De Vlaamse Gids. Jaargang 72

Jong Vlaams proza
Kristien Hemmerechts
Schrijfster zijn in Vlaanderen.

KRISTIEN HEMMERECHTS, ^o Brussel 1955. Wetenschappelijk medewerker UFSAL, promoveerde in 1986 op het proefschrift A plausible story and a plausible way of telling it. A structuralist analysis of Jean Rhys's novels (Peter Lang, Frankfurt am Main, 1987). Engelse verhalen van haar werden opgenomen in de bundel First fictions. Introduction 9 (Faber and Faber, London, 1986). Haar debuutroman Een zuil van zout (Uitgeverij H, Antwerpen, 1987) werd bekroond met de Prijs van de Provincie Brabant 1987.

[p. 3]

‘En,’ vraagt mijn moeder,
‘schrijft hij nog?’
‘Bijna nooit meer. Dat was iets waar hij nood aan had toen hij bij Liesbeth woonde. Nu geniet hij gewoon van het leven. Hij is gelukkig nu.’

Deze dialoog tussen een moeder en haar dochter maakte oorspronkelijk deel uit van een verhaal dat ik ‘Kinderen’ heb genoemd. Omdat de zinnetjes zelf en het uiteindelijke schrappen ervan iets vertellen over mijn schrijfsterschap gebruik ik ze als aanhef voor dit stuk. Moeder zowel als dochter stellen schrijven voor als een afwijking, een ziekte waarvan de patiënt hopelijk snel zal genezen. Ik heb de zinnetjes geschrapt omdat ik niet vind dat je een verhaal mag gebruiken om er een privégrapje in kwijt te raken. Het verstoorde het ritme van het verhaal en had geen enkele andere functie dan een knipoogje van mij naar het publiek. Op zich was dat knipoogje uiteraard wel functioneel: het was een spottende commentaar op mijn schrijfsterschap alsof ik andere mensen te vlug af wou zijn en hun cynische opmerkingen wou onderscheppen. Zij hoeven mijn schrijfster-zijn niet te relativeren, ik doe het zelf wel. Hoe dan ook, de zinnen zijn uit het verhaal geschrapt.

Op school werd ons een erg romantisch beeld van de schrijver/schrijfster voorgehouden: hij of zij (maar meestal hij) was een begenadigd en bevoorrecht iemand die uitverkoren was om het geschreven woord voort te brengen. Hun talent was zowel gave en genade als talent en vloek. Het kwam in alle eerlijkheid niet in me op om me met deze wezens (veelal mannelijke wezens) te identificeren. Zij behoorden tot een ander soort: zij waren de gelauwerden. Ik denk dat door zich te baseren op de genialiteitsmythe het literatuuronderwijs heel wat leerlingen vervreemd heeft van literatuur. De indruk werd gewekt dat alleen een beperkt aantal uitverkorenen (en ja, nogmaals, meestal waren dat mannen) deel konden hebben aan het literaire discours. Wat mij betreft mag de cultus van het geniale individu voorgoed ritueel begraven worden: ze is elitair en werkt creatieve deelname aan literatuur niet in de hand.

In een minder eerbiedige visie is schrijven een narcistische en voyeuristische bezigheid, waarvan het directe plezier/genot voor derden - de lezers - niet noodzakelijk gegarandeerd is. De vrouw in het eerder geciteerde verhaal ‘Kinderen’ was opgelucht dat de man met wie ze samenwoonde niet meer schreef omdat ze er bang voor was geweest in een tekst terecht te komen. ‘Daar was ik als de dood voor,’ stond er aanvankelijk, ‘dat hij onze relatie zou gebruiken als stof voor een roman. Dat iedereen zou kunnen lezen hoe ik me gedraag in bed, of aan het ontbijt, of in de badkamer.’ Of een auteur autobiografisch schrijft of niet, zij of hij is een allesvreter die ervaringen en uitspraken in zich opneemt en er later zonder scrupules weer uit put. Stevie Smith bijvoorbeeld was geen welgekome gast bij haar vrienden omdat die het zat waren hun ruzies en zwakke kanten terug aan te treffen in haar romans en gedichten. En Angela Carter heb ik ooit de volgende raad horen geven aan aspirantauteurs: ‘Go and fall in love’. Doe ervaring op, niet om de ervaring zelf, maar om stof te hebben voor een verhaal of een roman. In deze visie is de auteur niet de halfgod van weleer maar iemand voor wie je op je hoede moet zijn en wiens gezelschap je beter kan vermijden, iemand voor wie je je deur hermetisch gesloten houdt, tenzij uiteraard je graag in een literaire tekst terecht wil komen en hoopt op een voetnoot in de volgende trant: ‘Dit personage is gebaseerd op x, een goede vriendin van de auteur ten tijde van haar verblijf in y.’

De schrijfdaad zelf is fundamenteel asociaal: je moet je ervoor afzonderen tussen vier muren, je moet van je huisgenoten vragen dat ze de radio, muziek en stemgeluid dempen. Misschien ligt hier wel gedeeltelijk de verklaring waarom in dit land blijkbaar minder vrouwen schrijven dan mannen. Schrijven is nu eenmaal moeilijk te verzoenen met het beeld van de zorgendevrouw - echtgenote en moeder - die klaarstaat voor man en kinderen. Misschien voelen vrouwen zich

[p. 4]

schuldiger dan mannen wanneer ze de deur van hun werkkamer (wanneer ze die dan al hebben) dichttrekken met de woorden: sorry, maar mama werkt, niet storen a.u.b. Een vrouw die bezig is met breien, bakken, strijken of naaien is bereikbaar voor een babbel. Wie aan het schrijven is, heeft op dat ogenblik alleen aandacht voor haar werk.

Kristien Hemmerechts, 1987
(foto Guido De Bruyn).

Schrijven is echter niet langer asociaal wanneer de tekst gelezen wordt en relevant blijkt te zijn voor buitenstaanders. Dan kan de auteur een maatschappelijke rol gaan spelen omdat hij of zij een naam geeft aan en een verhaal maakt van wat er aan de hand is in de maatschappij. Het voyeurisme en het narcisme van de auteur hebben nu een achtenswaardige functie: ze voeden teksten die een cultuur mede een gezicht en een geschiedenis geven. Geen reden meer tot spot of zelfspot: het zich afzonderen tussen vier muren om tekens op papier te zetten heeft een culturele rol gekregen. Elke cultuur heeft zijn verhalen en mythen nodig, ongeacht of het nu om een kwantitatief grote of kleine cultuur gaat.

Een tekst aanbieden aan een uitgever is een daad van assertiviteit en zelfvertrouwen. Impliciet zeg je ermee: ik denk dat wat ik geschreven heb de moeite waard is om door anderen gelezen te worden. Heel wat vrouwen - zo blijkt - hebben moeite om deze stap te zetten en houden het bijvoorbeeld bij dagboeknotities die ze in een lade bewaren. Dit inzicht zette het IAV te Amsterdam (Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging) ertoe aan een oproep te richten tot vrouwen om hun dagboeken in te sturen. Ter gelegenheid van hun 50-jarig bestaan publiceerde het IAV een bloemlezing hieruit. Tijdens een interview op het Andere Boek dit jaar vertelde Fay Weldon dat wanneer ze ‘creative writing classes’ voor vrouwen leidt, haar taak vaak beperkt blijft tot het aansporen van de deelneemsters tot het versturen van het manuscript dat ze in hun lade hebben liggen maar niet durven te zenden naar een uitgever. Het recht om te schrijven en voor te stellen - wat men in het Engels ‘representative’ en ‘discursive power’ noemt - mag niet het privilege en het monopolie van een klasse, een huidskleur, of een geslacht zijn. Het is belangrijk dat alle leden van de maatschappij in principe het recht hebben om deel te nemen aan de verhaal- en mythevorming van die maatschappij.

Ik heb het gevoel dat ik dit stuk in concentrische cirkels schrijf - laat me overstappen naar de cirkel van mijn persoonlijke, individuele ervaring als schrijfster in Vlaanderen. Eerst en vooral dit: ik betrap er mezelf niet zelden op moeite te hebben om een verhaal in Vlaanderen of België te verankeren. In mijn roman Een zuil van zout heb ik dat expliciet wel gedaan, maar vaak laat ik verhalen liever in een soort niemandsland afspelen alsof Vlaanderen en België geen geschikte locaties zouden zijn voor een literaire tekst. Mijn aarzeling om Vlaanderen te schrijven in een literaire tekst is wellicht vergelijkbaar met het verlangen of de ambitie van vele Vlaamse auteurs om opgenomen te worden in het fonds van een Nederlandse uitgeverij. Door verwijzingen naar België te vermijden neem ik in zekere zin afstand van de

[p. 5]

cultuur waartoe ik behoor. Daartoe ben ik ook gedeeltelijk gedwongen. Het ‘Vlaams’ zoals ik dat gehoord heb op school en bij vriendinnen kan ik immers niet gebruiken. De norm waar ik mij naar moet (?) richten wordt bepaald in het Noorden. Ik zou mezelf eerder definiëren als een schrijfster die in Vlaanderen woont en werkt dan als een Vlaamse schrijfster. Dit is geen ‘verraad’: de Vlaamse culturele identiteit is echter zo broos dat ik denk dat er voor auteurs hier altijd dat besef en die afstand is. Wij behoren tot een volk dat onderdrukt is geweest, wij gebruiken een taal die veracht werd, onze cultuur is noodgedwongen één die opgekeken heeft en opkijkt naar het buitenland. Wij kunnen het ons bijvoorbeeld niet permitteren geen kennis te nemen van wat er in dat buitenland gebeurt.

En verder. Schrijven en publiceren is voor mij een kwestie van moed geweest. De Engelse verhalen heb ik pas na herhaaldelijk aandringen van de schrijfster Maggie Gee opgestuurd naar een uitgeverij. De schroom die ik heb moeten overwinnen sproot voort uit angst om me bloot te geven, maar ook uit een sterk bewustzijn van mijn marginale positie in onze cultuur. Op school had ik immers impliciet geleerd dat zij die schrijven, dat de ‘groten’ die het recht hebben het woord te nemen, mannen waren. De ervaringen waar ik wou over schrijven kwamen in hun teksten niet aan bod. Door systematisch het werk van andere vrouwen te lezen vond ik tenslotte zelf mijn toegang tot het literaire discours.

Het is wellicht omwille van die initiële schroom dat mijn teksten aanvankelijk in een andere taal geschreven waren - het Engels - en daarbij ook korter en cryptischer waren. Gaandeweg worden ze langer en - denk ik - explicieter.

Zonder de respons die ik gekregen heb, de aanmoediging en blijken van waardering denk ik niet dat er die evolutie zou geweest zijn. Ik weet ook niet in hoeverre ik zou doorgegaan zijn met het maken van teksten. Ik ben nu eenmaal niet de schrijfster die werkt in een ivoren toren en stoïcijns de reacties van haar lezers over zich heen laat gaan. Nu mijn teksten uitgegeven worden en ik er zelfs geld voor krijg - al is dat meestal slechts een symbolisch bedrag - kan ik makkelijker voor mezelf en anderen rechtvaardigen dat schrijven zoveel van mijn tijd en energie opslorpt. Wat de schroom om het blootgeven betreft heb ik intussen geleerd dat ik me blootgeef en ook niet blootgeef. Schrijven is voor mij het uitproberen van rollen en posities. Eerder dan dat een personage een autobiografische projectie is van mezelf, creëer ik een personage waarmee ik me identificeer. Het personage neemt als het ware bezit van mij. Ik moet bereid zijn me te laten leegzuigen door de personages, de personages te zijn voor de duur van het verhaal. Wie wil mag gerust uitzoeken wat ‘echt’ gebeurd is en wat niet (in interviews is dat de steeds weerkerende vraag), ik lig niet wakker van de eventuele verwarring van mezelf met de personages.

Ondertussen is schrijven - het maken van teksten - een noodzaak voor me geworden. Wanneer ik door omstandigheden niet kan schrijven voel ik me onrustig worden en als het ware wegglijden. Heb ik dan weer de mogelijkheid om te schrijven dan is het of een ijzeren band die om mijn hoofd zit wordt losgemaakt.

En tenslotte. Ik probeer te vermijden van te schrijven over schrijven en van personages die schrijver/schrijfster zijn te laten optreden. Daarom ook heb ik in het verhaal ‘Kinderen’ de geciteerde zinnetjes geschrapt. Misschien zou ik deze regel moeten uitbreiden tot mijn niet-fictie stukjes. Misschien kan ik beter mijn mond houden over schrijven en het gewoon doen. Het oordeel is aan u.