De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 18]

Paul de Wispelaere: literaire kritiek en zelfportret

HET BLIJKT weer tenvolle uit De broek van Sartre: Paul de Wispelaere is een uitermate begaafd essayist, die zijn steeds weer boeiende en belangwekkende inzichten systematisch weet te ontwikkelen in een bijzonder heldere en verzorgde taal. De uitvoerige beschouwingen bv. die hij wijdt aan Louis Paul Boon - zij beslaan de hele eerste helft van het boek - behoren tot het beste dat totnogtoe over deze auteur verscheen. Met een feilloos gevoel voor dosering analyseert en synthetiseert hij de kernproblematiek van Mijn kleine oorlog en De bende van Jan de Lichte. Levensbeschouwelijke overwegingen worden naadloos verbonden aan technische aspecten, zoals het rollenspel van auteur, vertel%ler en lezer, of aan stijlfiguren als antithese, ironie en paradox. Met een paar vlugge trekken schetst de Wispelaere Boons positie t.o.v. het naturalisme en binnen de traditie van de ironiserende auctoriële ‘anti-roman’. Ook elders worden met vaste hand parallellen getrokken en vergelijkingen gemaakt. Zo wordt Mario Vargas Llosa's epische roman De oorlog van het einde van de wereld gesitueerd tegen de achtergrond van een romantische en populaire romanformule van vóór Flaubert. Het eilandmotief in de debuutroman van Andreas Burnier, Een tevreden lach, wordt dan weer verhelderd aan de hand van een vergelijking met Daniel Defoe's verlichte opvoedingsroman Robinson Crusoe en Michel Tourniers moderne herwerking ervan tot de romantisch geïnspireerde inwijdingsroman Vendredi ou les limbes du Pacifique.

Men hoeft het niet altijd met Paul de Wispelaere eens te zijn, maar aan zijn vaststellingen kan men niet zonder meer voorbij. Zo komt het mij voor, dat zijn uiteindelijke oordeel over Monika Van Paemels succesrijke roman De vermaledijde vaders nauwelijks rekening houdt met de diverse zwakke plekken die hij eerder haarscherp heeft aangewezen. Soms lijkt hij het effect van de ‘taalvorm’ te overschatten. Aan de hand van enkele verhalen uit Mijn kleine oorlog analyseert hij uitvoerig de kunstgrepen van de auteur, terwijl de humoristische tegenstelling veeleer inhoudelijk bepaald lijkt door de groteske combinatie van zg. hoge (oorlog, dood...) en lage (excrementen) verhaalelementen.

Dat men het lang niet altijd met de criticus hoeft eens te zijn, is overigens een fundamenteel én sympathiek punt van de Wispelaeres kritisch programma. De bespreking van Max Frisch' Dagboek 1946-1949 wordt besloten met de stelling dat ook de criticus een schrijver is, wiens verslag ‘noodzakelijkerwijs (berust) op selectief lezen, dat gedeelten van de oorspronkelijke tekst tot een nieuwe, min of meer toevallige en altijd weer voorlopige eenheid verbindt. Ook de interpretatie en het oordeel van de criticus zijn uiteindelijk het resultaat van zíjn verhaal, dat weer door anderen gelezen wordt. Ook ieder essay kan door een ander vervangen worden’ (188).

De beklemtoning van het principieel open en voorlopige karakter van elke benadering sluit aan bij bepaalde ontwikkelingen in de literatuurwetenschap. Zoals bekend wordt daarin ook aan de rol van de lezer meer reliëf gegeven dan vroeger vaak het geval was. In zijn ‘Woord Vooraf’ wijst de Wispelaere erop dat bij vier van de besproken auteurs de lezersrol ook als thema in het werk aanwezig is. Wanneer hij verwijst naar zijn vroegere structuuranalyse van De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren voegt hij daar meteen aan toe, dat hij ‘er toen te weinig het aspect van de lezer bij betrokken’ heeft (69) en past hij zodoende het principe van de aanvulbaarheid en de vervangbaarheid toe op eigen werk. Ook de grondige analyse van Burniers roman is overigens een hertoetsing van een vroegere lectuur, ‘twintig jaar ouder, wiser and sadder’ (148).

Anderzijds hangt de beklemtoning van het relatieve en voorlopige karakter van elke kritische benadering nauw samen met het mens- en wereldbeeld dat de lezer ook uit de Wispelaeres scheppend proza bekend is. Terecht beklemtoont de essayist het feit dat hij, ook wanneer hij over anderen schrijft,

[p. 19]

zichzelf in beeld en in het geding brengt. Op dit niveau kunnen de essays uit De broek van Sartre gelezen worden als een onderdeel van de Wispelaeres oeuvre, dat diverse aspecten ervan op heldere wijze belicht. Wat de thematiek betreft wijs ik hier slechts op de weigering om de geschiedenis te zien als ‘een hoopgevend, lineair proces van vooruitgang’ en op het wantrouwen en protest ‘tegen de dwingelandij van heersende politieke en sociale stelsels en van dominante denksystemen’ (7). In de besproken werken stipt de Wispelaere deze en verwante opvattingen herhaaldelijk aan.

De samenhang tussen zo uiteenlopende werken als Boons oorlogskronieken. Burniers initiatieroman en de dagboeken van Max Frisch en Witold Gombrowicz steekt in de affiniteit van de criticus, die aan de hand van zijn selectieve lectuur een zelfportret opbouwt. Niet toevallig wijdt de Wispelaere herhaaldelijk uit over de ambivalente houding van de auteur tegenover zo'n zelfportret én over het overheersende belang van het subject en de creatie, óók in zg. realistische, waarheidsgetrouwe tekstsoorten zoals de autobiografie en de geschiedschrijving. N.a.v. Frisch' dagboek vat hij deze problematiek als volgt samen: ‘Het eigen beeld van de schrijver vloeit uit zijn pen. En met dat beeld, dat geen oorzaak is maar resultaat, wordt hij willens nillens geconfronteerd in de tekst. Dat levert maar zelden onverdeeld genoegen op (...). De ware schrijver ergert zich aan zijn zelfportret, dat hij voortbrengt en waaraan hij is overgeleverd. Dat zelfportret is zijn onontkoombare waarheid, zijn “wezen”, dat hij moet realiseren maar dat hem vastlegt en waaruit hij poogt zich te bevrijden’ (174-175).

De Wispelaeres literatuuropvattingen hebben hun diepste wortels in de visie op de mens en het leven als een open, dynamische mogelijkheid. Daarin ook ligt de wezenlijke affiniteit met de belangrijkste behandelde auteurs. Frisch en Gombrowicz boeien hem omdat zij de paradox van het literaire werk - én van het leven - als open en voorlopige, maar tegelijk naar eenheid en geslotenheid strevende vorm helder en expliciet aan de orde hebben gesteld. Boon en Burnier zijn dan weer verwante zielen die, evenals hijzelf, geconfronteerd werden met de tegenstelling tussen het feit dat zij steeds hetzelfde (soort) boek (moesten) schrijven enerzijds en het diepgewortelde verlangen zich aan alle definities en fixaties te onttrekken anderzijds.

Ik kan hier uiteraard niet ingaan op de vele boeiende facetten die aan deze belangwekkende problematiek vastzitten. Maar ook zo zal duidelijk zijn hoezeer de Wispelaeres interpretaties fundamentele aspecten belichten, zowel van de modernistische kunstleer als van zijn eigen werk. Ik ken geen ander criticus in de Nederlandse literatuur die, op dit niveau, de eigen preoccupaties weet te combineren met nauwgezet onderzoek van het werk van anderen.

Georges Wildemeersch

Paul de Wispelaere: De broek van Sartre en andere essays, Uitgeverij H(outeKiet), Antwerpen, 1987, 221 blz. Over zijn werk verschenen recent twee monografieën, nl. van Gert De Nutte: Paul de Wispelaere, Vereniging van Westvlaamse Schrijvers, Torhout, 1986, 64 blz. en van Paul Van Aken: Paul de Wispelaere, Manteau. Antwerpen/Amsterdam, 1987, 107 blz.