De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 18]

Welke kunst voor welke architectuur?
Geert Bekaert

Stellen dat onze redelijkheid zich beweegt binnen de grenzen van een mythe moge dan al een cliché geworden zijn, het is er een waarmee we in de meeste gevallen terdege rekening dienen te houden, bijvoorbeeld in ons geval, waar het probleem wordt opgeworpen van welke architectuur welke kunst vraagt. Op het eerste gezicht lijkt dat een heel redelijke vraag, maar ze is dat alleen als men van de mythe uitgaat dat er een voorafgegeven harmonie bestaat tussen architectuur en kunst, die als toetssteen zou kunnen gebruikt worden om de al dan niet gelukkige verhoudingen die deze artistieke disciplines met elkaar aangaan, af te meten.

Zoals in bepaalde scheppingsverhalen man en vrouw zijn ontstaan uit het goddelijke uiteenklieven van de ene volledige mens, zo blijken volgens onze mythe architectuur en kunst op een bepaald moment (waarnaar historici nog altijd ijverig op zoek zijn) uit elkaar te zijn gedreven en sindsdien zijn ze, zoals man en vrouw, wanhopig en vol passie op zoek om weer in elkaar te kunnen opgaan en de verloren eenheid te herstellen.

Het is een mooi verhaal, maar het klopt niet, of toch niet helemaal. Het klopt zoals een wiegelied klopt. Het verwekt slaap, wil vergeten, wegdromen, de werkelijkheid niet langer onder ogen zien. Het wil architectuur en kunst als knusse diertjes voorstellen, waarvoor we helemaal niet bang hoeven te zijn. Architectuur en kunst bijten niet, in dit verhaal.

De redelijkheid heeft soortgelijke mythen vandoen om architectuur en kunst in haar ban te kunnen houden. Reeds vanaf de tijd van de Verlichting of zelfs vroeger heeft de rede zich ingespannen om een redelijke verklaring te geven van die onredelijke fenomenen bij uitstek die kunst en architectuur zijn. Ze verzon hele geschiedenissen om architectuur en kunst en hun onderlinge afstemming te legitimeren. Dat ze daarbij een goed deel van de artistieke prestaties van de menselijke soort als een vergissing moest afschrijven of helemaal verdonkermanen, deerde haar nauwelijks.

We bezitten uit de tijd van de Verlichting een scheppingsverhaal van de architectuur. Abbé Marc-Antoine Laugier stelde het in het midden van de 18de eeuw voor ons te boek. Daarin ontstaat de architectuur, en in haar schaduw ook de kunst, uit een absolute noodzaak. Ze is een geval van volstrekte redelijkheid: de mens is gedwongen zich tegen de natuur en ook tegen zichzelf te beschermen. De genetische code van de architectuur is vastgelegd in de primitieve hut die tot in haar laatste detail wetenschappelijk verklaarbaar is.

Abbé Laugier kreeg fel weerwerk

[p. 19]

van Goethe en Piranesi, die zijn argumenten zo onderuit haalden. Architectuur behoorde volgens hen helemaal niet tot het domein van de noodzaak, maar tot dit van de verbeelding en het verlangen. En a fortiori, de kunst. Maar het was de pseudo-redelijkheid van Laugier die het haalde, althans in theorie. Want in de praktijk gingen kunst en architectuur verder hun eigenzinnige weg op de wijze van Goethe en Piranesi. Ze verzonnen verder, elk volgens hun eigen geaardheid, hun ongeziene verbeeldingen.

Architectuur en kunst bestaan immers niet, zoals dé mens niet bestaat. Ze worden steeds opnieuw uitgevonden. Ze zijn een eeuwig avontuur. Ze vormen een eeuwige uitdaging. Regels zijn er niet voor op te stellen. Regels kunnen er op dit gebied alleen zijn om mee te spotten. Een kunstwerk maakt immers zelf zijn regels, het is zijn eigen regels. In architectuur en kunst gaat de mens zichzelf te buiten. Hij wil iets maken dat hem redt, dat hem in stand houdt. Maar wat hij maakt, heeft hij niet meer in de hand. Het overstijgt hem, schrikt hem af, beheerst hem. Het openbaart zijn mysterie, zonder het evenwel te onthullen.

Wie iets maakt denkt, als het goed is tenminste, niet aan architectuur of kunst. Als hij hier wel aan denkt, gaat

[p. 20]

het om maakwerk dat rustig vergeten kan worden. Wie iets maakt, denkt aan het werk, een huis, een schilderij, een beeld, een boek, een concerto. Een huis heeft met een schilderij of een beeld evenveel en even weinig te maken als met een boek of een symfonie. Alle zijn het verschillende wijzen om met werkelijkheid om te gaan, om werkelijkheid te vestigen, om het mogelijke in het bestaan te brengen. Het zijn verschillende spelen om het werkelijke uit te dagen en de grenzen ervan te overschrijden.

Die spelen limieten willen opleggen is zoveel als ze onmogelijk maken. Maar dat wil niet zeggen dat ze in hun benadering van de werkelijkheid niet te onderscheiden zouden zijn. Een auteur die een roman schrijft schept een wereld op een andere wijze en met andere, onverwisselbare middelen dan een architect die een huis bouwt of een beeldhouwer die een beeld maakt. Die verschillende werelden zijn niet tot elkaar te herleiden. Het verhaal van de ene kunsttak is niet in dit van een andere kunsttak om te zetten, al gaan alle verhalen om diezelfde werkelijkheid.

Als we het dus op een ‘redelijke’ wijze over de relatie kunst en architectuur willen hebben, moeten we van die autonome speelwijzen uitgaan en niet van hun eventuele betrokkenheid op of afhankelijkheid van elkaar. Heel wat problemen verdwijnen hierdoor als sneeuw voor de zon. Gelijk welke kunst kan in gelijk welke architectuur. Er is a priori geen enkele exclusiviteit te stellen. Hier heerst de complete vrijheid, dwz. de heel preciese vrijheid van het nieuwe kunstwerk dat uit een confrontatie van bestaande kunstwerken kan ontstaan. Vrijheid betekent immers geen toevalligheid en nog minder willekeur.

Van zodra mensen zijn gaan nadenken over hun kunstzinnige activiteiten en dientengevolge poëtica's zijn gaan opstellen waarin de eigen aard van de verschillende kunsttakken werd beschreven, hebben ze moeite gehad om architectuur een plaats te geven in het systeem van de kunsten. Tegenover die kunsten die de natuur noodzakelijkerwijze imiteerden en interpreteerden, stond de constructieve kunst van de architectuur die, zoals de natuur zelf, volstrekt nieuwe werken produceerde zonder referentie naar natuurlijke verschijnselen.

De architectuur neemt als het ware de rol van de natuur over. Waar deze ophoudt, begint de architectuur met het maken van een voor de mens bewoonbare wereld. Architectuur behoorde wel tot het systeem van de kunsten, maar als de grondslag ervan.

Zoals Paul Valéry in zijn Eupalinos opmerkt ‘brengt de architectuur (in tegenstelling tot de andere kunsten) geen fabel in ons tot leven, maar deze verborgen kracht die alle fabels maakt’. Door zijn fascinatie voor de architectuur liet Valéry zich dan ook zozeer meeslepen dat hij de mythe, waarover we het bij het begin hadden, openlijk bijviel en de architect tuur tot ‘moeder’ van alle kunsten verklaarde. Omdat de kunsten in de moderne tijd geen vaste band met de architectuur meer hebben, zijn de veroordeeld om zin- en doelloos rond te dwalen of in een duizelingwekkende de mengeling in een museum te worden opgebaard.

Een landgenoot van Valéry, Georges Bataille, zag het anders. Hij ensceneerde in zijn Dictionnaire critique

[p. 21]

de architectuur als een slaven tegen wiens dwingelandij de kunsten als opstandige galeiboeven in het verweer komen. Ook hij houdt nog ergens vast aan de mythe van de eenheid van kunst en architectuur, de mythe van het ‘Gesamtkunstwerk’ maar hij interpreteert die negatief. Het kunstwerk heeft als opdracht, nu de tijd van de goden voorbij is, de mens te bevrijden uit zijn ‘architectonische slavernij’, hem te verlossen van de monumenten waarin een hogere macht de mens tot zwijgen doemt.

Hoewel Bataille wat al te veel eer en macht aan de architectuur toekent, komt zijn standpunt toch het dichtst bij de werkelijke verhoudingen die kunst en architectuur ten opzichte van elkaar innemen en eigenlijk altijd ingenomen hebben. Het zij immers onafhankelijke grootheden die elk hun eigen weg gaan, een weg die in vele opzichten een tegengestelde weg is. Als de ene probeert een orde op de chaos te bevechten, is de andere erop uit in die orde de chaos open te houden. Architectuur veronderstelt altijd een openbare ruimte, ook al is die in onze tijd erg problematisch geworden. Architectuur is niet denkbaar zonder een landschap, hoe nomadisch dit ook moge zijn. De kunst schept in die openbare ruimte en in dit landschap, op haar eigen zelfstandige wijze een persoonlijke dialoog waarvan ze de vermiddeling is.

Waar het op aankomt, als we architectuur en kunst willen behouden, is ze elk in hun eigen subversieve karakter hun kansen te gunnen. Dan pas valt er echt plezier aan te beleven.