De Vlaamse Gids. Jaargang 73

[p. 16]

Stedelijk Museum in Amsterdam
Russische avantgardist Malevitsj in ere hersteld
Willem M. Roggeman

De Perestroika laat ook in het internationaal kunstleven zijn sporen na. In het Stedelijk Museum te Amsterdam kan men nu voor de allereerste keer, en dit tot 29 mei, een volledig overzicht zien van het werk van de Russische avantgardistische schilder Kazimir Severinovitsj Malevitsj (1878-1935).

Deze schilder en ook zijn werk hebben een tragisch bestaan gekend. In 1930 werd Malevitsj enige tijd gevangen gehouden en ondervraagd. Om de overheid over zo weinig mogelijk belastend materiaal te laten beschikken hebben zijn vrienden een groot aantal manuscripten van Malevitsj vernietigd. In 1932 decreteerde Stalin zijn hervormingen in het kunstbeleid. Voortaan werd alleen het sociaal realisme toegelaten. De turbulente, avantgardistische periode

[p. 17]

tussen 1907 en 1917 werd bestempeld als ‘de schandelijkste en onterendste decade in de geschiedenis Van de Russische intelligentsia’. Voor de dichter Vladimir Majakofski was dit te veel en hij pleegde zelfmoord. De schilderijen van Malevitsj en van vele andere avantgardisten derden in de ban gedaan en verborgen in opslagplaatsen.

Dank zij de ‘perestroika’ van Gorbatsjov werd Malevitsj in ere herteld en is zijn werk weer te zien in Russisch Museum in Leningrad in de Tretjakov Galerij te Moskou. In deze galerie was in 1929 de laatste retrospectieve van Malevitsj gehouden.

De eerste decennia van deze eeuw waren erg woelig in Rusland. De tsarenfamilie werd uitgemoord, de eerste wereldoorlog woedde en men voerde drie revoluties, in 1905, in februai 1917 en in oktober 1917, waarna nog eens tien miljoen mensen sneuvelden in de burgeroorlog van 1918 tot 1920. In deze chaos kende de kunst ook haar revolutie. Het hoogtepunt werd ‘De overwinning op de zon’, een opera van Matsjoesjin, waarvoor Malevitsj de decors en kostuums ontwierp, en die schandaal verwekte.

Omstreeks 1915 schilderde Malevitsj zijn ‘Zwart Vierkant’, een gitzwart vlak op een witte achtergrond. Dit schilderij werd het pamflet voor de nieuwe kunst, die voorstellingsloos wilde zijn.

Daarna schilderde Malevitsj zijn ‘Zwarte cirkel’, het ‘Zwart kruis’ en het ‘Rood vierkant’. In snel tempo ontstaan dan ook zijn abstracte schilderijen met helder gekleurde driehoeken vierkanten, balken en lijnen, die steeds zijn aangebracht op een wit vlak, waardoor ze in de ruimte lijken te zweven.

Suprematisme

Malevitsj noemde deze nieuwe schilderkunst ‘Suprematisme’ en schreef talrijke theoretische teksten. Hij werd hierbij gesteund door Kandinski en de beeldhouwer Pevsner. Maar het front van zijn vijanden werd onoverzichtelijk. In de jaren twintig schilderde Malevitsj met zijn wit op wit-serie zijn laatste suprematistische werken. Daarna wijdde hij zich aan de architectuur, ontwierp een wetenschappelijke methode voor kunstbeschouwelijk onderwijs en werd leraar of directeur van verscheidene staatsinstellingen voor cultuur.

Hij werd in de jaren twintig door de omstandigheden ook gedwongen om anders te werken en schilderde dan hoofdzakelijk boeren in realistisch cubistische stijl. In 1927 reisde hij over Warschau naar Berlijn met een koffer vol schilderijen en manuscripten. Hij slaagde er echter niet in veel te verkopen en keerde onverrichterzake terug. Zijn werken liet hij echter achter bij een kennis in Berlijn. Tot 1957 zaten zij daar in een kist, tot de toenmalige directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, Willem Sandberg, deze werken ontdekt en ze meenam naar Nederland.

Wim Beeren, de huidige directeur van het Stedelijk Museum, reisde

[p. 18]

naar de Sovjet-Unie en heeft er verkregen dat een retrospectieve van Malevitsj kon worden samengesteld, waarvoor de werken uit de twee landen werden verenigd. Deze retrospectieve was eerst in Leningrad, daarna in Moskou en is thans in Amsterdam te zien. Men treft er werken aan uit de impressionistische en neo-impressionistische periode, dit is uit de eerste jaren van deze eeuw, een aantal cubistische en ook cubo-futuristische schilderijen van 1913-14, een grote groep suprematistische werken van 1915 tot 1927 en een serie schilderijen met scènes uit het boerenleven, ontstaan tussen 1920 en 1932. Verder zijn er vele tekeningen, toegepaste kunst en design, want Malevitsj heeft ook theepotten, kopjes en schotels ontworpen, evenals grafiek en affiches.

In de Sovjet-Unie heeft men met verbazing vastgesteld wat het publiek zo lang onthouden werd. Ook in het Westen zal men nu vaststellen dat Malevitsj één van de grootste kunstvernieuwers van deze eeuw was.