De Vlaamse Gids. Jaargang 73

[p. 48]

Debuteren in Vlaanderen
Commercialisering en particularisme
Jos Borré

JOS BORRÉ (1948). Recensent voor De Morgen. Publiceerde o.a. monografieën over Walter van den Broeck en Gerard Walschap. Maakt jaarlijks (samen met Aad Nuis en Jaap Goedegebuure) een overzicht van de literaire produktie in Noord- en Zuid-Nederland in Een jaar boek.

In de hoogdagen van de uitgeverij Manteau beweerde Julien Weverbergh dat hij dagelijks een manuscript toegestuurd kreeg, pakweg een driehonderdtal per jaar. De meeste kwamen van jonge schrijvers op zoek naar de meest geprefereerde uitgeversstal. Vele van deze manuscripten belandden ook bij andere uitgevers, want aspirant-schrijvers zijn ongeduldig en sturen hun eersteling vaak naar verschillende uitgeverijen tegelijk. Of ze zijn publikatiegeil en schrijven achtereenvolgens snel een reeks uitgevers aan; wat geven ze erom dat hun tekst uiteindelijk slechts als bedrukt papier wordt gepubliceerd.

We kunnen Weverbergh nog wat overdrijving gunnen als we aannemen dat Vlaanderen jaarlijks gemiddeld driehonderd kandidaat-debutanten voortbrengt. Er wordt wat afgeschreven in Vlaanderen, aan goede wil is er geen tekort.

De jongste jaren gaat het behoorlijk goed met de Vlaamse literatuur, zoniet met de verkoop, dan toch met de produktie ervan. De jongste wijzigingen in de Manteaustructuur kunnen nog een invloed krijgen op het aantal geproduceerde titels, maar op de totale Vlaamse produktie heeft zulks weinig invloed. Vooral de kranten en de radio leggen meer belangstelling voor de (top van de) Vlaamse literatuur aan de dag, en ze populariseren ze in niet geringe mate. Voorts werden de Vlaamse letteren verrijkt met een aantal nieuwe of opgepoetste prijzen (die van de provincie Brabant, de Stad Antwerpen, de Vlaamse Lezer, de NCR-prijs...) en ze raakt stilaan, zij het nog moeizaam, vertegenwoordigd in Nederland (we hadden al twee genomineerden voor de AKO-prijs, waarvan een debuut!). Je hebt aardig wat kans dat je in de belangstelling komt als je schrijft.

In de jaren zeventig daarentegen was het maar droevig gesteld met de debuten. 1975 was een uitschieter met tien titels, maar het volgende jaar verscheen er welgeteld één debuut. De toestand maakte het mogelijk dat Alstein in de clinch ging met Eddy van Vliet over zijn uitspraak dat er sinds 1970 geen belangrijke debuten meer waren geweest. Tien jaar later is zo'n uitspraak ondenkbaar.

De jongste jaren tel ik telkens tussen de vijftien en de twintig debuten. (Waarom kan je dat niet exact bepalen? Omdat dit afhangt van de criteria die je hanteert: sommige publikaties van obscure produktiecentra zijn zo prullerig van vorm en inhoud dat je ze nauwelijks als een ‘boek’ kan meetellen). De doorbraak kwam met het ontslag van Weverbergh als Manteau-directeur in 1986. Blijkbaar had Manteau een hele tijd als een zware filter gefunctioneerd, overigens zeer tot ongenoegen van jonge auteurs

[p. 49]

die de opstap naar het hoogste schavotje van de Vlaamse literatuur ontzegd werden. Want nadat Weverbergh prompt Houtekiet oprichtte, lokte de gelijkgeschakelde reputatie van de uitgeverijen Manteau, De Standaard, Houtekiet, Hadewijch, Kritak, Nioba en Den Gulden Engel een ware debutantenjacht uit - er is hier eerder over geschreven - en verschenen er boeken die een jaar eerder geen schijn van kans hadden gemaakt. Het afgelopen jaar is het aantal debuten weer fors gedaald: ik tel er een tiental. Het is weer rustig geworden in de Vlaamse uitgeverswereld.

Twintig debutanten per jaar: dat was onbetamelijk veel. (Volgens Kritak-uitgever André Van Halewijck is er in Vlaanderen maar commerciële ruimte voor drie tot vier debuten per jaar). Het betekende een kwart van het aantal nieuwe literaire titels van dat jaar, maar dan nog slechts zes à zeven percent van het aantal door debutanten aangeboden manuscripten. Pakweg één op vijftien manuscripten werd gepubliceerd, en dat was nog ruim veel. Conclusie: wie ook maar een beetje talent in huis had, kreeg kortelings in Vlaanderen gemakkelijk een boek gepubliceerd, maar er wordt ook ontzettend veel slecht geschreven.

John Groosman. Zegt de naam u nog iets? Dieper dan huiddik. In 1977, in de tijd dat een debuut nog een gebeurtenis was, winnaar van de Stijn Streuvelsprijs voor verhalend proza. Nooit meer van gehoord. Waar zijn Jan Keppens en Jef de Bruyn gebleven? (Wié, zegt u?). Wat is er van Eriek Verpaele en Ludo Frateur geworden? Waar zitten Frank Albers (1982), Lieven David (1984), Jan Lampo (1985) en Rita Geys (Prijs van het Beste Debuut 1983)? Sommige debutanten halen nog een tweede en soms een derde boek, en geven er dan de brui van: Carlos Callaert, Herwig Waterschoot, Johny van Tegenbos, Dolores Thijs, Renée van Hekken... ik noem de meest bekende.

Eens de drempel van het debuut overschreden, is de schrijversloopbaan niet geëffend. Vele jonge schrijvers ‘verdwijnen’ weer, om diverse redenen, neem ik aan, die hier niet ter zake doen. Ook in de literatuur voltrekt zich dus een natuurlijke selectie: wie geboren wordt, blijkt niet altijd levensvatbaar. Wie blijft, komt onvermijdelijk in een pikorde terecht die hoofdzakelijk door de media wordt bepaald. Wie de meeste publiciteit geniet (niet: wie de beste boeken schrijft), krijgt het meeste aanzien. Bob van Laerhoven is een betere schrijver dan Herman Brusselmans geworden, maar hij komt serieuzer naar buiten en kan zijn schroom voor de openbaarheid niet zo overstemmen door een theatrale pose. Brusselmans heeft veel meer succes.

Het omgekeerde geldt ook: wie onopvallende, fletse boeken schrijft, komt gegarandeerd niet aan bod. Het mechanisme van de publiciteit is niet eerlijk, maar helemaal oneerlijk kan je het ook niet noemen.

Naast de eerder toevallige omstandigheid van het verdwijnen van Manteau heeft er zich in de jaren tachtig een belangrijke klimaatsverandering voorgedaan voor de debutanten. Het geringe aantal debutanten van de jaren zeventig had wellicht te maken met de kater van de omwenteling van '68. Het wezen van de literatuur was ter discussie gesteld, het verhaal en de traditionele romanvorm waren afgewezen als een vervalsing van de werkelijkheid. Leo Pleysier, Monika van Paemel, Loeki Zvonik, Luc Vancampenhout en Greta Seghers debuteerden in deze tijd met werk waarin de werkelijkheid omzichtig via een omweg, en met veel aandacht voor de literatuur als medium benaderd werd. De traditionalistische auteurs durfden nauwelijks de pen roeren uit vrees te worden uitgejouwd. Alstein besteedde tien jaar aan het uitdiepen van het wezen van het schrijverschap, de materie en de methode. Hij moest een openbaar pleidooi houden om voor zijn generatie erkenning te vinden.

Jef Geeraerts, Fernand Auwera, Willy Spillebeen e.a. begaven zich begin van de jaren zeventig aan het therapeutische schrijven. Walter van den Broeck en Jan Emiel Daele luidden met hun werk uit 1977 een trend in van auteurs die een soort ‘Vatersuche’ ondernamen: Leo Pleysier, Willy Spillebeen, Greta Seghers, Luc Vancampenhout, Henri van Daele, Monika van Paemel (en dan zitten we al ver in de jaren tachtig) e.a., gebruikten de literatuur als een medium tot onderzoek van het verleden. Daardoor kreeg ze weer een functie, ze was ontsnapt aan haar veroordeling als vrijblijvende verhalende fictie. De reserves van de ‘revolutionairen’ tegen elke vorm van verhalende literatuur, toch al wat onderkomen geraakt, bleken nu omzeild en waren overbodig geworden. Een nieuwe generatie, die te jong was om het revolutionaire gewoel gekend te hebben, ruimde snel de barricaden op en gaat er nu van uit dat de weg weer helemaal vrij is voor het literair (bijna) onvoorwaardelijke onderzoek van de werkelijkheid: een nieuw soort realisme maakt opgeld.

Dat de literatuur van een bepaalde tijd nooit los kan worden gezien van

[p. 50]

haar socio-culturele context zal hier ook wel mee te maken hebben. Bijvoorbeeld: in de jaren tachtig blijken de meeste jonge Vlaamse auteurs academisch geschoold te zijn in de wijsbegeerte en de letteren, en hebben ze minstens in de cursus Europese letterkunde wat literaire voorkennis opgedaan. Pratend over hun eigen werk refereren ze graag aan de grote kanonnen van de wereldliteratuur. In elk geval blijkt zowel thematisch als praktisch en stilistisch de horizon sterk verruimd. Kristien Hemmerechts, Willy Van Poucke, Bob van Laerhoven, Herman Portocarero en Gilbert Grauws getuigen in hun werk ondubbelzinnig van buitenlandse, meest Angelsaksische invloeden. Ze hebben duidelijk enig vakmanschap afgekeken van hun leermeesters, niet zelden internationaal gerenommeerde auteurs. Ze schrijven traditioneel proza in de realistische traditie (maar altijd met één oog gericht op hun literaire methode) en ambiëren een plaats onder de beste schrijvers in het Nederlandse taalgebied. Zeker van filologisch geschoolde intellectuelen mag men niet minder verwachten. Wie met minder tevreden is laat de gedachte aan een grote Nederlandse literaire cultuur varen, en hoe stuntelig de integratie om allerlei ongeldige redenen nog mag verlopen: dit is uit den boze.

Nu moet Vlaanderen het stellen met een behoorlijk amateuristische uitgeverscultuur. Voor een begeleiding van auteurs en manuscripten zijn er nauwelijks mogelijkheden. Vandaar dat in de magere jaren jonge auteurs bereid waren om in de vitrine te leren schrijven. Het geringste talent werd zonder voorafgaande begeleiding voor de leeuwen gegooid en meestal in stukken gereten. Pas met het derde of vierde boek (als ze het zo lang vol hielden) bereikten ze het niveau van wat een behoorlijk debuut mocht heten, tot zolang zaten ze in de openbaarheid te stuntelen en moesten ze zich door de kritiek laten vernederen (zo die er niet beleefdheidshalve het zwijgen toe deed). Niet te verwonderen dat in de jaren zeventig de belangstelling in het Noorden voor de literatuur uit het Zuiden volledig in mekaar zakte. Ook hierdoor werd het heel stil in Vlaanderen.

Een aantal auteurs (niet in een welomschreven groep onder te brengen) reageerde halverwege de jaren tachtig hoogmoedig op deze situatie en keerde de rollen om: wil het Noorden niet van ons horen, wij hebben het Noorden niet nodig. Er werd geopteerd voor niet meer of niet minder dan een ‘Vlaamse norm’, los van de algemeen Nederlandse. Als wij stuntelig Nederlands schreven werd het als typisch Vlaams betiteld en goed genoeg bevonden. Stonden onze romans bol van de clichés, hobbelden ze voort op een manke structuur, vertelden ze de meest aandoenlijke verhalen... als de gemiddelde Vlaming ze las en niet weer uitbraakte, hadden we er een successchrijver bij. Om koning te kunnen zijn waren sommige Vlaamse schrijvers bereid hun koninkrijk af te bakenen tot een stuk intellectuele braakgrond bewoond door de schrijvers van de lezersbrieven in TV-Ekspres. Deze auteurs getuigden van een bedenkelijke ingesteldheid, die om opportunistische redenen nog steeds bestaat, ook nu een weer veranderde verhouding tussen Noord en Zuid de volstrekte onzinnigheid ervan in het licht zet.

Is het immers niet ongehoord dat academisch geschoolde jonge schrijvers van geen enkel literair perspectief blijk geven, dat ze de evolutie naar literaire bewustwording in de Nederlandse literatuur van de jongste 25 jaar afdoen als ‘navelstaren’, en een twintig jaar geleden achterhaald verklaard genre propageren als een in Vlaanderen noodzakelijke vernieuwing? (Het gaat overigens niet om het genre, het gaat om de kwaliteit). Wijst dit niet op een zeer bedenkelijke achteruitgang van het literair-theoretisch bewustzijn?

Dit genre wordt hardnekkig met de belachelijke term ‘tussenliteratuur’ aangeduid, omdat die voor hen - laat het dan ongemakkelijk Nederlands zijn - toch nog ‘literatuur’ bevat en dus hun dubieuze ambitie glorifieert. Ik kan deze programmaverklaring niet au sérieux nemen omdat ze een dubbelzinnig credo formuleert om met het gemakkelijkste resultaat tevreden te zijn. Wie trots in zijn bibliografie vermeldt dat hij op twee jaar tijd zes prozawerken heeft gepubliceerd, ondermijnt zijn geloofwaardigheid als auteur en heeft een uitgever (of twee, of drie) zonder inzicht in de literaire markt.

Met zulk een instelling zijn deze auteurs gewoonweg gedoemd om te versmelten met de achtergrond waarin ze terecht komen, om geruisloos ingebed te raken in een gesloten zijdelings circuit: daar waar het genre primeert, en niet de kwaliteit.

Wie dit niet wil heeft meer zelfrespect. Auteurs van dit slag lenen er zich niet meer toe om in de vitrine te gaan schrijven en brengen met een hogere ambitie het geduld op om door een degelijke studie van hun voorbeelden eerst een zekere stijl te verwerven voor ze naar buiten treden. Voor deze auteurs bestaat er

[p. 51]

wel belangstelling in het Noorden, zo veel zelfs dat men ze hier weg komt halen en de Vlaamse uitgevers straks van de kruimels moeten leven. Vlaanderen wordt zo een literair wingewest van Nederland, en dit is natuurlijk ook niet toe te juichen.

In plaats van met clichés kan je de lezer ook trachten te verleiden met Publicitaire trucs, zoals Brusselmans en Lanoye het doen, met in hun spoor Luc Boudens. Ze beogen doelbewust een schandaalsucces en gebruiken daarvoor, schijnbaar met het grootste gemak, de meest voor de hand liggende media-mechanismen. spelen het zo moeiteloos klaar omdat er vòòr hen niets was, omdat zwetsen en schelden in Vlaanderen zo al nieuws is, en omdat ze tot hiertoe over voldoende talent beschikken om hun mafkezerij op de slappe koord vol te houden. De tijd zal bewijzen dat vooral Brusselmans en Boudens nochtans marginale verschijningen in de Nederlandse literatuur zijn, die een uitweg uit de impasse gezocht hebben in de literaire anarchie (want literaire theorie is ook hen vreemd), maar door een gebrek aan vernieuwing in een doodlopend steegje terechtgekomen zijn.

Deze auteurs, maar ook zij die zich door een weloverwogen streven naar degelijkheid en kwaliteit in de kijker gewerkt hebben, danken hun bekendheid ook aan het feit dat ze net op tijd kwamen om aan de verhoogde belangstelling van de media voor de cultuur te kunnen voldoen. Cultuur is tot nieuws gepromoveerd, vooral de spectaculaire kanten van de snobistische nieuwe cultuur: chambres d'amis, Mark Morris. Vaak is de belangstelling ervoor meer geveinsd dan echt, gaat ze meer uit naar het feit dan naar het wezen (dat vaak vaag en troebel blijft, de toeschouwer voelt zich niet zelden gewoon beetgenomen of belachelijk gemaakt).

En jazeker, ook de belangstelling voor boeken en auteurs groeit, maar evenzeer meer als uitvlucht dan uit interesse, meer om alles wat er rond zoemt dan om het gegeven zelf: het boek, de roman, de literatuur als genre. Wel de realiteit achter het verhaaltje (Rosalie Niemand), wel de vrijmoedige feministische stellingname in de marge van het boek (Kristien Hemmerechts), wel het schandaalsucces (Brusselmans), wel de prijzen die een auteur binnenrijft (Grauws), wel ‘de eerste literaire videoclip’ (Boudens), maar het boek... daar kunnen we kort over zijn.

De zaak is nog niet verkeken, maar de evolutie moet worden gecorrigeerd. Met hoofdzakelijk belangstelling voor de publicitaire aspecten van de cultuur (en de literatuur) is er wel een einde gekomen aan de onheilspellende stilte die over de Vlaamse letteren lag, maar we zijn er nog maar nauwelijks op vooruitgegaan. Wel willen meer en meer degelijk onderlegde jonge auteurs werken aan het beste proza dat ze kunnen voortbrengen (met de poëzie is het, op de uitschieters na, slechter gesteld), maar ze worden nog niet voldoende begeleid door gedegen kritiek en professionele uitgevers in Vlaanderen. Het is nog altijd zo dat de Nederlandse critici bij voorkeur eerst de Nederlandse en dan de Vlaamse literatuur lezen, en ze maken nog altijd gebruik van het ongepaste criterium dat wat in het Noorden werd uitgegeven vanzelfsprekender goed is dan wat uit het Zuiden wordt ingevoerd. Laten we hopen dat vele Vlaamse kranten spoedig vinden dat de beste Vlaamse literatuur commentaar van enige lengte en diepgang verdient, om belangstelling voor boeken om te zetten in literaire cultuur.

Voorlopig blijken commercialisering en Vlaams particularisme de belangrijkste vernieuwingen in de Vlaamse literatuur in de tweede helft van de jaren tachtig, en komt de hoofdstroom: het schrijven en publiceren van bétere boeken, nog maar aarzelend op gang. Goede boeken vinden zo een uitgever, daar hoeft niet langer over gepalaverd te worden. De omkadering is dus al geschapen. Geen inspanning mag jonge Vlaamse auteurs nu nog te veel zijn om in vlekkeloos Nederlands razend knappe boeken te schrijven waar ook de onwillige Nederlandse kritiek en de lezers zullen moeten naar omkijken. Minder is niet goed genoeg.