De Vlaamse Gids. Jaargang 73

[p. 6]

De nacht van de rede en de waan van de zin
Frans Boenders

Frans BOENDERS
Eerste producer BRT-3, hoofdredacteur van ‘Kunst en Cultuur’. Essayist en kunstcriticus (Hoger Instituut voor Wijsbegeerte). Zijn werk werd bekroond met de Ark van Het Vrije Woord (1979), de grote prijs van de ‘Université Radiophonique et televisuelle Internationale’ (Parijs 1981) en de Willemsfondsprijs voor de kritiek (1987).
Zijn essays werden o.m. gebundeld in ‘Pretenties en Presumpties’ (Manteau 1980) en ‘Tekens van Lezen’ (Ambo, Polak en Van Gennep 1985), ‘Tibetaans Dagboek’ is de titel van zijn jongste werk.

In zijn inleidende toespraak heeft dr. Troch iets wezenlijks aangeraakt: door de studie van het tegendeel van de creativiteit komt men tot een beter inzicht in de mechanismen van de scheppende verbeelding. Wellicht moet hier de diepste bestaansgrond worden gezocht van de psychopathologie. Over de ‘abnormale’ kanten van temperament en karakter buigt zich de psychiater op wetenschappelijke wijze, terwijl de schrijver er zich intuïtief voor interesseert. Door de studie van de zogenaamde dan wel zogenoemde ‘ziekelijke’ - overdadige dan wel onderkomen - karakters en gedragingen verwerft men uiteindelijk een helder begrip van het hoe en het waarom dat de ‘normale’ psychologie beheerst. Overigens wordt er wel gezegd dat er in de moderne literatuur geen ‘normaal mens’ rondloopt, een oordeel dat niet ver naast de literaire werkelijkheid zit. Want het ‘normale’ bestaat maar dank zij het excessieve dat, precies door zijn buitensporigheid, de weg toont die de sporen beschrijven.

De moderne literatuur en de moderne psychiatrie (maar bestaat er een andere?) vormen twee aspecten van dezelfde, onvermoeibare belangstelling. Enkel wie in staat is, in werkelijkheid of in gedachten, door verbeelding of via experimenten, zich te verplaatsen in de nacht van de rede en in de waan van de zin, kan ten volle beseffen wat redelijkheid is, wat zin is, wat zinrijke schepping betekent.

Toch mag, in de aarzelende verhouding tussen psychiatrie en literatuur, de eerste nooit de tweede bevoogden, laat staan verklaren. Wat de onmogelijkheid van die verklaring betreft is het niet overbodig de volgende uitspraak van Jung (uit zijn essay ‘Psychologie en literatuur’, 1930) in herinnering te brengen: ‘Alle psychische processen binnen het bewustzijn kunnen dan misschien causaal te verklaren zijn, maar het creatieve dat in het onafzienbare onbewuste wortelt, zal zich eeuwig afgesloten houden voor het menselijke inzicht’.

Men kan zich voorts afvragen wélke psychiatrie zich met de literatuur bezighoudt. Het ligt voor de hand dat heel verschillende verhoudingen zullen ontstaan wanneer niet de biologische en de behavioristische maar juist de existentiële psychiatrie zich voor het letterkundige werk interesseert. Zelfs in het geval van de dynamische psychiatrie en de psychoanalyse leidt de Freudiaanse aanpak tot een geheel andere benadering van literatuur dan, bijvoorbeeld, de Jungiaanse. Immers, voor Freud is het literaire werk de uitdrukking van onder meer verdrongen kindsheidherinneringen, terwijl Jung er vooral de ex-

[p. 7]

pressie in ziet van onpersoonlijke en universele impulsen.

Opvallend zijn inmiddels de overeenkomsten tussen het studiemateriaal van de grondleggers van de dynamische psychiatrie en de bestanddelen in de romans van de pioniers der moderne letterkunde.

De grote vernieuwers van de Europese literatuur - Proust, Joyce, Kafka en Musil - hebben de complexiteit van de moderne mens in verschillende romanwerelden gestalte gegeven. De herinnering, het onbewuste, het verlangen naar een samenhangend wereldbeeld: het zijn de thema's die de twintigste-eeuwse letterkunde beheersen. Dezelfde elementen bepalen ook de psychiatrische praktijk en het psychoanalytische discours (anamnese, vrije associatie, de inschakeling van het individu in zijn omgeving). In hoeverre wordt de ‘geesteszieke’ in zijn gedrag nog bepaald door de herinnering aan zijn kinderjaren? Oefent het onbewuste een vorm van terreur uit of is het daarentegen de bron van schepping en vernieuwing? Hoe kan de psychiater of de psychoanalyticus de klacht van zijn patiënt/cliënt zinvol beluisteren en beantwoorden als hij alleen maar een ‘deskundige’ blijft die zelf geen weet meer heeft van een soepel maar coherent mens- en werelbeeld?

Angst, liefde, pijn, vlucht, bewustwording, geloof, hoop, narcisme, extase, suggestie, agressie, melancholie, haat, wrok, projectie, waan, vreugde... zijn aspecten van het menselijk psychisme die in de wereldliteratuur uitvoerig werden (en worden) beschreven in samenhangende verbeeldingswerelden, die wij roman, gedicht, essay of theaterstuk noemen. Pas redelijk laat in de Westerse ontwikkelingsgeschiedenis, in het begin van deze eeuw, zijn deze aspecten min of meer systematisch geanalyseerd door de grondleggers van de moderne psychologie, psychiatrie en psychoanalyse zoals Freud, Jung, Adler, Heidegger, Binswanger. De wederzijdse beïnvloeding en bevruchting van literatuur en psychiatrie behoeven dan ook geen verdere argumentatie.

De psychiatrie moet, als wetenschap, de psychologische structuur van een roman, gedicht, toneelstuk of geheel oeuvre blootleggen. Ook kan ze (misschien) de psychologische mogelijkheidsvoorwaarden voor de scheppende schrijver verduidelijken. De literatuur, van haar kant, verweeft de gecompliceerde psychische activiteiten in een kunstwerk zonder zich met het functioneren van het psychisch apparaat zelf in te laten. Ze gunt de lezer een directe kijk in de ziel. Daarbij bekommert ze zich in principe niet om het normale en het abnormale, om ziekte of gezondheid. De schrijver zelf heeft uiteraard zijn eigen psychologische geschiedenis. De kennis daarvan kan (soms) een licht op zijn boeken werpen maar kan de zin en betekenis ervan nooit exhaustief verklaren.

Het zou een verarming inluiden indien men een scheiding aanbracht tussen de artistieke schepping van de schrijver en de wetenschappelijke beschrijving van de psychiater. ‘Zo ongelooflijk kleurrijk, veelvormig en veelvuldig is het verschijnsel ziel’, schrijft Carl Gustav Jung in ‘Psychologie und Dichtung’ (Gestaltungen des Unbewussten, Zürich 1950) ‘dat we het onmogelijk in zijn totaal in één spiegel zouden kunnen opvangen’. Psychiatrie en literatuur vormen samen de dubbele spiegel van de ziel.

Tenslotte. Hoe ziet de wereld eruit voor de romanschrijver die Freud heeft gelezen? Schept hij zijn personages met de al dan niet vermeend verlichte blik van de amateur-psychoanalyticus? Groeit zijn maatschappelijk (en zelfs literair) belang in de mate dat hij begrip heeft voor en inzicht verwerft in de psychologische realiteit? Maar hoe vrij kan de schrijver (als schepper van werelden veeleer dan als beschrijver ervan) dan nog blijven? Keert elk groot schrijver zich niet mede af van de realiteit zoals ze is om zijn eigen werkelijkheid te scheppen?

Het woord is aan de psychiaters en de schrijvers.