De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 44]

Pathos en schaamte
Luuk Gruwez

LUUK GRUWEZ, ^oKortrijk 1953. Is werkzaam in het onderwijs. Het manuscript van zijn dichtbundel Een huis om dakloos in te zijn (1981) werd in 1980 bekroond met de vijfjaarlijkse Guido Gezelleprijs van de stad Brugge. Voor de dichtbundel De feestelijke verliezer (1985) ontving hij in 1986 de tweejaarlijkse poëzieprijs van De Vlaamse Gids.

Poëzie ontstaat uit pathos, zegt Luuk Gruwez, maar de recente Nederlandse dichtkunst schaamt zich dood over deze nobele afkomst. Een pleidooi voor een levensbetrokken, gloedvolle, sensuele, lyrische poëzie en tegen een dogmatische, arrogante en bloedeloze poëziekritiek.

Eerst was er de pathos. Dan kwam de schaamte. Toen was er nog enkel schaamte. Schaamte is het gevoel dat de Nederlandstalige poëzie na 1950 nooit meer heeft verlaten. Alleen is het schaamte om de schaamte, zonder herinnering aan de pathos waardoor zij eens ontstaan is. Pathos is namelijk de voedingsbodem van alle poëzie: datgene wat ons au fond het meest ontroert, maar dat wij terwille van een soort kritische tweede natuur gedwongen worden lachwekkend te vinden en te verdringen. Het is de liefde die blind maakt. Schaamte is wat weer doet zien: dat het allemaal niet zó bijzonder is en dat wij tenslotte met z'n allen, naar het woord van Lucebert, slechts een broodkruimel zijn op de rok van het universum. Schaamte vergt een zekere luciditeit, is nodig als antidotum, maar heeft op de lange duur ook iets klotenloos en verwordt tot dwaze sidder voor gezichtsverlies, laksheid, lefloosheid. De Nederlandstalige poëzie van na de jaren 50 schaamt en schrijft zich dood over het feit dat zij poëzie is: iets infects in vergelijking waarmee men nog beter onophoudelijk uit z'n bek kan stinken. Zo poëzie ooit het vermogen heeft gehad kippevel te verwekken, dan is dat nu keurig ingesnoerd in een maliënkolder. Alleen die is nog zichtbaar. Maar: wie niet bereid is zijn achterwerk te tonen, verbergt soms ook zijn gezicht. Al mijn bezwaren tegen de recente dichtkunst hebben op één of andere manier te maken met de vaststelling dat zij er te vaak nog slechts één is van blozen en verlegenheid om haar bestaan zelf.

Wie zich schaamt, heeft de neiging zich te verschansen en in een hol te kruipen. Onafhankelijk van het feit of zij hermetisch is, doet de poëzie van de laatste decennia dat door nog enkel te willen voldoen aan de smaak en het academisch detectievermogen van een kleine groep experten, bij uitstek diegenen die zich ambtshalve distingeren in de semiotische, receptieve, intertextuele, psycholinguïstische dissectie van het gedicht, de kamergeleerden die te dom bleken voor een serieuze wetenschap als klinische biologie of toegepaste economie en die derhalve maar komma's en beletseltekens tellen in de letterkundige baksels van - pakweg - Gerrit

[p. 45]

Kouwenaar. Nog steeds wordt de poëzie met toewijding gewurgd. Men kan daar zelfs een inkomen aan overhouden. Wat voor een vreemde wereld is dit: de bakker van het volkorenbrood verdient er het zout in de pap niet en wie met een hete aardappel in de mond geleerd staat te wauwelen over het kwantum gerst- of tarwekorrels in de zuurdesem krijgt summa cum laude een villa in Saint-Tropez met zeven maîtresses toe.

De poëzie heeft haar populariteit allicht niet alleen verloren doordat zij door muffe heren in vervelende colleges werd doodgeknuffeld en almaar meer moest voldoen aan de oekazes van de literatuurkritiek. Want laten we wel wezen: laat een stuk of wat gedichten maar voer zijn voor de puzzelgeest van hoger genoemden; zolang zij dat maar niet uitsluitend en voor de volle honderd procent hoeven te zijn. Wat misschien nog meer de matige belangstelling van het publiek verklaart, is het feit dat gedichten allengs hun liedkarakter hebben verloren. Hans Warren schreef ruim dertig jaar geleden al in zijn dagboek: ‘Wat treft? De liefde voor het detail, zoals bij onze schilders uit de Gouden Eeuw: onberispelijk weergegeven, maar altijd klein van visie. Fijne natuurobservatie, stemmingsbeelden, landschappen, hartroerselen - vaak volmaakt verwoord, geslepen als juwelen. Honderdvoudig herhaald wordt het echter zo'n gezwatel van bloedelozen dat je verlangt naar een kerel die moed, hartstocht en levensdrift heeft, die niet kniest bij iedere doodgetrapte muis, bij elke omarming in bos of bed. (...) Een doorsnee Frans lied bevat vaak meer poëzie en wijsheid dan het oeuvre van menig Hollands dichter.’ Lyriek en een minimum aan heroïek: in het leven ontbreken die al vaak genoeg, zonder dat zij nu ook in de poëzie moeten schitteren door afwezigheid. Dichters hebben al lang opgehouden zich illusies te maken over hun lezers - zoveel is duidelijk - en mede daardoor heeft de poëzie zich in zichzelf verdiept (goeie zaak) zonder aandacht voor het oppervlak dat van alle mensen is (slechte zaak). Dichters bereiken al lang geen publiek van poëzieliefhebbers meer, maar van poëziekenners. Dat is een cliché en zo langzamerhand ook een oud zeer, hun domein is in het beste geval te zeer de kunst en in het slechtste geval te zeer het protserige vertoon van kunstjes in een goochelclub; hun domein is in elk geval te weinig de mens.

Daarmee begeef ik mij op het gladde ijs van het oude gebakkelei tussen vorm en vent. De poëzie van de laatste twintig jaar is - wat de beoefenaars ervan zelf ook mogen denken - te intens begaan met de vorm. Men begrijpe mij niet verkeerd. Ik trap een open deur in als ik stel dat vorm en vent tot op zekere hoogte één zijn. Wat mijn wrevel opwekt is dat men zich te vaak bedient van een vorm die de vent als een masker verbergt. Dat masker is o.a. het adagium van de kleinspraak. De kleine dingen des levens, in mineur gebracht: er is niets meer aan, hooguit herkenning, en zelfs dat niet, want die ene lezer die nog niet heeft afgehaakt voor kruiswoordraadsels, de kubus van Rubik of jazzballet, draait al lang zijn hand niet meer om voor de zoveelste cover van zijn onbeduidend bestaan, weerspiegeld in tuinkabouters, homecomputers en volautomatische vaatmachines. Die lezer vindt zo'n versje als ‘Eight days a week’ van C. Buddingh wel aardig, en dat is het ook:

‘als mijn vrouw met de bus naar de
stad gaat
hoop ik altijd dat ze halte zieken-
huis instapt:
dan kan ik haar net zo lang nakij-
ken
als wanneer ze halte vogelplein
neemt
en zie ik haar bovendien nog een
keer
voorbijkomen in de bus’.

Het is aardig en daar houdt het mee op. Wij beleven de cultuur van de aardigheid, van een kortstondige streling die geen herinnering achterlaat en op het ogenblik zelf al nauwelijks een rilling. De cultuur van de aardigheid is ook die van de vergetelheid. Als dan ook de lezer vergeet, kan men hem dat nauwelijks ten kwade duiden. Wat die lezer vermoedelijk wil lezen is wat hij voelt, bijvoorbeeld tussen twee en drie 's nachts, wanneer hij getergd wordt door een soort eenzaamheid voortspruitend uit het besef dat hij zijn moeder die dood is en die overigens toch nooit gelukkig was, voortaan voorgoed zal moeten missen. Wat die lezer vermoedelijk niet wil lezen is een zoveelste cover van ‘stilte in een wereld van lawaai’ en hoe poëzie daarin soelaas moet brengen, want die stilte, die vindt hij heus zelf wel uit als het zo nodig moet. Die lezer wil een overduidelijke bevestiging van een bestaan, zijn bestaan, dat hij verloren waande omdat hij die dag weer te veel begaan was met klusjes en karweien, plichten, beslommeringen en andere zorgen. Die lezer wil geen dagelijksheid meer - zeker geen ‘eight days a week’ - behalve de dagelijksheid die een beetje van alle tijden is en waarvoor hij meestal geen tijd meer heeft, of het moest op een verloren moment zijn, het enige echte Moment. De lezer wil vermoedelijk de lyriek van dat moment en vindt de rest maar larie.

Pleit ik hiermee voor een abdicatie

[p. 46]

aan de gemakkelijkheidscultuur, een moedwillige toegeving aan de zin voor escapisme waarin de beeldbuis in het algemeen en feuilletons vol pensionaatsromantiek in het bijzonder nu al voorzien? Gedeeltelijk wel. Gedeeltelijk, omdat wat ons continu als triviaalcultuur via de meer populaire media wordt opgelepeld in de kiem ook alles bevat van die andere cultuur: die van de dorre geleerden door de buren nagewezen als niet goed bij het hoofd en zeer verstrooid. Of men daar gelukkig mee is of niet: het essentiële is zeer vaak het cliché, het primaire, het vulgaire, ook al wordt dit in een onechte vorm gegoten. Een dichter moet m.i. van leer trekken tegen die onechte vorm, maar dan zonder dat primaire, dat elementaire, dat - komaan, het woord moet mij dan toch maar van het hart- ‘menselijke’ te liquideren.

Enkele jaren geleden, op één van die literaire feestjes waarbij men zich collectief onderdompelt in de wastobbe der cultuur die eigenlijk een beerton blijkt te zijn, werd ik tijdens een tafelgesprek met mijn overigens zeer aanminnelijke collega Hedwig Speliers door deze laatste haast gelyncht, omdat ik mij verstoutte enige bewondering aan de dag te leggen voor enkele verzen van Willem Elsschot, op grond van het feit dat zij mij ‘naar de strot grepen’. Iets mag kennelijk niet meer naar de strot grijpen. Wat dat wel doet is a-priori synoniem van boerenbedrog. (Ik ben maar een heel gewone jongen hoor! Ik begrijp dit alles eigenlijk niet zo best. Ik ben - ik zeg het maar zelf - een poëtologische minus habens die elke fata morgana vooreen spiegeling zijner ziel houdt).

Liever dan het verzameld zweet van Peter Nijmeijer, Sybren Polet, Rein Bloem, Roger M.J. de Neef, Jan G. Elburg, H.H. ter Balkt e.a., is mij allicht dit ene gedicht, een inzending voor ‘Meulenhoff's dagkalender Nederlandse poëzie 1987’. De auteur ervan is een - mij althans - nobele onbekende, Adriaan Korpel. Zijn gedicht verraadt enige onhandigheid en staat in de eerste acht regels bol van de cliché's. Maar uitgerekend die cliché's krijgen door de biografische context en de wel zeer ingehouden pathos een opvallende meerwaarde die ervoor zorgt dat zij niet echt meer storen. Ik kan er mij niet van weerhouden deze verzen hier integraal te citeren, ten einde ze minstens voor de duur van dit betoog aan de vergetelheid te ontrukken:

Ik had nooit tijd voor lieve dingen
een kus, een woord, een teer ge-
baar.
Ik streek gedachteloos je haar
en liep verstrooid “High Noon” te
zingen.

Ik had geen tijd om speels te doen.
Ik was te jong te oud geworden
en gaf je slaperig een zoen
en zei genadeloos versleten woor-
den.

Ik had geen tijd je jurken te bewon-
deren,
je dingetjes, je ringetjes, je lapjes
goed.
En zelfs je dood kon mij niet over-
donderen,
ik dronk een glas en kocht een
zwarte hoed.

Men zegt: van deze tijd zijn wij de
slaven.
Ik niet, ik ben altijd mijzelf geble-
ven.
In mijn agenda staat geschreven:
19 maart, de vrouw begraven.’

Alles wat de Nederlandse poëzie de jongste tijd moet derven is in deze regels wel aanwezig: kleinspraak en grootspraak in een juiste dosering, emotionele lef, lyriek, kortom, leven. Poëzie moet in mijn optiek ook altijd een beetje boven je bed kunnen hangen. Dit gedicht mag daar prijken (al is het voor boven een huwelijksbed misschien minder geschikt, tenzij als eyeopener). Al bedient de dichter zich van een in wezen wat elitair en marginaal medium, hij moet het niet nóg meer willen marginaliseren. Ik heb sterk het gevoel dat hij anders over vijftig jaar zelfs niet meer gelezen wordt door onnozele halzen die af en toe snobistisch koketteren met een versje om hun imago met wat buitenissigheid op te poetsen.

Al die zijdelingsheid die nu gepredikt wordt, al die dogmatiek van de suggestiviteit en de kleinspraak, al die onrechtstreeksheid als kritische maatstaf par excellence mag dan al verdienstelijk geweest zijn als laxeermiddel tegen een poëzie die te nadrukkelijk de dingen bij hun naam noemt, zij heeft ook het risico van de onherkenbaarheid en de levensvreemdheid gecreëerd. Dat laatste vooral is erg. Een mens, met zijn stoelgang en zijn heldhaftigheid, met zijn ridiculiteit en zijn grootsheid, prikkelt oneindig meer mijn verbeelding dan om het even welk chiasme of enjambement in een sonnet van Folgore da San Gimignano. Ook de lezer is namelijk een mens. Ook hij bestaat uit hersenschors, hart, ingewanden, geslacht en nog wat prullaria. Daarin lijkt hij verdacht veel op de dichter. Ik durf te stellen dat de poëziekritiek zoals die in onze contreien beoefend wordt de levensvreemdheid van de poëzie stimuleert. Zij is niet de dienstmaagd van de

[p. 47]

dichtkunst, maar een wellustige meesteres die haar horige een dwangbuis aanmeet van precepten, bevelen en vorderingen, zulks in generlei mate voor het goed van haar sujet, maar voor het welbehagen van de omhooggevallen adel waartoe zij behoort. Het is wat extreem gesteld, maar vaak krijgt men de indruk dat niet de poëzie de kritiek bepaalt, maar andersom. De kritiek dicteert de ontwikkeling en de geschiedenis van de poëzie. Doordrongen van normativiteit lijdt zij daarbij aan een soort schoolmeesterssyndroom en slaakt zij kreten van wanhoop wanneer sommige van haar te anarchistische pupillen iets anders brouwen dan de muffe opstelletjes die hun werden opgedragen. Bij ontstentenis van echte adel (die de poëzie van oudsher en van nature heeft) is de kritiek er bovenal op gesteld de privileges van haar parvenuschap te vrijwaren. Zij is hierbij klassebewust en trouw aan het profijtbeginsel: het hemd is ook haar nader dan de rok. Alleen vergeet zij dat zij zonder de poëzie in feite niet bestaat.

Treffend voorbeeld hiervan is het Hoek-van-Hollandprovincialisme in de Nederlandse poëziekritiek. Zij wordt gekenmerkt door een aantal bloedeloze drijfveren, bijvoorbeeld die van de alleenzaligmakende fnuikende eis van de originaliteit - nieuwigheid! - terwijl de eerste zorg zou moeten wezen: bloed door de aders. Leven, dat is pas origineel. En van de weeromstuit kan men slechts originaliteit betrachten als er al leven aanwezig is. Uit pure ellende droom ik van een kritiek die weer tot de bedelstaf wordt varoordeeld en die zich met een soort plichtsgetrouwe sentimentele aanhankelijkheid tegenover haar broodheer, uitsluitend inlaat met het herstellen van 's meesters nalatigheden

[p. 48]

en lapsussen. Ik droom van een kritiek die durft te schrijven wat zij echt vindt, niet wat de goegemeente, d.i. haar uiterst selecte theekransje, vindt dat zij moet vinden. Ik droom van een kritiek die haar collectieve normenpatroon laat varen, die haar flatulentie niel verwart met gewichtigheid, maar bereid is onbevangen te lezen, met de ogen van de eerste lezer. Helaas, zoals de zaken nu staan, beleven wij de epoque van de literaire lefloosheid met bange critici die dichters bang maken en bange, brave dichters die naar de gunst van die critici dingen en naar hun pijpen dansen.

Eerst was er de pathos. Dan kwam de schaamte. Als de schaamte nu zo preponderant is, dan zou men mogen verwachten dat de critici van deze tijd zich bij uitstek bezig houden met een analyse daarvan. En wat is er meer een uiting van schaamte dan stijl? Maar uitgerekend aan ernstig stijlonderzoek wordt er nauwelijks nog aandacht geschonken. Ik bedoel: verder dan de vaststelling of iets sober of redundant is, komt men doorgaans niet. Men is zelden toe aan de betekenislaag van stijl. Men is - vrees ik - zelden toe aan wat poëzie maakt tot wat zij is. Onder andere heeft dat te maken met het feit dat er een taboe rust op het literaire, het lyrische, het esthetische, het muzikale, het sensuele, dat al te snel als een artificiële afwijking van het gewone wordt afgedaan. Ook hier regeert weer de dagelijksheid. Poëzie zal gezond zijn, of zij zal niet zijn. Zij zal gewoon zijn, of zij zal niet zijn. Zij zal vervelend zijn, of zij zal niet zijn. Maar: het avontuur van de stijl is het avontuur van de mens.

Ik moet mijn bezwaar tegen te veel vorm en te weinig vent enigszins corrigeren. Er is wel genoeg vent, poedelnaakte vent die niets dan zijn blootheid te vertellen heeft en trots is op het derven van een garderobe. Naaktheid maakt een mens onherkenbaar, maakt hem gelijk, zoals allen gelijk zijn in een nudistenkamp. Wie wedijveren wil in gelijkheid, komt het best aan zijn trekken in een Vernichtungslager. Om iets meer dan niets te zijn, om zich te onderscheiden, om zich te behelpen, maakt een blinde gebruik van zijn blindenstok, een kreupele van zijn krukken, een slechthorende van zijn hoorapparaat, een dichter van zijn stijl. Ik ben zeer geïnteresseerd in blindenstokken, krukken, hoorapparaten en stijl. Gebreken vertellen wie men is, vorm vertelt wie de vent is. Wie geen stijl heeft, is geen dichter, maar een uiterst anonieme dactylograaf.

De hedendaagse Nederlandstalige poëzie is geen poëzie van talentlozen. Integendeel. Kijkend naar wat mij uit het buitenland bekend is, krijg ik de indruk dat zich op de kleine oppervlakte van ons taalgebied misschien wel een overconcentratie aan dichterlijk talent bevindt. En het alfabet doorlopend tussen Achterberg en Vasalis vind ik heus wel mijn gading. Alleen: de algemene indruk is er een van verspild talent. Alle ingrediënten zijn aanwezig om met beurre manié, truffels en mare de Bourgogne een uitgelezen gerecht te bereiden, maar men geeft er de voorkeur aan een blubberige, zoutloze cassoulet op te dienen uit een tijd van voor grootmoeder, opgewarmd in het blik. Wat de poëzie bovenal mist, noem ik nu eens niet pathos en ook geen schaamte, maar lust, sensualiteit die een streling is voor het oog, die smelt op de tong, die het oor in vervoering brengt en die duizelen doet. Sensualiteit is de bloedschandige dochter van de pathos en de bloedgeile, incestueuse erfgename van de schaamte. Oude mannetjes worden er weer jong van, gedurende een eeuwigheid van twintig seconden; oude vrouwtjes staken het breiwerk, worden langoureus bij de gedachte aan zonden die voorbij zijn. Wat verboden is, is poëzie.