Exlibris
Literaire thema's in de hedendaagse exlibrisgrafiek VI
ER ZIJN nog steeds woorden die beklijven. Op door literatuur geïnspireerde exlibris vindt men ook teksten. De citaten zijn soms gekozen omdat ze voor de titularis van het exlibris als morele richtsnoer voor het leven gelden. In andere gevallen is de tekst gewoon een herinnering aan lektuur, aan het ontdekken van een verwantschap met de auteur. De auteur heeft iets neergeschreven waarin de titularis zichzelf herkent, waarin hij zijn eigen levensgevoel weerspiegeld ziet.
Op sommige exlibris speelt alleen de tekst een rol; het is alsof de woorden groot en machtig in een rots gebeiteld staan. Geen andere elementen leiden de aandacht af. Dit is bijvoorbeeld het geval op het exlibris voor Hans Kruse, een linogravure van de Duitser Friedrich Rasmus, met een tekst van Goethe [1]. Dergelijk exlibris kan bedoeld zijn om alleen in de boeken van en over Goethe te kleven, maar als het citaat een karaktertrek, een deel van de persoonlijkheid openbaart is het exlibris uiteraard ook algemeen bruikbaar.
Op veel exlibris is de tekst het belangrijkste, maar niet het enige bladvullende element. Een mooi voorbeeld daarvan is de kopergravure van de Oostenrijker Harald Pickert, gemaakt voor Humbert Fink [2]. Naast de centraal geplaatste tekst van Dante Alighieri ziet men nog enkele kleine motieven, waaronder een portret van de schrijver. De tekst zelf is op een openliggend boek te lezen; het is een fragment - in originele Italiaanse versie - van de vierde zang uit het Purgatoria-deel van de Divina Commedia. Op het exlibris voor J.D. Getmanski, een lijncliché naar pentekening van de Rus V. Zverjev [3], speelt het portret een veel grotere rol. Op vrij veel literaire exlibris is deze kombinatie te vinden. De tekst moet dan meestal beperkt worden tot een enkele zin, tot een enkele versregel. Vaak wordt door de graficus het handschrift en de handtekening van de schrijver nagemaakt. Bibliofielen verzamelen soms ook handschriften of gesigneerde boeken van schrijvers; wellicht heeft de drang om ook op het exlibris een stukje handschrift te zien daar wel iets mee te maken. Vermoedelijk om dezelfde reden krijgen hedendaagse schrijvers wel eens een aantal exlibris voorgelegd of toegestuurd - de bibliofiel kan dan een door de schrijver gesigneerd exlibris in de boeken van en over deze schrijver kleven.
In veel gevallen kiest de bibliofiel een citaat en de graficus maakt een illustratie bij de hem voorgelegde tekst. De DDR-Duitser Ullrich Bewersdorf heeft dit gedaan met een Brecht-tekst, op een exlibris voor Siegfried Seidel [4]. Het citaat legt een van de inhoudelijke hoofdkenmerken van Bertold Brecht's literair werk bloot.
Op Portugese exlibris vindt men regelmatig citaten uit het bekende epos Os Lusiadas van Luis de Camoes. Op het exlibris van Maria Leonor de Almeida e Sousa, een lijncliché naar pentekening van Coroado [5] is de illustratie de weerspiegeling van een tekst uit de Redondilhas, een reeks gedichten in traditioneel-Portugese liedvorm van dezelfde schrijver.
Voor Poolse bibliofielen is Adam Mickiewicz een van de favorieten bij het plukken van citaten. Op het exlibris voor Betty Van Luin, een linogravure van de Pool Andrzej Buchaniec [6], doet de tekst dienst als kader voor de illustratie. Het citaat komt uit het verhaal Vrouw Tvardovska.
‘Slaap met het donker, vrouw, slaap met den nacht’. Deze versregel van Hendrik Marsman werd door Geerth Van der Zee uitgekozen voor een exlibris, dat gegraveerd werd door de Nederlandse Ank Spronk [7]. De blauw-grijze kleur van het exlibris sluit heel goed aan bij de sfeer die de tekst oproept. In zwart-wit reproduktie zal een deel van de kleurcharme wel verdwijnen.
Hans Van Woerden koos een versregel van J.W.F. Weremeus Buning: ‘Ter wille van den boer die ploegt besta de wereld voort’ [8]. De illustratie sluit er realistisch bij aan. Het is een houtgravure van de Nederlander Pam G. Rueter. Ook in dit exlibris is de tekst een kader geworden die de illustratie omlijst.
Auteursrechtelijk beschermd
