De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 30]

Sneeuw en tranen: Guy Vanderhaeghe
Geert Lernout

GEERT LERNOUT
(^o 1954) promoveerde aan de universiteit van Toronto en is verbonden aan de U.I.A., waar hij o.m. een cursus Canadese literatuur doceert. In 1989 zal hij als gastprofessor aan de universiteit van Georgia (VS) verblijven.

Wie in de index van de verzamelde werken van Immanuel Kant gaat opzoeken wat de filosoof van Königsberg over Canada heeft geschreven, vindt de referentie tussen ‘Kalte’ en ‘Kanon’. En het enige wat de filosoof over Canada gezegd heeft wordt in diezelfde verzamelde werken gevolgd door een essay dat ‘Versuch über die Krankheiten des Kopfes’ heet. Dan doet het er niet zoveel toe dat hij bijna niets over Canada te zeggen heeft, het is de combinatie van de elementen, het klimaat, het land, de melancholie en de canon die belangrijk zijn in de literatuur die de laatste twee decennia in Canada geschreven werd.

Het land zelf is onmetelijk; na de Sovjetunie het grootste land ter wereld, een enorme massa ijs, water en land, voor het grootste deel onbewoond. Op een oppervlakte die groter is dan die van China wonen evenveel mensen als in de Benelux: een kwart van die inwoners spreekt Frans, de helft van de rest woont in één provincie, Ontario, dat daarom wel eens de idee heeft dat het het hart van het hele land is. Aangezien Canada ook erg verstedelijkt is en aangezien de landbouw alleen in de zuidelijke delen mogelijk is, woont de overgrote meerderheid van de bevolking in een dunne strook net boven de grens met de Verenigde Staten. De rest van het land is leeg.

Omdat het zo enorm groot is verschillen de regio's dan ook enorm: je hebt de barre arctische gebieden in het Noorden, dan Newfoundland en de Maritimes in het Oosten, de prairie-provincies met Ontario en Québec in het centrale deel van het continent, dan de Rocky Mountains en British Columbia aan de Stille Oceaan, waar het klimaat (nat en zacht) nog het meest op het onze lijkt. In de rest van Canada heerst er een landklimaat, heel koud in de winter en heet in de zomer. De winters zijn totaal onleefbaar met temperaturen ver beneden het vriespunt, gecombineerd met snijdende winden die de werkelijke temperatuur nog eens vijftien graden naar beneden kunnen halen. Oostelijk van Ontario krijg je als beloning (en als compensatie voor een nagenoeg onbestaande lente) een prachtige herfst, een Indian Summer met zachte temperaturen en zonovergoten gouden, paarse en knalrode bomen. In de drie centrale prairie-provincies moet men deze bonus missen om de eenvoudige reden dat er nauwelijks bomen kunnen groeien. In Alberta, Saskatchewan en Manitoba kunnen alleen berken en naaldbomen de barre winters overleven.

Guy Vanderhaeghe groeide op in Saskatoon, een stadje in Saskatchewan en hij woont er nog steeds; zijn grootvader was een Belg en hij is nog steeds erg boos als men hem om-

[p. 31]

wille van zijn achternaam ‘Dutchy’ noemt. Zoals dat in Canada gebruikelijk is, debuteerde hij met kortverhalen, waarvan er enkele al vertaald zijn, onder meer in het Nieuw Wereldtijdschrift, en voor zijn bundel verhaen Man Descending kreeg hij in 1982 hoogste literaire onderscheiding zijn land, de Governor General's Award, én uitstekende recensies in Verenigde Staten. In 1984 Schreef Vanderhaeghe een roman over een van de personages uit zijn kortverhalen, de totaal mislukte dertiger Ed, en My Present Age werd jaar later in het Nederlands verbid. Oppervlakkig gezien past Vanderhaeghe in de roman dezelfde procédés toe als in zijn kortverhalen. De hoofdfiguur is lui, asociaal, dik en totaal antipathiek maar anderzijds vertelt hij zelf het verhaal zodat we wel verplicht worden zijn interpretatie van de feiten te volgen. Daarbij leren we dat hij ook intelligent en op een wat bizarre manier zelfs loyaal is maar vooral dat hij ondanks alles volhoudt, nooit opgeeft. Vanderhaeghe stuurt zijn hoofdpersoon voortdurend van de sympathieke naar de antipathieke pool en terug en maakt het de lezer op die manier moeilijk zoniet onmogelijk om een standpunt in te nemen.

Guy Vanderhaeghe

Tegen de morgen in slaap gevallen begint waar ‘Sam, Soren en Ed’, het verhaal dat in het NWT vertaald werd, ophield: Victoria heeft hem eindelijk definitief aan zijn lot overgelaten en Ed werkt niet langer in de porceleinafdeling van een grootwarenhuis. Aangezien zijn ouders met pensioen zijn gegaan en nu in Texas wonen, heeft Ed eindelijk niemand meer om teleur te stellen en hij concentreert zich verder op wat hij het liefst doet: jongensboeken lezen en drinken. Zijn rust wordt alleen verstoord door zijn benedenbuurman en Het Beest, de presentator van een radio-show die in zijn uitzending aan alle kankeraars en schreeuwlelijken de kans geeft hun gal te spuwen op wat er zoal verkeerd is aan de samenleving. Anoniem klaagt er iemand in een uitzending over jongemannen die van een uitkering leven en de hele dag geen klap uitvoeren en Ed is er zeker van dat de spreker McMurty, zijn benedenbuur, is. Typisch genoeg gaat Ed niet in de tegenaanval, hij vernedert zich en tracht door gevlei en complimentjes zijn vijand aan zijn kant te krijgen, wat natuurlijk wel moet mislukken, en dan blijft er niets anders over dan in zijn fantasie zijn aartsvijand te vermoorden. In zijn huwelijk met Victoria en in de moeilijke scheiding daarna gaat het niet anders. Zo gelooft hij zelf dat de malaise pas echt begon toen hij in de flat van zijn ex was binnengedrongen en zich in de badkamer verschanste en weigerde terug naar buiten te komen. Steeds opnieuw maneuvreert Ed zich in een moeilijke positie en zijn drang om zich door zelfvernedering op te dringen kent geen grenzen. Hij is dan ook de slechtste figuur waartoe zijn ex zich met haar problemen had moeten wenden. Victoria is zwanger van haar nieuwe vriend, maar die heeft op dit ogenblik van zijn carrière geen tijd voor kinderen en hij stelt voor om het kind te laten aborteren. Natuurlijk is Ed totaal niet in staat gepast te reageren, hij geeft haar zelfs niet de kans te vertellen wat er aan de hand is. De rest van het boek beschrijft Eds queeste; hij ziet in dat Victoria voor de eerste keer van haar leven een beroep heeft willen doen op zijn hulp en hij beseft dat hij voor de zoveelste keer gefaald heeft en wil dat goedmaken. Het probleem is dat Victoria is verdwenen en zelfs na een systematische zoektocht slaagt hij er niet in haar te vinden. Zoals dat bij een queeste (of allegorische zoektocht) de gewoonte is, krijgt Ed hulp, maar die hulp moet hij verdienen of afdwingen van zijn vijanden, want vrienden heeft hij niet. Zijn Sancho Panza is een student uit een schrijversklas die hij in een plaatselijke avondschool leidt; Stanley is een ex-gevangene die zijn memoires schrijft in navolging van Papillon of Norman Mailer en die Ed zijn auto leent in ruil voor hulp met spelling en grammatica. In flashbacks vertelt Ed de geschiedenis van zijn leven, een weinig verheffend verhaal van mislukkingen en ontgoochelingen, met als absolute dieptepunt een inzinking. In zijn vergeefse zoektocht naar

[p. 32]

Victoria raakt hij zo overstuur, mede door het overmatig gebruik van alcohol, dat hij opnieuw de controle verliest. Zijn ruzie met zijn buurman, nu over het te luid spelen van platen van The Who, ontaardt. Als zijn benedenbuurman met een bezemsteel tegen het plafond begint te slaan en op die manier Ed doorheen zijn appartement volgt, beantwoordt hij het gebonk eerst door met zijn vuisten op hetzelfde ritme op de vloer te slaan, maar dan beeldt hij zich in dat hij door een onderzeeboot belaagd wordt:

Dat was het moment waarop ik hem ineens zag als een onderzeeboot. Ik zag hem zweven daar beneden, roerloos, luisterend. Een onderzeeboot van uitgezakt vlees, muffe luchtjes en breekbare botten die naar me op jacht was. Zien kon hij me niet, maar hij had zijn sonar. Met de reusachtige schotels van zijn harige oren spoorde hij me op.

Het enige echt effectieve wapen tegen duikboten is de dieptebom en Ed vist een oude kogel uit de kast (souvenir van een van de pogingen van zijn vader om hem aan sport te laten doen). Na de vijand met sonar gelocaliseerd te hebben, vuurt hij de eerste van een reeks dieptebommen af die de buurman eindelijk tot opgave dwingen. Door de strijd is Ed zo opgewonden geraakt dat hij een hartaanval krijgt en door de toegesnelde Stanley en McMurty naar het hospitaal moet worden gevoerd. Daar blijkt dat het geen hartaanval was en Ed wordt opnieuw naar huis gestuurd, waar Stanley bij hem intrekt om in samenwerking met Ed de laatste versie van zijn roman af te werken. Uiteindelijk is het Stanley die Victoria vindt, terwijl Ed zijn manus-

[p. 33]

cript aan het lezen is en zo ontdekt dat Stanley helemaal geen ex-gevangene is en alles maar heeft uitgevonden. Ed geraakt in de motelkamer van Victoria binnen door te doen alsof hij zijn rivaal is en zo ontdekt hij dat zijn ex zich nog meer heeft laten gaan dan hijzelf. Na een gesprek waarin Ed voor het eerst een deel van de schuld op zich neemt, valt Victoria in slaap. De volgende morgen verdwijnt ze zonder nog met Ed te spreken en voor hem blijft er niets anders over dan ook onder te duiken in de hoop dat zijn vrienden, als hij die al heeft, op net dezelfde manier naar hem zullen zoeken.

Hoewel de roman een aaneenschakeling is van mislukkingen en wanhoop en het niet voor niets een motto van Kierkegaard heeft, is het het grappigste boek dat ik de laatste jaren heb gelezen. De humor is zoals bij Cervantes het gevolg van de radicale breuk tussen de werkelijkheid en de romantische vervorming ervan in de geest van het hoofdpersonage. Als geen ander slaagt Vanderhaeghe erin de clichés van deze maatschappij én van zij die haar becritiseren belachelijk te maken door er een flinke raai aan te geven.

Juist omdat Ed zich zonder aanwijsbare reden superieur voelt ten opzichte van zijn vrienden, kan Vanderhaeghe enerzijds hun pretenties belachelijk maken en anderzijds dat procédé zelf ironiseren want Ed heeft niets om ervoor in de plaats te stellen. Een andere komische spanning bestaat erin de werkelijkheid van Eds bestaan te stellen tegenover het romantische beeld van het leven zoals hij dat vanaf zijn jeugd heeft samengesteld uit de stripverhalen naar beroemde romans die hij verkiest bo-

[p. 34]

ven de verhalen over Superman, Spiderman en Wonderwoman waar zijn vrienden dol op zijn. Ed voelt zich veel meer op zijn plaats tussen de helden van Dumas, van Cervantes, Melville of Mark Twain dan in de duffe realiteit van het leven bij zijn ouders of bij Victoria. Ook zijn vader denkt over zijn eigen leven in schema's die ontleend zijn aan de moderne klassieken, de televisie: ‘Het was typisch Pa om onze relatie in zulke hoogdravende termen af te schilderen. Op dat moment zag hij zichzelf in de rol van patriarch: Ben Cartwright misschien die aan een spottende Hoss de hogere betekenis van de Ponderosa uitlegt.’ Het is dan ook geen verrassing dat hij zichzelf als cowboy ziet, als de heldhaftige Sam Waters. Tijdens zijn eerste inzinking had hij zich opgesloten om te schrijven en het resultaat is het verhaal van Sam Waters die in een dorpje aankomt en in de saloon met een verlopen kerel praat, hoewel hij het zich niet kan herinneren en het pas helemaal op het einde van het boek, als hij van Stanley opnieuw moet gaan schrijven, zal lezen. Dan beseft hij ook hoe het komt dat hij bij zijn tweede inzinking, als Victoria bij hem weg is gegaan, zo vlotjes een hele roman over Sam Waters kon schrijven. Met die roman wou hij Victoria bewijzen dat hij toch één ding tot een goed einde kon brengen, maar Cool, Clear Waters is een zo typisch voorbeeld van pulpfictie dat Anthony Peters, Victoria's nieuwe vriend, er de belangrijkste thema's voor zijn boek Fantasie en fascisme: een studie over de ideologie van de populaire romankunst in de moderne tijd uit kan halen. Aangezien het geen karakterduiding en geen verhaalopbouw en op die manier geen bovenbouw heeft, is het een onbewuste parodie op het genre waartoe het behoort.

Een van de ironieën van dit boek is natuurlijk dat de Canadees Ed zich met dit boek een typisch Amerikaanse mythologie heeft eigen gemaakt die door zijn alter ego Peters, ook een Canadees, ontmaskerd wordt als proto-fascistisch. Maar er is meer. Als we teruggaan naar het kortverhaal waarop Cool, Clear Waters gebaseerd is, zien we dat de oude verlopen man waar hij in de saloon mee praat Huck finn heet en het is inderdaad The Adventures of Huckleberry Finn van Mark Twain dat men als het belangrijkste boek voor Ed kan beschouwen. In zijn kortverhaal over Sam Waters is hij zowel de cowboy als de kapotgezopen figuur waarmee hij een praatje slaat. De cowboy is het ideaal dat hij toch nooit zal bereiken en de zuipschuit is de realiteit. Ook Mark Twains boek bezit die spanning, daar heb je enerzijds Tom Sawyer, de welopgevoede jongen die zich een avontuurlijk leven droomt op basis van zijn lectuur van Europese avonturenromans en die gelooft in stijl, in regels, in de boekjes. Door zijn behoefte om de wereld zoals die gegeven is aan te passen aan de romantische beelden in de boeken die hij gelezen heeft, brengt hij de ontsnapte negerslaaf Jim, die Huck gewoon wil helpen ontsnappen, in gevaar. Huck is het omgekeerde van Tom, hij is een echte avonturier die geen boekjes nodig heeft; hij is wel in staat zich aan te passen aan de situatie waarin hij terecht komt maar dat duurt nooit lang. Zo neemt hij steeds weer een andere naam als hij bij andere mensen komt, maar vergeet die naam prompt weer de volgende keer. Uiteindelijk is hij alleen gelukkig als hij ver van de mensen en van de wereld op zijn vlot zit. Hij moet zich zoals Tom niet telkens voor de buitenwereld bewijzen.

Vanderhaeghe verwijst zowel in het begin van het boek als op het einde naar Twains boek. Op de eerste bladzijde zegt Ed dat hij eindelijk de tijd heeft om ochtenden lang in bed De Laatste der Mohicanen, Shane, Kidnapped en De Avonturen van Huckleberry Finn te herlezen. Natuurlijk is het hele boek, zoals Huckleberry Finn, een min of meer naïef-eerlijk ikverhaal waarbij de lezer meer te weten komt dan wat de verteller zelf beseft. Zoals in Mark Twains boek is het resultaat een mengeling van mondelinge vertelling en schriftelijk verslag: Huck Finn kàn nauwelijks schrijven en in Tegen de morgen in slaap gevallen schrijft Ed zelf dat hij geen echte schrijver is en dat zijn boek over Sam Waters zijn enige werk is. In het midden van het boek vinden we nog een verwijzing naar Twain: Ed voelt zich in zijn schuilplaats bij de rivier als Huck op Johnson's Island als iedereen hem verdronken waant en er met een veerboot naar zijn lijk wordt gezocht. Maar in Twains boek heet het eiland ‘Jackson's Island’ en men kan zich afvragen of Vanderhaeghe met die naamverandering iets heeft bedoeld. In ieder geval schreef Ed als motto boven zijn eerste verhaal over Sam Waters de laatste alinea van De Avonturen van Huckleberry Finn:

Als ik had geweten wat een gedoe het is om een boek te schrijven dan was ik er nooit aan begonnen, en ik doe het ook nooit meer. Maar ik denk dat ik hem het beste maar kan smeren naar dat indianengebied, voor de anderen uit. Want tante Sally wil me als zoon aannemen en me

[p. 35]

beschaafd maken en daar voel ik niets voor. Daar weet ik alles al van.

De laatste verwijzing naar Huck Finn sluit het boek af: Ed kan in zijn laatste schuilplaats de slaap niet vinden en hij begint zich dingen te verbeelden. Zo hoort hij schuifelende geluiden als van blote voeten en hij ziet een grote man met zwarte voeten die hem zegt ‘Ga slapen, nu meteen’. Hoewel Ed het gezicht van de man niet kan zien weet hij wie het is en de lezer die goed opgelet heeft ook, het is Jim, de negerslaaf die Huck op zijn reis vergezelde. Ed zal nooit meer alleen zijn.

Ed is onthutst als hij voor het eerst zijn rivaal Anthony Peters ontmoet omdat hij eerst denkt dat hij zichzelf ziet. Peters blijkt net zo dik te zijn als hijzelf en Ed ziet hem dan ook als een dubbelganger; Victoria heeft inderdaad gekozen voor de figuur die potentieel in Ed aanwezig is maar die zich nooit geuit heeft. Peters is even intelligent als Ed maar hij heeft zich aangepast aan de wereld waartoe hij behoort en hij tracht de beste te zijn in zijn eigen gebied. Eds intelligentie is totaal nutteloos, zoals zijn vriendin Marsha opmerkt: ‘Arme Ed. Altijd gelijk hebben in de dingen die er eigenlijk niet toe doen, en altijd ongelijk in wat wel belangrijk is.’ Het is dan ook geen toeval dat het Peters is die Eds meesterwerk ontmaskert. Het zijn inderdaad de Tom Sawyers van deze wereld die gevaarlijk zijn niet alleen omdat ze de romantische fabeltjes geloven maar ook, en vooral, omdat ze de realiteit aan hun romantische beeld willen aanpassen. Wat hij echter gemist heeft is dat Ed ook Huck Finn is en als zodanig de enige remedie tegen een op hol geslagen romantiek. En zo is Peters Tom Sawyer en Ed Huck Finn; veel van de impliciete en expliciete verwijten van Peters aan Ed echoën die van Tom aan het adres van Huck, dat hij dom is, niets kan afmaken, steeds met zijn hoofd ergens anders is, enz.

Maar uiteindelijk is het boek niet alleen maar een strijd tegen de mythe van de mannelijkheid, het is ook onder een dikke laag cynisme een liefdesverhaal dat doet denken aan Proust, een soort ‘Un amour de Swann’ in Saskatchewan. Vanderhaeghe analyseert even meedogenloos als zijn Franse voorganger het ondoorgrondelijke mysterie van de verliefdheid, niet tegen de achtergrond van de Parijse beau monde, maar in de werkelijkheid van een doodgewoon Canadees provinciestadje, met zijn motels en zijn hamburgertenten, zijn sneeuw en zijn tranen.