De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 8]

Jong Vlaams proza
Bob van Laerhoven
The image is mightier than the pen

BOB VAN LAERHOVEN, ^oArendonk 1953. Publiceerde in verscheidene talen een tachtigtal korte verhalen, die tot de zg. tussenliteratuur gerekend worden. Hij werkte mee aan de bloemlezing Mooie jonge goden en debuteerde in 1985 met de lijvige roman Nachtspel. In 1986 volgden de roman Schermen en de theaterbundeling De ark/Salto mortale. In 1987 verscheen de verhalenbundel Feria. Al deze werken worden verspreid door de Antwerpse uitgeverij Dedalus.

[p. 9]

Er zijn een aantal aspecten aan het moderne literaire bedrijf die een januskop bezitten. Ze maken me boos, vrolijk en onzeker, en dat is wat teveel voor één mens, zeker deze. Het opgeklopte ideaalbeeld van de auteur als ‘wijze’ vrouw of man is een van die aspecten. Ik weet niet of ik moet lachen of beter ineenkrimp als ik in interviews lees dat de schrijfdaad, het woord alleen al, best in absolute afzondering gebeurt met liefst gewijde stilte omheen de creatief scheppende geest. Dat kan allemaal wel waar zijn, maar moet daar al dat sacrale omheen?

Maar dat is nog het minste: de schrijver moet blijkbaar ook een soort moderne Da Vinci zijn, even briljant op alle gebieden. Ik heb een aantal collega's ontmoet die dit krampachtig nastreven, en ook een paar die rotsvast geloven dat ze het zijn.

In interviews moeten we dus altijd op welbespraakte wijze onze encyclopedische kennis als manna op de kijkers of lezers (in die volgorde) doen neerdalen. Als we dat niet kunnen is er nog altijd wel een uitweg: dan moeten we leuk, of op z'n minst geestig zijn.

Encyclopedische kennis bezit ik slechts in zeer bescheiden mate, maar ik kan best heel leuk zijn, soms ben ik echt de plezantste thuis.

Thuis dus, enkel heel af en toe in het openbaar. Want, weet u, ik ben geen komiek. Jammer, ik zou veel meer verdienen. Intussen wil ik wel gelezen worden, dus doe ik mezelf af en toe slimmer en leuker voor dan ik ben. Wel een beetje vermoeiend, maar een mens moet er wat voor doen, nietwaar?

De mallemolen van de media is nog zo'n aspect. In de publiciteitsgeile tachtiger jaren is the image mightier than the pen. En een image wordt door de media gemaakt. Niet dat ik er vies van ben, maar soms vraag ik me wel eens af of het gedrum om een plaatsje in hart en oog van de mensen die een boek onder de aandacht kunnen brengen van het publiek niet wat teveel van het goede is. Dat publiek is verwend: het smult van reputaties en drijft op ongezonde wijze te vaak mee op de golfslag van literaire stromingen die elkaar steeds sneller lijken op te volgen.

Reputaties hebben de ongezonde gewoonte boven je hoofd te gaan groeien en de aandacht af te wenden van het eigenlijke werk. De eerlijkheid gebiedt me om te zeggen dat mijn vrouw slimmer was dan ik en van bij het begin tegen de aarzelende inzet van mijn imago was. Ze hield me voor dat mijn boeken, die toch al thema's behandelen die in Vlaanderen misschien niet zo direct voor de hand liggen, ideaal waren om hype te veroorzaken. ‘Je moet oppassen dat ze de waarde die je in je werk probeert te stoppen niet uit het oog verliezen,’ zei ze. Maar een grote muil opzetten en (relatieve) roem, dat zag ik wel zitten, daar was ik als speelvogel bepaald niet ongevoelig voor, nou!

‘Het werk is belangrijker dan de commerciële manipulaties eromheen,’ zei ze. De commerciële manipulaties waren echter wel een boel leuker om mee te maken dan het werk! Dus zei ik haar met mijn grote mond dat ze toch nogal klassiek reageerde.

Maar goed zot zijnde ben ik eveneens een klassiek gespleten persoonlijkheid: ik mag dan wel te vinden zijn voor een stunt, toch is er ook een steeds sterker wordend deel van me dat me dwingt om ernstig aan mijn teksten te werken. Ik wil me tot het uiterste inspannen om mijn boeken zinnig en rijp te maken en om mijn thematiek zorgvuldig uit te werken. Ik heb daar mijn redenen voor: de literatuur heeft de onschatbare gave om emoties op persoonlijke wijze over te dragen en ze zo blijvendeen algemene waarde mee te geven. Daarin ligt voor mij het wezen van schrijven: literatuur moet door bewogenheid geïnspireerd zijn en die bewogenheid op de lezer overbrengen.

Tegenwoordig is dat natuurlijk een ietwat ouderwetse aanpak: cynische, lusteloze, ‘grappige’ boeken doen het heel goed. Ik ben zeker niet bang van een grap en een grol, maar ik kan mijn boeken enkel schrijven als ik bewogen ben. Mijn betrokkenheid uit ik echter via teksten die niet direct op mezelf terugslaan. Ik heb er telkens een bedoeling mee, die ik hopelijk niet

[p. 10]

te opvallend tentoonspreid in de teksten, maar die telkens mijn benaderingswijze bepaald heeft.

Bob van Laerhoven (foto Lily Leys)

Omdat de moderne lezer toch meer over boeken leest dan de boeken zelf, neem ik deze gelegenheid gaarne te baat om mijn werk van de afgelopen twee jaar van wat commentaar te voorzien. Zo bespaar ik nog een paar mensen de moeite om hun zuurverdiende geld aan die spullen uit te geven.

Met Nachtspel wilde ik een boek tegen de pornografie schrijven door een zinloze verslaving aan masturbatie uit te diepen die ontzettende eenzaamheid van een man aan de rand van de maatschappij symboliseert. Ik wilde een personage met een persoonlijkheid schetsen die aan ‘fragmentarisering’ lijdt, een potentieel gevaarlijk man die beseft dat de pornografie hem degradeert en zijn eenzaamheid nog bitterder maakt, maar die deze tegelijkertijd nodig heeft als roesmiddel, net om te vergeten dat zijn existentiële eenzaamheid hem belet zich te ontplooien.

Na het verschijnen van Nachtspel heb ik dit een paar keer willen uitleggen, maar die uitleg was natuurlijk veel te ingewikkeld en dus flauwekul. Volgens velen had ik me tijdens het schrijven van Nachtspel gewoon zitten opgeilen, wat is me dat nu! En ik moest nou vooral niet trachten te verbergen dat ikzelf natuurlijk een rukker en een geilaard van de hoogste orde was. Ik kreeg te maken met een hele hoop gegniffel en heisa die het boek wel leuk deden verkopen, maar die niets meer te maken hadden met de roman zelf die moeizaam en met veel ernst tot stand was gekomen.

Toen ik daarna het verhaal ‘Durven schrijven’ voor de ietwat omstreden bundel Mooie jonge goden van uitgeverij Kritak schreef, dacht ik dat er ditmaal geen vuiltje aan de lucht kon zijn: de verteller van het verhaal is een 58jarige analfabeet die op een Parijs' terras zijn geconcentreerde visie op het leven vertelt via een terugblik op zijn verleden. Ik wilde een primair tekenen die onder zijn botte machogedrag een gevoeligheid bezat die hij niet kon uiten. Maar nee: volgens sommigen was ik nu blijkbaar een vrouwonvriendelijke analfabeet, die nog in Algerië had gevochten ook! Zelfs de zinnen van die man werden in mijn mond gelegd: als hij zich erover bekloeg dat de Chaioeia-grietjes zich niet vaak genoeg wasten en te dom waren om hun kop van hun kut te onderscheiden, maar dat ze verder wel lief waren, dan waren dat plotseling mijn woorden. Want een Nederlandstalig auteur schijnt niet te mogen verzinnen, schijnt zich niet te mogen inleven in een personage dat totaal anders is dan hijzelf.

Daarna volgde de roman Schermen. Het boek speelt zich af tijdens het eind van de 19de/begin 20ste eeuw in Parijs en Wenen en beoogt, onder andere via het geval van Anna O. en de prille psycho-catharsische methode van dr. Breuer en Freud, een metafoor te brengen voor de definitieve ondergang van een tijdperk dat werd afgesloten door Wereldoorlog I, de eerste gemechaniseerde oorlog aller tijden. In dit boek behandel ik via een psychomythe een bepaalde vorm van schizofrenie die werkelijkheid en waan vermengt en die in de terminologie van de jonge, aarzelend op gang komende psycho-analyse in het begin als ‘hysterie’ werd omschreven. Het populaire beeld wil dat enkel vrouwen aan deze ‘ziekte’ leden, wat helemaal onjuist is. In Schermen heb ik een heel gevoelig, heel trots man getekend die het nieuwe modernisme van zijn tijd niet aankan en zijn intens romantische dromen projecteert op - ook dat is klassiek - zogenaamd bovennatuurlijke gebeurtenissen die zijn zoeken naar een zin voor zijn bestaan moeten bevredigen. Nachtspel is in verscheidene lagen opgebouwd en qua constructie erg bestudeerd, maar Schermen is in al zijn compactheid, en in zijn vermomming van literaire thriller, misschien mijn meest complete werk tot nu toe.

Maar ja, ik was de grote rukker uit Nachtspel, ik was de grove primair uit ‘Durven schrijven’, dus moest ik nu wel de onbeschaamde chroniqueur zijn van het decadente Parijs in het begin van deze eeuw. Ah ja, en die verplaatsing in tijd was gewoon een truuk van luie Charel om mijn onbe-

[p. 11]

schaamd voyeurisme te verbergen, zoveel is zeker.

Het enige terechte image dat ik in mijn ogen intussen vergaard had was dat ik min of meer een ‘mannenschrijver’ was, in die zin dat mijn personages en mijn inkijk op de wereld voornamelijk bepaald werden door een mannelijk standpunt, hoewel bijvoorbeeld An in Nachtspel duidelijk de sterkste persoonlijkheid van allemaal is.

Intussen is voor mij de tijd gekomen om het vrouwelijke gedeelte in mij evenwaardig aan het woord te laten. Ik hoop dat ik er rijp voor ben.

In de verhalenbundel Feria zijn in ieder geval meer vrouwen dan mannen aan het woord. Zigeunervolkeren vormen de (geromantiseerde) rode draad in de verhalen. Door deze volkeren als beeld te nemen, was ik in de gelegenheid de verschillen te tekenen tussen een cultuur die bijna instinctief voortdurend in beweging is en zich steeds aanpast, en de burgerlijke cultuur die door een verstard patroon van wonen en werken veel minder soepelheid bezit en dus veel sneller tot onverdraagzaamheid leidt. Het was niet mijn bedoeling om de realiteit van het zigeunerleven te schetsen. De Romani vormen een richtinggevende omkadering voor thema's die mij bezighouden: het in woorden verstilde gevecht tegen onrecht, het aanwakkeren van de mythe van het Beloofde Land die in ieder van ons sluimert, het zoeken naar de zin van dood en leven, en dus het op bescheiden wijze meewerken aan een voortdurend aanpasbare filosofie die alles draaglijk en zelfs zinvol zou kunnen maken.

dat is nou net het image waarnaar ik verlang: ik wil iemand zijn die gaandeweg minder en minder stuntelig naar de kern van het leven grijpt. Als je dat probeert kun je lelijk je vingers verbranden. Mijn diepste verontschuldigingen als ik dan een hoogst onmodieuze schreeuw van pijn zou laten in een of ander hoogst onmodieus boek. Maar misschien hoort u die schreeuw dan toch weerklinken in de woorden.