met het schrijven. De problemen van Robberechts blijken in deze periode ook van andere aard te zijn. In Dagboek '64-'65 (1 jan. '64-8 dec. '65) is haast op elke bladzijde te lezen hoe de auteur geslingerd wordt tussen het bewustzijn Schrijver te zijn enerzijds en een haast existentiële twijfel aan zichzelf na verschillende afwijzingen door diverse uitgeverijen anderzijds.

[p. 13]

Globaal genomen kan men stellen dat Robberechts door alle vooralsnog in boekvorm gepubliceerde dagboeken heen enorm gepreoccupeerd is met het schrijverschap. Daarnaast is het opvallend dat in ieder dagboek het beeld van dit schrijverschap verduidelijkt en gepreciseerd wordt op sen wijze die eerder niet aanwezig was of tenminste toch niet expliciet verwoord werd.

In het oudste gepubliceerde dagboek, over de jaren '64-'65, lezen we in eerste instantie nogal wat uitweidingen over de aard van het tekstmateriaal dat volgens de auteur voor zijn literatuur in aanmerking komt.

Zo heeft hij het over het totaalboek, een werk dat zich ten opzichte van de auteur organisch zou verhouden (p. 15), een werk waarin hij over alles en dus ook over zichzelf zou schrijven (p. 22), naast wat hij pseudo-proza noemt en waarin hij liefst over niets zou schrijven (p. 22). In beide gevallen is de schrijfact het centrale element. Het geschrift is een ‘beweging van begin naar einde’ en daarom verwerpt Robberechts het maken van ‘plannen’; die ontstaan immers uit ‘een toestand die vreemd is aan het schrijven’ (p. 43, 199). Schrijven zonder omzien dus. Toch blijft Daniël Robberechts kritisch tegenover deze werkwijze en vermoedt hij dat hij wellicht nogal wat onzin aan het papier toevertrouwt omdat hij geen tijd heeft (neemt) om te ontdekken dat het onzin is (p. 71). Over de inhoud van het schrijfwerk nog het volgende: in dit eerste dagboek wuift de auteur de aanwezigheid van de actualiteit zonder probleem weg (p. 212); daar hoort en leest hij al zoveel over, dat het niet interessant meer is om er over te schrijven. Later, in andere dagboeken en vooral in Praag schrijven, zal hij op deze opvatting terugkomen.

Al lijkt de relatie tussen schrijver en tekst van groot belang, al is een dagboek een tekst die in eerste instantie voor de schrijver ervan belangrijk lijkt, op het einde van dit eerste dagboek ‘ontdekt’ Robberechts de lezer, ontdekt hij via een summiere vergelijking van literatuur en visuele kunsten de noodzaak van de participatie van de lezer: de opmerkelijkste visie die in dit dagboek geformuleerd wordt.

‘De letterkunde tegenover de visuele kunsten. Er zijn beelden (+ geluiden) uit niet eens prachtige films die ik blijkbaar nooit zal vergeten, en dit geldt voor geen enkele passage uit een boek, althans niet zo dwingend. Maar wellicht maakt juist dat gebrek aan dwang de onvervangbaarheid van een tekst uit: het geschrift vraagt medewerking van de lezer, de film drukt willens nillens beelden in de kijker’ (p. 214).

Dagboek '65-'66, expliciet als literair geheel geconcipieerd, ging al in 1969 onder de titel De grote schaamlippen ter perse. In dit boek besteedt Daniël Robberechts erg veel aandacht aan de zin, de waarde en de mogelijkheden van het schrijven in functie van de persoonlijkheid van de auteur.

Zo is het schrijven een manier geworden om de werkelijkheid te controleren, om zich bijvoorbeeld door het beschrijven van lastige personen vrij te maken van de hinder die de personen in kwestie voor de schrijver betekenen (p. 35). Voor Robberechts is het schrijven een absoluut zinvolle bezigheid en zeker geen vlucht uit de realiteit. De auteur schrijft zich geen eigen wereld, raakt integendeel meer en meer geneigd zijn geschrift aan de realiteit te toetsen (p. 51). Bovendien is het schrijven een middel om de eigen eenzaamheid waarde te geven. Robberechts wil via het geschrift met juist die eenzaamheid en zijn eigen persoonlijke eigenaardigheid, de ander bereiken (p. 111).

Robberechts ‘eerbiedigt de woorden’, gelooft in de woorden en beschouwt dit geloof (in 1966) als de grondslag van zijn leven. Via deze overtuiging komt hij tot het belangrijkste aspect van dit tweede dagboek in verband met het schrijverschap nl. zijn pleidooi voor een hopeloos compromitterend schrijven.

‘Misschien komt er ooit een tijd dat schrijvers alleen maar schrijven over hetgeen ze werkelijk kunnen kennen. Ik pleit voor een hopeloos compromitterend schrijven.
(...)
Zo zou ooit eens al wie het maar wil een waarheidsgetrouw boek kunnen schrijven over zichzelf: een brief naar zijn medemensen. (...) elke mens is onvervangbaar, de affirmatie van elk mens vraagt om de affirmatie van elk van zijn medemensen. Misschien zullen dergelijke, zo talrijk mogelijke boeken er ooit toe bijdragen dat de menselijke eenzaamheid, de vervreemding, de Geworfenheit beslissend worden aangetast?’ (p. 137-138).

Expliciet naar de lezer gericht klinkt het enkele bladzijden verder als een heuse programmaverklaring:

‘Ik bied je een tweede beeld: samen met jouw eigen beeld kun je de werkelijkheid daarmee zo niet duidelijker, dan toch getrouwer waarnemen’ (p. 158).

Met het tweede beeld komt de an-

[p. 14]

der uiteraard centraal te staan. Robberechts constateert dat vroeger werk in weerwil van de anderen is ontstaan en dat hij met De grote schaamlippen ondervonden heeft dat anderen voor dit soort schrijven noodzakelijk zijn (p. 198). Zo arriveren we dan bij de dialoog tussen auteur en lezer. Het belang dat Robberechts in het eerste dagboek hechtte aan de lezersparticipatie, was hoofdzakelijk theoretisch; in dit tweede dagboek maakte de praktijk zelf van het schrijven hem duidelijk dat de dialoog met de lezer absoluut noodzakelijk is. De uitnodiging tot de dialoog wordt nog eens extra benadrukt in de laatste regel:

‘EINDE (wachtend op je antwoord, ik schakel over, nu jij: over)’ (p. 218).

Het derde, en voorlopig laatste gepubliceerde dagboek, Dagboek '66-'68, opnieuw een zuiver - niet literair bedoeld - dagboek, ruimt heel wat plaats in voor de actualiteit van die periode. De mythe-makende karakteristieken van die tijd zijn daar uiteraard niet vreemd aan. In deze periode wordt het steeds duidelijker dat in een ideale situatie schrijven en leven identiek zouden moeten zijn, dat slechts in zulke situatie het schrijverschap van alle vervreemding gevrijwaard kan zijn (p. 104). Deze droom heeft nogal wat consequenties. Vooreerst denkt de auteur in het doorlopende dagboek zijn definitieve schrijfstijl te hebben gevonden. Daaruit zou hij dan achteraf romans samenstellen (p. 12); vervolgens wordt iedere belevenis pas volledig door het verslag dat ervan geschreven wordt (p. 65) en impliceert een dergelijk concept eens te meer en zeer expliciet dat Robberechts alleen zichzelf als onderwerp kan nemen (p. 79); tenslotte, en dat is wellicht de belangrijkste implicatie, gaat de denkactiviteit best van al via het papier (p. 19). Voor de lezer wordt zulk schrijven een belevenis waaraan hij kan deelnemen (p. 32).

Terloops heeft Robberechts even aandacht voor het gevaar dat een zo geconcipieerd compromitterend schrijven zou kunnen inhouden, nl. het leven omwille van het geschrift vervalsen (p. 115), maar hij belandt vrij snel bij de belangrijkste nieuwe elementen van zijn theorie in dit dagboek: het schrijven als voorwaarde tot echte communicatie.

‘Schrijven: een poging om integrale menselijke erkenning af te dwingen. In een gesprek wordt noodgedwongen een selectie gemaakt, wordt niet ingegaan dan op wat op het eerste gezicht opvalt. Schrijven is een noodzakelijke voorwaarde tot integraal luisteren, a fortiori tot communicatie’ (p. 121).

Het schrijven is bovendien prospectief, in de zin dat het een zoektocht is naar een visie.

Het lijkt er sterk op dat Robberechts met zijn kijk op het dagboek en ander proza zeer dicht in de omgeving van het essay is beland. Daarover later meer.

Verdere dagboeken werden niet meer gepubliceerd. Wel verscheen enkele jaren geleden een bundel Bezwarende geschriften, essays en artikels, daterend uit de periode '67-'77. In enkele van die oudere teksten lezen we opmerkingen die zeer nauw aansluiten bij wat de auteur in de dagboeken over het schrijven vooropstelde. In Bezwarende geschriften heet het geschrift een verruimer van het bewustzijn (p. 20, 1969) en wordt tegelijkertijd allerlei crypticisme en esoterisme afgekeurd (p. 23, 1969) - volwaardig schrijven is immers niet denkbaar zonder communicatie. Die communicatie zou de lezers van Robberechts gedeeltelijk tot het bewustzijn brengen van de noodzaak van ‘een authentieke culturele revolutie, een revolutie van de levensvormen’ (pp. 27-28, 1969). Het optimisme van de auteur heeft in dit geval overduidelijk te maken met de '68-gebeurtenissen waarbij deze tekst aansluit.

In een ander ‘bezwarend geschrift’ constateert de auteur dat een lectuur die herleid wordt tot een passieve, consumptieve, ontspannende vrijetijdsbesteding, als buffer fungeert voor elke kritische oprisping. Hij wijst o.a. ook op de relatie tussen ‘politiek conformisme en het systeem waarmee de lectuur als passieve bezigheid wordt voorgesteld en gepromoveerd’ (p. 52, 1970).

Ter afsluiting van deze teksten over het schrijven nog even volgende voetnoot:

‘Het lijkt wel of ik geobsedeerd ben door die eigenzinnigheid van de schrijver? De waarheid is dat het me met de dag duidelijker wordt dat het medium schrift hét gepriviligieerde medium bij uitstek is voor de uitoefening van eigenzinnigheid. Alle andere media lenen zich tot collectieve receptie, zodat de ontplooiing van de eigenzinnigheid van 1 enkeling er altijd aanvechtbaar zal zijn (ruikend naar pretentie, body-building, autoritarisme, exhibitionisme, aristocratie). Alleen schrijvers en lezers strijden met gelijke wapens, alleen schriftuur-lectuur vormt een confrontatie van een mens met een mens (op voorwaarde uiteraard dat die mensen afgerekend hebben met de mythe van een intrin-

[p. 15]

siek schriftelijk gezag)’ (p. 110, 1971).

Een echte dialoog dus, een gesprek op basis van gelijkheid, lijkt het doel van Robberechts' schrijverschap. Zo dadelijk meer hierover.

Op 3 maart 1968 maakt Daniël Robberechts in zijn dagboek een aantekening over de moeilijkheden die hij heeft met zijn werk, over zijn bedoeling het dagboek volledig te laten opgaan in Praag schrijven en de problemen met dan niet verwerkte en voor de auteur toch belangrijke informatie (p. 153). Het lijkt me interessant om na te gaan hoe een (ten dele) uit dagboekaantekeningen gegroeide roman als Praag schrijven, tot stand gekomen voor, tijdens en na de Praagse Lente in 1968, beantwoordt aan de opvattingen van de auteur over het schrijverschap.

Na Aankomen in Avignon (1970) is Praag schrijven de tweede keer dat de auteur, in eerste instantie voor zichzelf en niet voor de lezer, in geschrift kennis neemt van een stad. Met Avignon had hij een vrij nauwe relatie; met Praag was die relatie alles behalve persoonlijk.

Praag schrijven bevat een aantal gedateerde tekstdelen die de periode van november '67 tot februari '71 bestrijken. Het schrijsproject dat er aanvankelijk toe beperkt was alles neer te schrijven wat hij (de auteur) over Praag wist, wordt vanaf de Praagse Lente quasi overwoekerd door een massa nieuwsberichten. Praag schrijven wordt dan, aldus de flaptekst, ‘zich een eigen, schriftelijke weg banen door een warnet van teksten’. Dat warnet van teksten zijn citaten die behoren tot Robberechts' oorspronkelijke project, uitspraken van en over Kafka en Rilke, enz. en daarnaast eindeloze gedateerde feitenlijsten in verband met de politieke ontwikkelingen - journalistiek, neutraal en koel. In een recensie noemde Paul de Wispelaere deze lijsten een ‘overtuigende impliciete proeve van taalkritiek’ (Het Vaderland, 20.09.75). De betekenis van de berichtgeving wordt ter discussie gesteld want het blijkt dat de informatieve en communicatieve waarde van de teksten vermindert naargelang hun aantal toeneemt.

Zeer opvallend in deze roman is de volledig geciteerde, in het Frans gestelde brief van een Tsjech in ballingschap aan Le Nouvel Observateur. De Nederlandse vertaling ervan in het tijdschrift Soma wordt eveneens integraal geciteerd en Robberechts zorgt dan nog voor een tweede, eigen vertaling. Het origineel en de vertalingen staan in drie banden over de bladzijden gespreid (pp. 74-100) en daaronder, op de vier resterende regels, loopt de roman gewoon verder. De lay-out is belangrijk omdat hij aanzet tot simultaan lezen en vergelijken. Over de vertaling van Soma, die nogal afwijkt van het origineel, zegt Vogelaar:

‘De teneur ervan is dat de opmerkingen in het oorspronkelijke artikel, dat vooral een tweesnijdende analyse wilde zijn, worden omgebogen in de richting van een kritiek op het communisme van iemand die uit twee kwaden schijnt te kiezen voor de westerse vrijheid’ (De Groene Amsterdammer, 23.07.75).

Of: de relatie tussen informatieverstrekker en informatieontvanger en hun beider ideologie(ën) nog maar eens in vraag gesteld.

Robberechts schrijft in eerste instantie om zelf een duidelijker inzicht te krijgen in de materie. De lezer is dan eigenlijk eerder een soort getuige bij de gedachtenontwikkeling van de auteur en meer nog bij het zoeken naar materiaal en het verzamelen ervan, dan een toegesprokene. Dat Robberechts zelf pas in de laatste bladzijden aan een evaluatie en een interpretatie toe is, geeft de lezer een vrij grote mate van vrijheid. Uit het aangeboden materiaal kan hij - reeds voor de auteur dat doet - zijn eigen conclusies trekken. Op het einde kan hij dan in discussie treden met de auteur.

In Praag schrijven wordt de lezer niet ‘opgeslokt’ door de constructie van de roman; slechts één keer dwingt Robberechts de lezer tot bewust participeren, en wel in de drie versies van de brief van de Tsjech. Dan nog kan een gehaaste lezer zich tot een enkele versie beperken. De lezer blijft zijn vrijheid behouden; en dat vind ik zeer belangrijk. Robberechts geeft de bewuste lezer de tijd om zelf conclusies te trekken. Pas in de laatste bladzijden van Praag schrijven, bij de evaluatie en interpretatie van de auteur, kan de lezer het eigen standpunt gaan vergelijken met dat van de auteur, en dan is de relatie tussen lezer en auteur er een van gelijkheid, niet van ondergeschiktheid.

Op de wijze van Praag schrijven is dialoog mogelijk, wordt er geen dwang uitgeoefend op de lezer en kan die ongeremd en vrij en op basis van het verstrekte materiaal (citaten bv.) creatief denken en oordelen vormen.

Pas als de lezer voor vol, voor rijp wordt aanzien, kan de roman inderdaad een medium zijn waardoor grotere bewustwording en ‘denkvaardigheid’ (en dat is meer dan louter kennis of inzicht) mogelijk wordt. De roman komt dan wel heel wat dichter

[p. 16]

bij het essay te staan dan bij het traditionele verhaal of de betogende, concreet geëngageerde tekst. Voor een groot deel heeft dat alles bovendien te maken met de manier waarop de auteur tegen zijn eigen teksten en de mogelijke werking ervan aankijkt.

Wanneer ik geneigd ben het compromitterende schrijven van Robberechts, in Praag schrijven vooral, als essayistisch te bestempelen, dan doe ik dat uitsluitend met in het achterhoofd de betekenis die Cornelis Verhoeven gaf aan deze term in de rede die hij uitsprak bij de aanvaarding van de P.C. Hooftprijs enkele jaren geleden. Kenmerkend voor het essay waren voor Verhoeven het demoraliserende karakter ervan; het feit dat het ver van verbalisme en taalgeweld blijft; dat het te beschouwen is als een pleidooi voor het vrije woord en het vrije denken; de openheid voor discussie en de scepsis. Afgeronde gehelen, systemen, dogma's zijn zaken van een andere orde en hebben met het essay niets gemeen.

Ik maak me sterk dat Daniël Robberechts tegen deze vergelijking van zijn teksten met de idee van Verhoeven geen enkel bezwaar heeft. Wat voor beiden belangrijk is, is de aanwezigheid van de/een ander, die in het ‘tweede beeld’ geïnteresseerd is. Anders blijven zowel Robberechts als Verhoeven roependen in de woestijn.

Vermelde werken van Robberechts

1964: De labiele stilte Antwerpen-Amsterdam, Standaard-Moussault, Gemini Literaire Paperback, 1972^2, 120 p.

1964-1965: Dagboek '64-'65 Antwerpen, Manteau, 1984, 257 p.

1965-1966: De grote schaamlippen, Dagboek '65-'66 Leuven, Kritak, 1987^3, 218 p.

1966-1968: Dagboek '66-'68 Leuven, Kritak, 1987, 228 p.

1967: Aankomen in Avignon Brussel-Den Haag, Manteau, 5de meridiaan, 1970, 129 p.

1967-1971: Praag schrijven Amsterdam, De Bezige Bij, 1975, 250 p.

1967-1977: Bezwarende Geschriften, 1967-1977 Antwerpen, Manteau, 1984, 230 p.

Voor een vergelijking tussen Praag schrijven en citaten-teksten van Polet en Raes, cfr. mijn artikel ‘Polet schrijven of de kleuren van de geschiedenis (een bedenking bij citaten)’ in Preludium III4, april 1987, pp. 28-41.