Exlibris
Literaire thema's in de hedendaagse exlibris-grafiek II
IN DE EERSTE AFLEVERING van deze reeks is gepoogd een overzicht te geven van de verschillende subthema's die men in door literatuur geïnspireerde exlibris kan ontdekken. De voornaamste subthema's zullen nu afzonderlijk behandeld worden.
We beginnen met de exlibris die geënt zijn op de auteur en zijn werk, zo algemeen mogelijk bekeken, en we nemen William Shakespeare als voorbeeld. We gaan dus op zoek naar eigendomsmerken van bibliofielen die werken van en over Shakespeare verzamelen en deze verzameling voldoende belangrijk vinden om er een aangepast exlibris in te kleven. Het illustratieve deel van deze exlibris zal dus altijd verband houden met leven of werk van Shakespeare.
Een oud Engels voorbeeld is de kopergravure die als boekmerk wordt gebruikt in de Shakespeare Memorial Library te Stratford-upon-Avon. (1). In een wat zwaar, met veel loof versierd kader zit een klassiek Shakespeare-portret. De tekst is in het kader goed geïntegreerd; de typografische bijvoeging van de term ‘Ex Libris’ is echter een minder gelukkige keuze. Op het uit 1924 daterende exlibris dat de Tsjechische graficus Josef Lhota voor A. Vedral tekende (2) staan een aantal voorwerpen die naar ‘Hamlet’ verwijzen: de affiche, de schedel, het zwaard... De Hamlet-figuur zelf is niet aanwezig, de verwijzingen er naar hebben eerder te maken met de persoonlijkheidsstruktuur van de titularis. Portret en tekst van de schrijver vormen een kombinatie die op heel wat literaire exlibris voorkomt. Ook de Nederlandse graficus Pam G. Rueter heeft deze grafische oplossing gekozen voor het Shakespeare-exlibris dat hij in 1960 voor zichzelf maakte (3). De zorgvuldig gegraveerde tekst vormt het kader waarin het portret werd geplaatst.
Naast de algemene, veelal op portretten gebaseerde Shakespeare-exlibris worden ook heel wat boekmerken gewijd aan afzonderlijke werken van de schrijver. Zowel bij de grafici als bij de titularissen is er nogal wat voorkeur voor de Hamlet-figuur. Een typisch voorbeeld is het exlibris voor Jir̂i Hlouŝek, een lithografie van de Tsjech Vojtech Cinybulk (4). Op het exlibris voor Sir Laurence Olivier, een in sober grijs en zwart gedrukte ets van Kater̂ina Slavikova, is de gekroonde Hamlet-figuur terzelfdertijd een portret van de titularis (5).
De Vlaamse graficus Denijs De Backer graveerde voor zichzelf een exlibris waarin de slotscène uit ‘King Lear’ wordt uitgebeeld: de oude koning met het lijk van zijn dochter Cordelia in de armen (6). Deze meerkleurige hout- en linogravure is gebaseerd op een voorstelling in de Antwerpse KNS, met Luc Philips en Denis Zimmermann. Als hommage aan het talent van de hoofdrolspeler heeft de graficus de naam van de akteur op het exlibris vermeld.
De Tsjechische graficus Vladimir Pechar werkt momenteel aan een groots projekt: hij graveert een vijftigtal exlibris (droge naald) met imaginaire portretten van Shakespeare-figuren. Als voorbeeld geven we het portret van Regan, een dochter van King Lear (7). De verzamelaar Paul Scheltens gaf voor een van zijn Shakespeare-exlibris de voorkeur aan de levendige Fallstaf-figuur. Het werd een knappe houtgravure van de Tsjech Vojtech Cinybulk, die voor diverse verzamelaars enkele tientallen Shakespeare-exlibris heeft gemaakt (8).
Voor het weergeven van de sprookjesachtige sfeer in ‘Midsummer Night's Dream’ zijn de zachte tinten van de steendruk wellicht het best geschikte medium. Dit exlibris werd in 1969 verwezenlijkt door de onlangs overleden Tsjechische lithograaf Emil Kotrba (9). Deze negen voorbeelden geven een indruk van de grote verscheidenheid waarmede exlibris-grafici het werk van een schrijver kunnen benaderen. In de volgende aflevering van deze rubriek zullen we tonen hoe een minstens even grote variatie kan ontstaan op basis van één enkel boek, en als voorbeeld zullen we de ‘Don Quijote’ van Cervantes gebruiken.
L.V.
Auteursrechtelijk beschermd
