De Vlaamse Gids. Jaargang 74

[p. 2]

[Nummer 1]

Gerard Walschap
Het einde van alles
Jos Borré

JOS BORRÉ (1948). Recensent voor De Morgen. Publiceerde o.a. monografieën over Walter van den Broeck en Gerard Walschap. Maakt jaarlijks (samen met Aad Nuis en Jaap Goedegebuure) een overzicht van de literaire produktie in Noord- en Zuid-Nederland in Een jaar boek.

Gerard Walschap overleed op woensdag 25 oktober 1989 omstreeks 1 u. 's ochtends.

De laatste jaren van zijn leven was de belangstelling voor hem weer aanzienlijk toegenomen, maar ze sloeg hoofdzakelijk op zijn persoon. Zonder er bepaald op aan te sturen, charmeerde Walschap het publiek als een krasse oude man met een speciale uitstraling, overtuigd van de eigenzinnige wijsheid die hij uit zijn lange leven had gepuurd, en niet om een provocerende uitspraak verlegen. Hij trad naar voren als een strijdbare vrijzinnige, praatte sereen over de dood en sterven, en verraste vele interviewers met zijn luciditeit en gevatheid. Zijn toespraak bij de uitreiking van het eredoctoraat van de V.U.B. en de beelden die de BRT toen van hem schoot, ontluisterden dit imago. Misschien had men hem vanaf een bepaald ogenblik tegen zichzelf moeten beschermen.

De Walschap-revival in de jaren tachtig bewimpelde welwillend het conflict dat de auteur twintig jaar eerder met de jonge generatie van toen had gehad, de generatie die stelde dat er een einde was gekomen aan de ‘betekenis’ van Walschap. Dat het conflict toen zo hoog oplaaide, had te maken met het feit dat Walschap het literair en maatschappelijk engagement dat hij zijn leven lang had gehuldigd, op korte tijd failliet zag gaan. De aanhangers van de ‘nouveau roman’ en het literair modernisme verklaarden de literatuur als medium voor het onderzoek van de werkelijkheid waardeloos en kenden haar en haar beoefenaars nog slechts een marginale plaats toe in de samenleving, op een afstand van de traditionele verhaalvormen die bij de gemiddelde lezer zo in de smaak vallen. Volksverheffing? Gemeenschapskunst? Uit de tijd. De roman

[p. 3]

een verhààl? Volkomen achterhaald. Walschap verdedigde zich met verve, o.a. in de ironisch-kritische pastiches Het gastmaal (1966) en Het avondmaal (1968). De theorieën van de ‘nouveau roman’ deed hij in een artikel in het Nieuw Vlaams Tijdschrift (jg. XIV nr. 4, p. 394) af als uitingen van ‘de infantiliteit van een nieuwe schijngeleerdheid’, hij spotte met de vervreemding die deze nieuwe schriftuur bewerkte en betoogde ‘dat een auteur, die op papier zou kunnen zetten wat hij denkt en voelt terwijl hij werkt, een onleesbaar en krankzinnig geschrift zou vervaardigen’ (Het avondmaal, p. 171). Ook verwierp hij de kritiek van deze auteurs op het afgeronde verhaal ‘omdat het leven een écoulement perpétuel zou zijn, waarin niets begint of eindigt’. Walschap: ‘Een planeet, een eeuw, een jaar, een dag, een uur, een minuut, beginnen en eindigen. Een mens, zijn zuigelingstijd, zijn kleuterjaren, puberteit, verkering, huwelijksleven beginnen en eindigen’ (p. 64). Het vrijblijvende en soms defaitistisch klinkende literaire intellectualisme van de modernisten ondermijnde zijn innigste overtuigingen.

Bovendien vrat de contestatiebeweging negativistisch de principes aan die in zijn selectie door leeftijd en wijsheid overeind waren gebleven: het vooruitgangsoptimisme, waarin hij de lof zong van wetenschap en techniek, en de superioriteit van de blanke westerse beschaving. In 1953 publiceerde Walschap de roman Oproer in Congo, waarin hij de leider van de negers die in opstand komen tegen de terreur van de blanke overheersers uiteindelijk laat toegeven dat ze niet zonder de blanke beschaving kunnen. Een tiental jaren later, in de naweeën van de onafhankelijkheid van Congo, gaf dit gegeven aanleiding tot verhitte discussies. In een bespreking van Marnix Gijsens Zelsportret, gevleid natuurlijk in het Nieuw Vlaams Tijdschrift (XVIII nr. 11, jan. 1966) zei Walschap erg ingenomen te zijn met ‘de vrijmoedigheid waarmee (Gijsen, J.B.) de Kongolese zwarten op hun nummer zet’. Het schoot de geëngageerde jongeren van dat ogenblik in het verkeerde keelgat. ‘Wat op deze aanloop volgt,’ schreef Herman J. Claeys in een vlammend protest in Links (19 febr. 1966), ‘is een van de meest reactionaire teksten die ooit zijn verschenen in een Vlaams literair periodiek dat zich nog graag progressief laat noemen’. De redactie van het tijdschrift Mep (met naast Claeys nog Jan-Emiel Daele, Herwig Leus en Weverbergh) was van oordeel ‘dat Walschaps bijdrage als een uitdaging dient te worden opgevat aan het adres van de huidige directie en redactie van het N.V.T.’. Via polemisch verweer en persoonlijke confrontaties in interviews escaleerde het meningsverschil tot Walschap zich van zijn tegenstanders ontdeed in de satire De culturele repressie (1969).

Maar het hielp allemaal niet. Al bleef hij moreel overeind, Walschap werd met zijn overtuigingen weggedrongen naar de marge van de maatschappelijke ontwikkelingen. Zijn stem ging verloren in het lawaai van het oproer. De twintigste eeuw had een wending genomen en zijn rol als voorvechter, zij het met een getemperd idealisme, van een gemeenschap die naar vervolmaking streeft en een heilvolle toekomst voor ogen ziet, was uitgespeeld.

Nochtans klonk de roep om zuiverheid van de contestatiebeweging niet zo heel anders dan wat Walschap en zijn generatie op dezelfde leeftijd verkondigden; de maatschappelijke vadermoord van de ‘soixante-huitards’ verschilde niet zo erg van de afwijzing van de negentiende-eeuwse hautaine burgerlijkheid door het idealisme van het humanitair expressionisme.

In zijn beginjaren gaf Walschap inderdaad blijk van revolutionaire overtuigingen. Wie Waldo (1928) vandaag leest, zal verrast worden door het gegeven dat het hoofdpersonage, op zoek naar de waarheid en de innerlijke rust, een heuse volksopstand op de been helpt, een mars naar Brussel organiseert, de macht van de koning laat overdragen op het volk en een nieuw maatschappelijk systeem invoert op marxistisch-utopische grondslag. In het essay Nooit meer oorlog (1931) valt Walschap het kapitalisme aan dat in zijn zucht naar winst de volkeren tegen elkaar ophitst maar door afspraken over de grenzen heen de buit van de wapenindustrie verdeelt. Hij wil het volk inlichten over wat er zich boven hun hoofden afspeelt, hij wil het weerbaar maken door wereldwijde solidariteit en roept daartoe bij voorbeeld op tot massale dienstweigering.

De generatie van Walschap groeide op tijdens de Eerste Wereldoorlog en was geschokt door de massale vernietiging van mensen en verspilling van middelen die zoveel produktiever besteed hadden kunnen worden. Bovendien had de oorlog in het leven van talloze onschuldige mensen een ontstellende ellende aangericht, waardoor ze moreel totaal ontredderd waren. In deze omstandigheden had de aristocratische kunstenaar van voor de oorlog geen

[p. 4]

recht van spreken meer. Eén van Waldo's volgelingen stelt het zo: ‘Ik vraag: wanneer rond het stille huis van de kunstenaar een heel volk, waarmee hij solidair is, ligt te ploeteren en te lijden in geestelijke ontredderingen, in twijfel en wanhoop, en dat volk schreit op tot zijn kunstenaar: geef ons schoonheid die ons raad geeft, schoonheid die ons voorlicht, schoonheid die ons beter maakt, mag een kunstenaar dan zeggen, neen, dat doe ik niet?’ (pp. 134-135). De ‘gemeenschapskunst’ die Waldo propageert, impliceert dat de kunstenaar zich maatschappelijk engageert, dat hij de kunst in dienst stelt van het volk (later zal Walschap de wetenschap een veel belangrijker middel tot volksverheffing noemen dan de literatuur), dat hij het volk een stem geeft en medezeggenschap verleent. Tot de onvervreemdbare rechten van het volk die het te allen prijze mag opeisen behoren volgens Walschap maatschappelijke rechtvaardigheid (waarin hij ook deernis en mededogen een plaats toemeet) en soevereniteit. En in naam daarvan mag het volk desnoods het hoogste gezag aanvechten. Het statische negentiende-eeuwse maatschappijbeeld heeft afgedaan, het zinnige en het redelijke nemen de plaats in van de traditie en het vanzelfsprekende; de realiteit, en niet het principe, bepaalt de norm.

Deze breuk met het tot dan toe kritiekloos aanvaarde gezag komt symbolisch tot uiting in Walschaps laatst gepubliceerde roman, die nochtans van omstreeks 1960 dateert, waarin hij een portret van zijn vader tekent: een voorstander van orde en gezag, desnoods met wat hypocrisie in stand gehouden, een typische vertegenwoordiger van de 19de eeuw. Met zijn zoon, een verdediger van volstrekt andere idealen die volgens hem alleen maar naar chaos kunnen leiden, is hij het in niets eens, ‘noch met zijn pacifisme, noch met zijn flamingantisme, noch met zijn gemeenschapskunst, noch met zijn intellectualisme’ (p. 145). Vooral in Vlaanderen is Walschap een woordvoerder van een generatie die aan het woord komt op het breukvlak van de negentiende en de twintigste eeuw, en die de maatschappij afwijst die met de Eerste Wereldoorlog haar failliet heeft aangetoond.

De ‘gemeenschapskunst’ schuift een nieuw mensbeeld naar voren: niet langer moet de mens gehoorzamen aan de meedogenloze wetten en voorschriften van wereldvreemde gezagsdragers, niet langer is hij de onderdanige speelbal van een wispelturige god, voortaan mag hij erkenning vragen van zijn eigen, totale menselijkheid, met de goede en de slechte kanten, met ambities en verlangens die tot dan toe ten onrechte als des duivels waren bestempeld. Walschap leest en bespreekt intensief de Europese letterkunde voor Hooger Leven en Dietsche Warande & Belfort, raakt enthousiast over de geest van menselijkheid en openheid die ook (en volgens hem zelfs: vooral) in de katholieke roman tot uiting komt en wil die ook in Vlaanderen verspreiden. Hij pleit voor katholieke kunst die ‘een gedifferentieerde kijk op het leven zou weergeven’ in plaats van een uitbeelding van ‘de overwonnen zonde’. In een artikel ‘Cultuuroptimisme’ (Hooger Leven, jg. X nr. 43, 24 okt. 1936) schrijft hij: ‘Ik geloof (...) in een nieuwe mens, bevrijd van de natuurangst der primitieven, van het eenzijdige in de levensvreugd van de antieken, van het irrationele in de verbeeldingen van de gothieken, van het dialectische in de betogen van de hervormden, van sociaal onrecht en nationale waan’. Door het conflict met de Vlaamse clerus dat hieruit ontstond kreeg hij het zeer lastig, ook op het persoonlijke vlak, maar toch slaagde hij erin bressen te slaan in de strakke afzondering van een door de clerus gepatroneerd Vlaanderen. De geest van openheid sijpelde binnen en de problemen van goed en kwaad en de soevereiniteit van het menselijk geweten werden bespreekbaar gemaakt.

Vele katholieken die in Walschaps boeken lazen over wat zij zelf met de grootste omzichtigheid of onder gewetenslast bespraken, en die van hem het absolute recht verkregen om zichzelf te zijn, moeten een zucht van verlichting hebben geslaakt toen ze zichzelf in zijn personages herkenden. Het conflict heeft alleszins voor Walschap zelf, en wellicht voor vele sympathisanten, het proces van vervreemding van het geloof versneld. In elk geval heeft het hem ertoe gebracht de oppositie van toen tussen (dogmatisch) geloof en (positivistische) wetenschap uit te diepen (het uitvoerigst in het nagekomen Muziek voor twee stemmen - 1963) en de dogma's onhoudbaar te verklaren. Uit de vaststelling dat zijn boeken systematisch uit de katholieke bibliotheken werden geweerd en dat de kerkelijke overheid de lectuur ervan afraadde of zelfs verbood, mag blijken hoezeer ze zich in gevaar gebracht achtte door wat Walschap verkondigde. Later zullen geloof en wetenschap als gevolg van respectieve zelfrelativering niet langer als elkaars absolute tegenpool in het strijdperk treden en zullen verschil-

[p. 5]

lende overtuigingen naast elkaar kunnen bestaan (zij het vaak met opgerichte stekels), een situatie die Walschap op meer verzoeningsgezinde leeftijd voorstond. Maar in elk stadium van deze evolutie in Vlaanderen heeft hij een standpunt ingenomen en daardoor onmiskenbaar deze ontwikkeling beïnvloed.

De nieuwe mens in de ‘gemeenschapskunst’ kon maar tot zijn recht komen in een nieuwe romanvorm. In talloze artikels bestreed Walschap vurig de woordkunst, de wijdlopigheid en de literair aristocratische opvattingen van zijn voorgangers, en het folklorisme van zijn tijdgenoten. Reeds in Waldo stelt hij dat de kunst ‘de grootse adem van het leven, algemeen-menselijke visie en hartstocht’ moet vertonen, in het artikel in Hooger Leven verdedigt hij ‘een nieuw kunstwerk, helder, subtiel, glanzend, krachtig’ en in Voorpostgevechten (1943) ontwikkelt hij zijn beroemde stelling dat de roman in eerste instantie een verhaal is (‘en daarmee bedoelden wij het stromende, stroelende, de vaart van een verhaal’ - p. 86), wat nochtans niet betekent dat de aandacht voor de verwoording mag verslappen. ‘De kunstenaar, beweerden wij, moet niet denken aan mooi schrijven, hij moet eerst en vooral iets meedelen en wanneer hij datgene wat hij werkelijk te zeggen heeft klaar, eenvoudig en met de juiste woorden meedeelt, is dat van zelf schoon’ (p. 88). Wellicht onbewust gaf Walschap met zijn opvattingen over thematiek en vorm het expressionisme, dat in Vlaanderen relatief laat doorbrak, een stevige duw in de rug en vertolkte hij ook hiermee de geest van de tijd. Thematisch past vooral zijn vroegere werk in de traditie van het sociaal realisme en vormt het de schakel tussen Buysse enerzijds en Boon, Van Aken en Claus anderzijds, formeel staat hij wel op de maatschappelijke betrokkenheid van de literatuur, maar stelt hij buiten het vereiste vakmanschap geen vragen over de literatuur als discipline, wat Boon en Van den Broeck na hem wel als een noodzaak zullen aanvoelen. In elk geval heeft Walschap in de jaren dertig de traditionele roman op een nieuw spoor gezet, wat voor zijn opvolgers technisch zeer interessante ontwikkelingen mogelijk heeft gemaakt. Nu het verhalend proza opnieuw opgeld maakt op wereldschaal (Tom Lanoye noemde Gabriel Garcia Màrquez niet om te lachen een Zuidamerikaanse Walschap) kan de literatuurwetenschap bij het herlezen van Walschap heel wat nieuws ontdekken.

Vaak wordt de vraag gesteld of het werk van Walschap nog wel van deze tijd is. Technisch gezien is het alleszins een nauwkeurige studie waard, het vertoont soms verrassend modernistische trekken. Maar de vraagsteller bedoelt gewoonlijk of de gemiddelde lezer van vandaag er zichzelf nog in herkent. Hij erkent wel dat Walschap in de jaren dertig met een nieuwe, verfrissende en authentieke romanvorm in het muffe, ingesloten Vlaanderen een opening heeft geforceerd, die vooral de katholieken meer ademruimte gunde, maar acht de overwegende thematiek van geloofsaval in een landelijk Vlaanderen voorbijgestreefd. Deels heeft hij gelijk: de literair-historische betekenis van Walschap moet in de jaren dertig worden gesitueerd en zijn betekenis voor de morele ontvoogding van Vlaanderen is van hieruit gezien voor velen nog moeilijk te waarderen. Komt er dan inderdaad aan alles een einde? Wellicht. Maar dan zo dat zonder de tegenstand van wat voorafging er geen nieuw begin mogelijk zou zijn, dat vaak teruggrijpt naar de bron en uitloopt op wat het bestreed: alles wordt herhaald in een andere tijd. Vroeg of laat, nadat zijn literaire biografie voltooid is, wordt ook het werk van Walschap wel opnieuw ‘ontdekt’

Nochtans verdwijnt niet alles tijdelijk naar de achterkant van de evolutie. Vele ‘historische’ romans blijven de lezer aanspreken doordat de zoektocht naar ontvoogding, soeveiniteit en menselijke waardigheid van de personages, zelfs doorheen tijdgebonden conflicten, er als een universeel gegeven in verwerkt is. Een aantal van Walschaps romans voldoen alleszins aan dit criterium, ze overbruggen moeiteloos de tijd en de ruimte. Niemand heeft er zich bij voorbeeld over verwonderd dat Walschap de meeste van zijn romans op het platteland situeerde, terwijl zijn boeken hoofdzakelijk in de steden werden gelezen (ze waren daar veel gemakkelijker te vinden) en hijzelf in het hartje van Antwerpen ging wonen jaren voor hij zijn eerste roman publiceerde.

Uitgave

Het Verzameld Werk van Gerard Walschap wordt gepubliceerd door Uitgeverij Manteau (Antwerpen/Amsterdam). Het zal bestaan uit 6 kloeke, in linnen gebonden delen van elk plm. 1.000 bladzijden. Alle romans en novellen, evenals een keuze uit de essays en pamfletten, zullen er in chronologische volgorde in opgenomen worden. De uitgave, die in 1993 zal voltooid zijn, wordt redac-

[p. 6]

tioneel begeleid door Veerle Daelman, Paul Hadermann, Anne Marie Musschoot, Jean Weisgerber en Emiel Willekens. Roger Binnemans is coördinerend redacteur. Elk deel wordt ingeleid door een Walschapkenner en bevat een Walschapkroniek, samengesteld door E. Willekens.

Totnogtoe verschenen 2 delen. Deel 1 (1988) werd ingeleid door Jos Borré en bevatte Waldo, Adelaïde, Eric, Carla, Volk, De dood in het dorp, Nooit meer oorlog, Trouwen en Celibaat. Deel 2 (1989) werd ingeleid door Anne Marie Musschoot en bevatte De vierde koning, Een mens van goede wil, Sibylle, Het kind, Houtekiet, Bejegening van Christus, Vaarwel dan en De wereld van Soo Moereman.