De Vlaamse Gids. Jaargang 65

[p. 21]

Carel Peeters
Literaire Hollanditis

CAREL PEETERS
Werd in 1944 in Nijmegen geboren. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Was van 1970 tot 1973 redacteur van Elseviers Literair Supplement en is vanaf 1973 literair redacteur en criticus van Vrij Nederland. Hij publiceerde in 1976 het essay over literatuur en kritiek ‘Het avontuurlijk uitzicht’ en in 1979 de bundel essays ‘Alles moet over’. In voorbereiding is een essay over literatuur en cultuur getiteld ‘Het avontuurlijk inzicht’, zijnde een uitwerking van zijn essays in het kader van de discussie over ‘De taak van de schrijver’ die in 1980 in het tijdschrift De Revisor werd gevoerd.

In het septembernummer van het Amerikaanse tijdschrift ‘Commentary’ stond een artikel van de Engelse politicoloog Walter Lacqeur over een epidemische ziekte die zich volgens hem over Europa aan het verspreiden is. Naar de verspreider van het vervaarlijke virus noemt hij deze ziekte ‘Hollanditis’.

De mensen die aan deze ziekte in Nederland en andere landen van Europa leiden zijn van mening dat de bewapeningswedloop in een escalerend stadium is gekomen nu de Amerikaanse regering op grote schaal kernraketten in Europa wil stationeren. In Nederland klinken de stemmen tegen de plaatsing van deze raketten het sterkst en vinden ondersteuning in een groot deel van het parlement. Het is een gezonde ziekte in mijn ogen.

Het ligt niet in mijn bedoeling een verhandeling ten beste te geven over de plaatsing van kernraketten op het Nederlandse en Belgische grondgebied. Ik wil het hebben over een verwante ziekte: de literaire Hollanditis in België.

[p. 22]

Litèraire Hollanditis is de aandoening waaraan in België, voor zover mij bekend, schrijvers en critici leiden als Eddy van Vliet, Frans Boenders, Jos Borre, Paul de Wispelaere, Ronald Soetaert, Paul Depondt en in zeker opzicht Leo Geerts. Er zullen er ongetwijfeld veel meer zijn. Voor een deel heb ik deze mensen wel eens gezien en gesproken en een enkele van hen ken ik persoonlijk. Ik heb hen de pols gevoeld en ik heb geconstateerd dat zij een heldere blos op hun wangen hebben vanwege een lichte koorts. Ik herkende die koorts ook onmiddellijk als goedaardig, ja zelfs als iets gezonds. Vergis ik mij niet, dan hebben wij hier te maken met een van die zeldzame creatieve ziekten. Ik geloof dat het ideale patiënten zijn en in mijn diagnose hoeven zij ook helemaal niet te bed te blijven. Laat ze maar wandelen, dat kan helemaal geen kwaad.

De aard van deze creatieve ziekte zou men als volgt kunnen omschrijven: het is de ziekte van de erkenning dat in Nederland de literatuur en kritiek een bloei doormaken en dat men daar niet van kan spreken in Vlaanderen. Het is geen hoogmoed en geen hooghartigheid als ik zeg dat ik denk dat ze daar gelijk in hebben. Het is niet moeilijk om in een paar minuten een beeld van de huidige Nederlandse literatuur te schetsen waarmee dit geïllustreerd wordt. Zonder in te gaan op de kwalitatieve verschillen, maar uitgaande van de erkenning dat het om schrijvers gaat die om een of andere reden van betekenis zijn voor de hedendaagse literatuur kan men de volgende onvolledige reeks namen noemen van prozaschrijvers: Frans Kellendonk, Nicolaas Matsier, Doeschka Meijsing, Jan Siebelink, Oek de Jong, Jan Donkers, Dirk Ayelt Kooiman, Gerrit Krol, Louis Ferron, K. Schippers, Jeroen Brouwers, Maarten 't Hart, J. Bernlef, Leon de Winter, Patricio Canaponi, Joyce & Co, Oscar de Wit, J.M.A. Biesheuvel. (Ik zie af van het noemen van de namen die tot de vorige generatie behoren: Wolkers, Hermans, Brakman, Mulisch, Reve.) Hetzelfde kan men doen met betrekking tot de literaire kritiek: Aad Nuis, Tom van Deel, Jaap Goedegebuure, Wam de Moor, Frans de Rover, Jan Fontijn, K.L. Poll (allà), Jacques Kruithof, Cyrille Offermans, Herman Verhaar, Ad Zuiderent. Ook hier zouden nog schrijvende critici van de vorige generatie bij genoemd kunnen worden: Gomperts, Fens, Dubois. Het zijn namen die men niet hoeft te verzinnen, die komen vanzelf boven. Hetzelfde geldt voor de essayisten en columnisten: Gerrit Komrij, Rudy Kousbroek, Piet Grijs, Jan Blokker, Dik Hillenius, Karel van het Reve, J.P. Guépin, J.F. Vogelaar, Hans Keller, Louis Ferron, Renate Rubinstein, H.J.A. Hofland. En dan de dichters waarvan de ergerlijk onvolledige opsomming de situatie goed weergeeft: Gerrit Komrij, Hans Tentije, Willem Jan Otten, Elly de Waard, Harry ter Balkt, Ed Leeflang, Judith Herzberg, Ad Zuiderent, Rutger Kopland, Hans Faverey, Rob Schouten, Boudewijn Büch, Jacob Groot, J. Bernlef enzovoort.

Deze lawine zou onvolledig zijn als de literaire tijdschriften er niet in betrokken zouden worden, ook al vindt daarin geen al te opmerkelijke activi-

[p. 23]

teit plaats: Raster, De Revisor, Hollands Maandblad, De Gids, Bzzletin, Maatstaf, Tirade, De Tweede Ronde, Literair Paspoort en het nieuwe tijdschrift New Found Land. Betrek hierbij dat de weekbladen Haagse Post, De Tijd, De Nieuwe Linie, De Groene en Vrij Nederland regelmatig boekenbijlagen uitgeven, en het panorama begint enige vorm aan te nemen. Maar er zou nog iets aan ontbreken als hier geen melding gemaakt zou worden van de dagbladen die de literatuur tot een factor in het redactiebeleid hebben gemaakt en eveneens geregeld boekennummers maken: NRC/Handelsblad, De Volkskrant en Het Parool, terwijl andere, meer regionale kranten de literatuur al geruime tijd niet meer beschouwen als een noodzakelijk kwaad in de krant. Het tegendeel is eerder het geval.

Ik denk dat Eddy van Vliet, Frans Boenders, Jos Borre en de anderen dit alles voor zich hebben gezien en daardoor besmet zijn met het virus van de Hollanditis, zodat ze zich met een milde koorts op de wangen zijn gaan afvragen: wanneer gebeurt hier nu eens iets? Volgens Marc van Alstein gebeurt in Vlaanderen wel degelijk iets, maar hebben we te maken met een ‘stille generatie’. Het zijn schrijvers die niet zoveel drukte maken als de Nederlandse en daarom worden ze niet opgemerkt.

Het is een aardige verklaring, maar ik kan hem niet onderschrijven als ik het werk van Pol Hoste, Loekie Zvonik, Claude van de Berge, Herwig Waterschoot, Lucienne Stassaert, Robin Hannelore, Patricia Lasoen, Eriek Verpale, Greta Seghers, Alstein lees. Het ene boek is beter dan het andere, de ene schrijver belooft meer dan de andere, maar dat neemt niet weg dat we hier overwegend te maken hebben met provincialistisch experimentalisme, met hoogst traditioneel werk of alles daar tussenin. De boeken van deze schrijvers vallen op doordat ze zo buitengewoon literair zijn en zwanger gaan van alle afgekloven literaire thema's: vervreemding, leegte, de dood, de eenzaamheid, de literaire liefde. In zwaarwichtige taal, in wazige situaties of juist al te concreet. Een uitspraak van Leo Geerts bevestigt het gevoel dat mij tijdens het lezen van deze schrijver bekroop: ‘De mensen hebben blijkbaar geen enkel criterium voor zichzelf over wat literatuur zou moeten of kunnen zijn.’ Ik denk dat geen enkele Nederlandse criticus zich een meesterwerk uit Vlaanderen zou willen laten ontgaan; het is een veeg teken dat de animo om literair werk uit Vlaanderen te bespreken zo gering is. Dat heeft niet te maken met onwil of gebrek aan belangstelling. Dat komt door het ontbreken van boeken die het bespreken waard zijn. Dat er minder boeken uit Vlaanderen worden besproken dan misschien wenselijk is heeft ook te maken met de uitgevers: zij sturen de boeken heel vaak niet ter recensie. Brief aan Boudewijn van Walter van den Broeck is bij Vrij Nederland niet als recensieexemplaar binnen gekomen en kreeg uitsluitend een (gunstige) kritiek vanwege de alertheid van Jeroen Brouwers. Een andere barrière die bij voortduring genomen moet worden als het om Vlaamse boeken gaat betreft de uitvoering. Vlaamse uitgevers kunnen

[p. 24]

niet uitgeven. Zij kiezen het verkeerde lettertype, maken de bladspiegel bij voorkeur tot een grijze brij, kiezen ontwerpers voor de omslagen die nog nooit van vormgeving hebben gehoord en de illustraties lijken steevast gemaakt door iemand die er een kunst van maakt met de mond te schilderen. De meeste Vlaamse boeken zien er dilletantistisch uit, alsof ze allemaal afkomstig zijn uit de eerste de beste parochiedrukkerij. (Uitzonderingen daargelaten, want het Verzameld Dichtwerk van Karel van de Woestijne ziet er goed uit en ook het Verzameld Werk van Cyriel Buysse.) Veel Vlaamse uitgevers hebben het uitgeven niet meer in hun vingers; bijna alle boeken lijken in eigen beheer te zijn uitgegeven.

Marc van Alstein heeft in verschillende artikelen en interviews afgegeven op de belangstelling van weekbladen en kranten voor literatuur in Nederland. Er zou sprake zijn van een Vrij Nederlandsyndroom en een HP-syndroom. Opmerkelijk is dat, als je een idee wilt krijgen van waar er in Vlaanderen nog iets aan literatuur wordt gedaan je moet zijn bij een krant en een weekblad: De Morgen en De Nieuwe (waarvoor Alstein zelf schrijft). De belangstelling van weekbladen en kranten voor literatuur en het verschijnen daarin van behoorlijke en regelmatig verschijnende kritieken is de voedingsbodem voor een levende literatuur. Door kritieken, polemieken en discussies wordt die belangstelling gewekt en versterkt, omdat een lezer daardoor verleid wordt een mening te vormen en om die mening te verwerven moet hij het boek kopen waarover het gaat. Het is alsof ik hiermee een hele grote deur open trap, maar voor Alstein schijnt het iets geheel nieuws te zijn. Hij vindt zelfs het Gids-nummer over de verschillen tussen de Amerikaanse en Nederlandse literatuur overbodig gekakel en doet het voorkomen alsof De Gids alleen uit was op nieuwe abonnees en zich er voor enige tijd slechts mee in de schijnwerpers wilde zetten.

Ik denk dat het bovenal de Vlaamse uitgevers zijn die zich meer om hun métier moeten bekommeren en dat de Vlaamse schrijvers hun verongelijkt-heid moeten omsmeden tot energie die uiteindelijk betere literatuur oplevert. Literaire redacties in Nederland houden ondertussen de vinger aan de pols van de Vlaamse cultuur en maken van hun oplettendheid een kunst. Hun ontgaat niets. Zoals het mij niet ontgaan is - als voorbeeld van Vlaams uitgeven - dat op de achterkant van het boek ‘Glazuur op niets’ van Willy Roggeman de navolgende nonsens te lezen valt - door de auteur zelf geschreven omdat de uitgever het wel voor gezien hield of andere bezigheden had: Over ‘Glazuur op niets’, laten we de auteur zelf aan het woord: ‘De dramatisering van de denk- en sensibiliteitsmethode, die sedert “De goddelijke hagedisjes” voorspelbaar was in het artistiek universum van het “Opus Finitum”, is in “Glazuur op niets” als forte en staccato in de aantekeningen aanwezig. Het gehele oeuvre illustreert, dat de “statische Existenz”, wanneer zij een artistiek telos verdedigt, interhomoïstatisch toch wellicht scherper en zuiverder dan in andere psychische constellaties

[p. 25]

gegrepen wordt door een centripetale dynamiek die het artisticiteitsethos dialektisch oplaadt en de resultante van de expressie, het kunstobject, precies door het schroevingsproces met het buiten-artistieke in zijn autonomie scherper contoureert. Deze dramatisering wordt het hevigst geëxpliciteerd in de periferiële strata van dit boek, de “gebroken” notities van begin en einde, maar het voedende centrum van de astrale opbouw is niettemin het essay over het “systeem” en de methode van Alain. Tussen centrum en periferie werden “middellijke” analyses geschoven, gewijd aan het werk van Gust Gils en René Gysen.’