De Vlaamse Gids. Jaargang 69

[p. 10]

OP HET EERSTE GEZICHT lijkt het misschien paradoxaal om in deze zo bij uitstek Nederlandstalige ruimte een Franstalig auteur uit de achttiende eeuw te presenteren. Maar nog afgezien van de principiële bereidheid die elke geesteswetenschappelijke instelling naar mijn mening behoort te hebben om zich open te stellen voor waardevolle uitingen uit andere en verwante taalgebieden, zijn er nog wel een paar speciale redenen om haar juist hier te verwelkomen.

Want ook al schreef Belle van Zuylen (of Isabelle de Charrière, zoals zij na haar huwelijk heten zou) uitsluitend in het Frans, zij was, niet alleen door geboorte maar ook naar aard en karakter zeer Nederlands, een van die Nederlandse figuren die een grenzen overschrijdend humanisme aan de Europese cultuur heeft geschonken. Wanneer ik haar een ogenblik in een his-

[p. 11]

Belle van Zuylen

Van 8 tot 22 februari 1985 vond, op initiatief van Prof. Dr. A. Deprez, Directeur van het Cultureel Documentatiecentrum van de R.U.G., in het Pand te Gent de tentoonstelling plaats ‘Belle van Zuylen - Isabelle de Charrière (1740-1805). Op zoek naar een levensstijl.’
Deze tentoonstelling werd samengesteld en ingeleid door Simone en Pierre H. Dubois.
Hierbij vindt U de inleiding van Pierre H. Dubois op de figuur en het werk van Belle van Zuylen.

torische context plaats - om haar daar overigens aanstonds weer uit te halen - wordt ook haar taalgebruik gemakkelijker verklaarbaar. Niemand denkt erover er Erasmus een verwijt van te maken dat hij in het Latijn schreef, want dat was ten tijde van het humanisme, en zelfs nog veel later, in intellectuele kringen gewoon. In het tijdperk van de achttiende eeuwse Verlichting werd in het intellectuele Europa het Frans de gemeenschappelijke voertaal, zoals tegenwoordig veelal het Engels. Het aantal schrijvers dat een oeuvre heeft geschapen in een andere dan de moedertaal, zelfs nog in onze tijd, is niet gering.

Maar niet alleen het feit dat zij in een Franstalig oeuvre haar Nederlandse aard, afkomst en geestesgesteldheid niet heeft verloochend is een reden hier aandacht voor haar te vragen. Dat is ook en vooral nog iets anders, namelijk de omstandigheid dat zij nog weinig bekend is, en vooral: dat dit te betreuren valt omdat haar oeuvre een zo eigen waarde vertegenwoordigt en een afzonderlijke plaats in de Europese cultuur inneemt. Het is de reden waarom het Nederlandse ministerie van cultuur en de Zwitserse Stichting Pro Helvetia deze voor het buitenland bestemde expositie, georganiseerd door het Nederlandse Genootschap Belle van Zuylen en de Zwitserse Association Mme de Charrière mogelijk hebben gemaakt. Wanneer u het mij toestaat, wil ik een poging doen, ter inleiding van deze tentoonstelling haar en haar werk, uiteraard zeer bondig aan u voor te stellen.

Belle van Zuylen is onder deze naam bekend omdat zij op het kasteel Zuylen, bij Utrecht, werd geboren op 20 oktober 1740, als Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken, dochter van een bekende adellijke familie, een exact tijdgenoot dus van de in de Nederlanse literatuur bekende Betje Wolff en Aagje Deken. Zij kreeg, zoals in haar kringen toen gebruikelijk was, een Franstalige Zwitserse gouvernante, met wie zij in haar kinderjaren voor haar opvoeding een reis maakte naar Parijs en Genève, waar zij bijna een jaar verbleef en schoolging. Het gebruik van die taal was niet alleen een tweede natuur, het was ook een zaak van achttiende-eeuwse internationalisme. Met francofilie had het niets van doen. Niet alleen las en kende zij ook Nederlandse literatuur en geschiedenis, maar zij bewaarde tegenover alles wat Frans was dezelfde kritische onafhankelijkheid als tegenover alles wat Nederlands of Zwitsers was. Typerend daarvoor is bijvoorbeeld dit citaat uit een brief aan Benjamin Constant over een gemeenschappelijke Franse vriend, waarin zij zegt: ‘Maar ik ben geen franse. Hij beschouwt dat af en toe als een tekort van mij. Maar hij is fransman en dat is, onder ons gezegd, in mijn ogen weleens een van zijn gebreken. Jij en ik, als wij bij elkaar waren, waren van geen enkel land’. Zij wilde inderdaad, zoals zij geschreven heeft, ‘zijn van het land van iedereen’ en een van de belangrijkste karakteristieken van haar persoon en haar geschriften is de levenslange poging letterlijk en figuurlijk grenzen te door-

[p. 12]

breken, tussen landen, tussen standen, tussen religies, tussen culturen, tussen mensen.

Over haar jeugd weten wij weinig, het meest uit de brieven die bewaard gebleven zijn van haar gouvernante aan haar tussen haar 13e en haar 18e jaar. Op haar 20e schreef zij haar eerste novelle, Le Noble - De edelman. En onmiddellijk is zij daarin zichzelf. Want dit verhaal is een persiflage, maar niet alleen op haar eigen stand, op de leegheid, de ijdelheid van de adel, ook op de positie van de vrouw en op de zeden van haar tijd en haar milieu. Haar vader was voorzitter van de ridderschap in de provincie Utrecht en ofschoon haar familie een gunstige uitzondering vormde, werd het werkje toch uit de handel genomen, want al verscheen het anoniem, iedereen wist wie de schrijfster was. Van die eerste druk bestaan er dan ook slechts heel weinig exemplaren: in Nederland maar één.

Vanaf dat ogenblik wist Belle dat zij zich niet onbelemmerd openlijk zou kunnen uitdrukken. Maar zij heeft het confidentieel, in brieven gedaan. Zij vond daarvoor een klankbord in een geletterd Zwitsers kolonel in Nederlandse dienst, baron Constant d'Hermenches, vriend van Voltaire, de

[p. 13]

Prince de Ligne, de hertog van Aremberg, charmeur, man van de wereld en evengoed thuis in Parijs, Brussel en Genève als aan het hof van Willem V in Den Haag. Hij werd gevreesd als Don Juan, temeer omdat hij van zijn vrouw gescheiden leefde. Het gold dan ook als een ernstig vergrijp tegen de etikette, toen Belle op een bal bij de Hertog van Brunswijk, de politieke raadsman van Willem V, waar zij hem voor het eerst ontmoette, op d'Hermenches afstapte, en hem vroeg: ‘Danst u niet?’. Voor de vrouw van de Franse gezant was het een reden giftig op te merken: ‘Noemt u dat een jonkvrouwe?’ En voor de ouders van Belle om haar meteen afscheid te laten nemen en van het bal te vertrekken. Maar Belle's intuïtie had zich niet vergist: vanaf het eerste moment had zij aangevoeld dat d'Hermenches anders was dan het beeld dat men in het burgerlijke, stijve, calvinistische, Hollandse kringen van hem had, een man met smaak, subtiliteit, gevoeligheid en geestelijke ruimte. Voorzichtig en tastend begon zij een geheime correspondentie met hem, die tenslotte (geleidelijk niet meer geheim) vijftien jaar zou duren. Hoewel uit de briefwisseling - van beiden zijn vrijwel alle brieven bewaard gebleven - een sterke genegenheid, bij momenten zelfs verliefdheid, blijkt, hebben zij elkaar slechts zelden ontmoet. Maar misschien ontlenen de brieven juist daaraan de kwaliteit die ze tot een van de monumenten maakt van de epistolaire literatuur, zoals Sainte-Beuve al heeft opgemerkt. Die kwaliteit is dat de brieven van Belle een uniek dokument vormen van vrouwelijke zelf-analyse en zelf-expressie, die zich door geen schroom laat weerhouden, een prachtige, openhartige en ontroerende commentaar op het leven en denken van een jonge vrouw. En het verrassende is haar moderniteit; haar commentaren zijn niet geldig voor een historische tijd, bepaald door een afgebakende context, maar niet minder herkenbaar in onze tijd door haar perceptie van het leven en het menselijk bestaan en de onmiddellijk aansprekende authenticiteit en helderheid van haar stijl.

Wat voor haar schitterende correspondentie met d'Hermenches geldt, geldt in het algemeen voor haar brieven. Zij was een epistolair talent van de eerste orde, die haar plaats verdient tussen Madame de Sévigné en Diderot.

Haar brieven spreken over alles, over de kleinste ervaringen in het dagelijkse leven en over de geheimste schuilhoeken van haar ziel, en telkens weer over de drang tot onafhankelijkheid, haar behoefte aan een eigen oordeel over de werkelijkheid van de mens en van het leven.

Er is in de brieven aan d'Hermenches ook veel sprake van het huwelijk. Dat was de normale positie van de vrouw, de ongehuwde staat bood geen kans op onafhankelijkheid, de gehuwde ten dele. Belle was in staat om lief te hebben en zij wilde ook wel trouwen. Zij was aantrekkelijk, zoals blijkt uit enkele portretten van beroemde kunstenaars uit die tijd, de pastellist Maurice Quentin de la Tour in de musea van Genève en Saint-Quentin, de beeldhouwer Houdon, de schilder Jens Juël en anderen en zij heeft tot in de hoogste adellijke kringen in binnen- en buitenland huwelijkskandidaten gehad. Maar zij wilde zich niet

[p. 14]

onderwerpen aan de conventionele moraal van haar tijd, waarin de liefde geen rol speelde en alleen andere overwegingen telden. Voor de een was zij te intelligent, voor een ander te onafhankelijk, van een derde mocht zij niet schrijven, voor een vierde was zij niet onderworpen genoeg. Bekend is haar reactie op het huwelijksaanzoek van James Boswell: ‘Ik heb geen talent voor onderdanigheid’. Het is een uitspraak, die nog in 1978 toen er in het jaar van de vrouw een postzegel aan haar werd gewijd door de hoofddirectie van de Nederlandse posterijen geschokt werd afgewezen. Niet zonder aarzeling trouwde zij, 31 jaar oud, met de Zwitser Charles-Emmanuel de Charrière uit Colombier bij Neuchâtel, die een jong leraar van haar broers was geweest, een wat bedeesd intellectueel op wie zij erg gesteld was. Maar het was geen huwelijk uit enthousiasme.

Zij woonden sindsdien op Le Ponte bij Colombier. Charrière was een man van redelijkheid, zonder hartstocht, en ofschoon Belle de eerste jaren getracht heeft iets meer van haar huwelijk te maken, werd geleidelijk duidelijk dat het meer op genegenheid en goede verstandhouding berustte dan op diepere gevoelens. Tot haar spijt kwamen er ook geen kinderen, trok zij zich, gebruikmakend van de vrijheid die zij gewild had en die de Charrière haar liet, van tijd tot tijd op zichzelf terug in Chexbres of Payerne, of een heel jaar alleen in Parijs, en zette zij zich weer aan het schrijven. Haar eerste boeken uit die tweede helft van haar leven verschenen in 1784, de romans in briefvorm Lettres de Mistriss Henley en Lettres neuchâteloises, die alweer schandaal verwekten net als Le Noble. Maar ditmaal liet zij zich niet meer het zwijgen opleggen. Tot aan haar dood in 1805 is zij blijven schrijven aan een oeuvre dat een tiental romans telt, een aantal novellen, een 25-tal toneelstukken, een reeks pamfletten, verscheidene essays en beschouwingen, gedichten en composities. Zij vormen bij elkaar vier delen dundruk van 8 à 900 bladzijden en daarnaast een epistolair oeuvre dat uit zes delen dundruk bestaat. Dat totale werk van tien omvangrijke delen, waarin alles wat zij schreef is bijeengebracht, is door de Amsterdamse uitgever Van Oorschot met steun van de Nederlandse en Zwitserse overheid in een wetenschappelijk verantwoorde editie gepubliceerd. Deze uitgave is geredigeerd door een internationale redactie uit Nederland, België, Zwitserland, Frankrijk en Engeland. Zij kwam tot stand tijdens een driedaags symposium dat in 1974 op Slot Zuylen werd gehouden en waarvoor grote internationale belangstelling bestond. Reeds vroeger waren er pogingen gedaan om de betekenis van Belle van Zuylen, of Madame de Charrière, aan het licht te brengen. Sainte-Beuve was de eerste die de wenselijkheid uitsprak van een complete uitgave van haar werk en die de eerste studies aan haar wijdde. Een volgende zeer belangrijke stap werd gedaan door Philippe Godet, hoogleraar in Neuchâtel, waar het grootste deel van haar literaire nalatenschap zich bevond. Hij besteedde meer dan twintig jaar van zijn leven aan onderzoek en aan het schrijven van een omvangrijke biografie in twee delen, Madame de Charrière et ses amis, die in 1906 verscheen en de grondslag vormt voor alle latere onderzoekingen. Hij gaf ook als eerste haar brieven aan Constant d'Hermenches uit en liet enkele werken herdrukken. Sindsdien is de belangstelling nooit meer helemaal verdwenen. Maar het zou nog tot 1974 duren voor het eindelijk lukte om alle inspanningen zo te bundelen, dat een uitgave van al haar werk en brieven tot de mogelijkheden begon te horen. In de sedertdien verlopen tien jaar is de uitgave tot stand gekomen, waarvan het laatste deel enkele maanden geleden het licht zag. In deze periode zijn in Amerika, Engeland, Italië, Zwitserland, Duitsland, België, Nederland, tal van studies, vertalingen, proefschriften en doctoraal scripties over haar gepubliceerd. En pas nu wordt het werkelijk mogelijk de betekenis van haar oeuvre te bestuderen. Wat in de verzamelde werken is afgedrukt, is immers voor meer dan de helft nooit eerder gepubliceerd. De voltooiing van deze uitgave is dan ook de doorslaggevende aanleiding geweest voor de documentaire tentoonstelling die U straks zien zult.

Belle van Zuylen leefde en werkte in de achttiende eeuw. Dat is voor haar niet geweest, zoals men misschien zou denken, de luchtige, ijdele, frivole eeuw van het leven in de salons. Het is de eeuw geweest van de Franse Revolutie, de eeuw waarin de denkbeelden van vrijheid, rechtvaardigheid en menselijke waardigheid en gelijkwaardigheid, aan de orde werden gesteld, onder invloed van wat men ‘de filosofen’ noemde, die zich in hun werk inspanden het individuele geweten te stellen tegenover de dogmatische moraal, sindsdien is die discussie deel gaan uitmaken van elke filosofische overtuiging, van Kant tot Sartre.

Dat is de gevoels- en denkwereld waarin Isabelle de Charrière geleefd en geschreven heeft met ongewone onbevangheid. Zonder vooroordelen en met wil vrij en open te zijn en te blijven. Als de filosofen van haar tijd

[p. 15]

was zij van mening dat de maatschappij veranderen moest, en zelfs in die mate dat zij de revolutie onbevreesd en als een onvermijdelijkheid tegemoet gezien heeft. Zelfs nog na het zien van de gevolgen ervan, waarvan zij de verschrikkingen niet heeft onderschat, wenste zij de toestanden van vroeger niet terug. Maar de Terreur bevestigde haar sterker dan ooit wat zij in minder extreme vorm al lang had vastgesteld, namelijk dat de oorzaak van de menselijke tragiek geworteld is in de mens zelf en in de omstandigheden die hij zichzelf schept.

Haar werk is van dat groeiend inzicht de weerspiegeling, maar op een zo menselijk plan dat het daarin niet verouderd is. Zij heeft het leven gezien en begrepen als een tocht tussen Scylla en Charybdis, tussen de gevaren door van eenzijdigheden van gevoel, verstand, macht, de terreur van het materialisme en de terreur van de metafysica. Het scepticisme waarvan haar werk en haar inzicht onloochenbaar getuigt, is het mededogen met het menselijk tekort. Dat tekort heeft zij blootgelegd, bij zichzelf en bij anderen, in de wereld om haar heen, met openhartigheid en moed. Zij heeft het aangewezen met door geen rang of stand vertroebelde blik in de sociale orde, in de samenlevingsverbanden van de maatschappij, in het huwelijk, in de contradicties van het individu, zijn egoïsme, zijn hebzucht, en in zijn verlangen naar het volstrekte.

Wanneer het oeuvre en het karakter van Belle van Zuylen/Isabelle de Charrière 250 jaar na haar geboorte tot herontdekking en herwaardering leiden kan, is dat te danken aan een literaire waarde die de toets van de tijd heeft kunnen doorstaan en tot het zuiverste behoort dat ons uit die tijd rest, maar het is óók te danken aan de kwaliteit van haar levenshouding en aan wat zij ons nog te zeggen heeft. Zij is - en misschien is dat de voornaamste reden waarom zij tot nu toe in de schaduw bleef - niet een schrijfster die grote Idealen schildert of predikt. Integendeel, haar niets-ontziende eerlijkheid stelt haar open voor het onveilige niet-weten. En dat vergt meer moed dan heroïsch pathos. Maar het is een kracht waaruit iedereen die haar leest kan putten.

Ik heb geprobeerd heel in het kort een indruk te geven van de betekenis van een schrijfster die de meesten onder u misschien niet kennen en die de moeite waard is gekend te worden. Dat zal pas blijken als u haar leest.

Pierre H. Dubois