De Vlaamse Gids. Jaargang 64

[p. 35]

Jan van der Vegt
Een geest van vlees
over een cyclus erotische gedichten van Elburg

Er zijn in het leven ervaringen die zich haast niet in woorden laten uitdrukken. Wie bijvoorbeeld zal trachten uit te leggen, wat het hoogtepunt van erotische verrukking precies voor haar of hem betekent, zal - tenzij men met clichés en nietszeggendheden tevreden is - al gauw moeten vaststellen dat de explicatie in verbale onmacht verzandt. Voor zulke onzegbaarheden is er in de taal maar één weg: die van de poëzie. Het is dan ook de meest eigenlijke functie van de dichtkunst op haar wijze te zeggen wat op geen andere manier gezegd kan worden. Daar moeten we maar niet al te veel poëzie van de laatste tijd aan toetsen.

Waar het gaat om het hierboven vermelde gevoel, de erotische extase, wil ik spreken van erotische poëzie. Ik onderscheid haar dan van enerzijds de liefdespoëzie in ruimere zin, en anderzijds de priapische poëzie. Deze laatste, een erg aardig maar beperkt genre, is een poëtisch spel met de geslachtelijke apparatuur in mannelijke of vrouwelijke zin. Beperkt is dit genre in poëtisch opzicht, omdat de beeldspraak in zulke verzen steeds weer op dezelfde metaforen neerkomt, in de trant van de ‘goudgepunte lans’ en het doel waarnaar deze streeft. Liefdespoëzie is een in ruimte en tijd zeer wijd verbreid genre. De dichter ervan zoekt naar woorden en beelden voor het verlangen naar de ander, de vreugde van het samenzijn, de weemoed van de scheiding, de pijn van het gemis, en nog wel meer.

Maar in de erotische poëzie gaat het om de extase van het liefdesspel, maar dan op een wijze die uitstijgt boven de beperkingen van de priapische poëzie; de extase waarin lichaam en geest, ziel en bloed, zich verenigen als twee lichamen dat doen. Wat dan gebeurt en vooral wat dan gevoeld wordt, is in de traditionele metaforen, die een logisch verband veronderstellen tussen het beeld en bedoelde zaak, haast niet uit te drukken. Het is daarom zeker niet toevallig, dat zulke erotische poëzie tot bloei kwam in het werk van de Vijftigers, voor zover het de Nederlandse poëzie betreft. Men kan haar aantreffen bij Andreus, Claus, Elburg, Lucebert. Tot de markante kenmerken van de experimentele poëzie behoort de zogenaamde autonomie van de beeldspraak. Dat wil zeggen, dat in de eerste plaats het logisch verband tussen het beeld en de daarmee aangeduide zaak ontbonden is, en dat in de tweede plaats het beeld, zelf-

[p. 36]

standig geworden, zich binnen het gedicht en door middel van associaties kan voortplanten. Dat procédé is in poëtisch opzicht niet alleen zalig makend, maar het kan ideaal zijn wanneer het gedicht het onzegbare onder woorden wil brengen. In het werk van Elburg komt een reeks erotische gedichten voor, die dit op indrukwekkende wijze illustreert. Deze reeks is de ‘Fuga for nerves and percussion’ uit de bundel Gedachte mijn echo (1964), ook te vinden in de verzamelbundel Gedichten 1950-1975 die in 1975 verscheen. Het zijn 28 korte verzen; de langste telt negen regels, de kortste één.

De eerste van deze strofen is tussen haakjes geplaatst en lijkt een programma voor de hele reeks:

(het plaats vervangende
lijf van woorden
de letters van je naam
verborgen in openbare gedachten
het koudere minder vergankelijke...
slaap lekker dit alles
achter een deur van bedachtzaamheid)

De geliefde is als ‘lijf van woorden’ in de taal aanwezig (de ‘openbare gedachten’) en daarom kan de liefde een gebeurtenis in de taal zijn en dus in het gedicht. Dat impliceert zowel intimiteit als afstand, want de taal die algemeen bezit is, krijgt voor de dichter het karakter van de meest persoonlijke, meest nabije uiting. Deze haast paradoxale tweeledigheid lijkt zich tot de omgang met de geliefde uit te strekken, als de dichter haar tot in het intiemste benadert, maar zij tegelijk ‘achter een deur van bedachtzaamheid’ slaapt.

Omdat zij in dit paradoxale de dichter dreigt te ontglippen, zo lijkt het, opent de tweede strofe met een volstrekte toeëigening: ‘net op tijd drink ik je / uit de kom van mijn handen’. Wat gedronken wordt, heeft een smaak: ‘geheimzinnig als marc smaak je’, en daarna, verrassender nog: ‘als warme sneeuw smaak je’. Zo'n beeld geeft de liefde het karakter van mogelijk maken van het onmogelijke, en het irrationele daarvan komt in de derde strofe nog sterker naar voren:

het spookt hier van liefde
een geest van vlees gaat om en giechelt
en alles is bang geworden
iedereen is weg

In deze drie beginstrofen lijkt het thema van de fuga gegeven te zijn: de erotische verrukking is een volledige, alles omvattende ervaring (‘een geest van vlees’), een volstrekt in elkaar opgaan, paradoxaal en irrationeel, en het is voor de dichter een ervaring die in de taal verwerkelijkt kan worden.

In de rest van de cyclus wordt dit herhaald en gevarieerd, zoals het in een fuga hoort. Het beeld voor het elkaar lichamelijk opnemen (ik drink je) wordt herhaald en omgekeerd:

je eet mij en je baart mij
en eet mij

Er zijn verscheidene beelden die verwant zijn met de in experimentele poëzie veelvuldig optredende synesthesie: ‘... ik bijt je overal met / mijn oogleden’. Veel heel den hebben, zoals dat van de warme sneeuw, te maken met de natuur: ‘je laat mij vallen / parachute van bloemen’; ‘je

[p. 37]

schroeit door je bloemengeur’; ‘je doet me goed als een bergwei’; ‘je... ment mij met een tong van klaverhoning’.

Soms laten achter deze beelden bepaalde erotische handelingen zich wel herkennen, zoals in de 23e strofe:

je vertelt het kussen hoe ik heet
vertelt mijn keel mijn naam
dan, ver trekt je stem naar het zuiden
en je zegt het hier met een groot
boeket aan mij

Maar in dit opzicht is deze strofe eigenlijk een uitzondering. De beelden hebben de functie de erotische ervaring tot een alles omvattende te maken, tot een moment van ‘volledig leven’ (Lucebert). Ze beschrijven niet, maar verweven het samenzijn van de geliefden met de poëzie, waardoor die volledigheid mogelijk wordt:

voel je
ik sc hrijf een brief in je
voel je en je
vouwt hem dicht

Zulke beelden hebben natuurlijk een luchtige speelsheid, een sfeer die alle 28 gedichten doortrekt. Maar ze verbinden ook lichamelijkheid met taal, maken de paring ook tot een taaldaad, die de ervaring geeft van een geweldige ruimte. De slotregels van de strofe, waaruit ik dit citeerde, laten dit zien:

wij zijn er in
verzonden
naar de zon

Dat dit samenzijn voor de dichter een vorm van kreativiteit is, blijkt uit de regel ‘ik ben je sidderende kunstwerk’. Juist voor een dichter is dit een veelzeggend beeld. Kreativiteit is voor ieder die kunstenaar is, de meest wezenlijke vorm van bestaan. Daarmee heeft het te maken, dat de erotiek de dichter naar het leven toevoert, het intensivering van leven is, zoals we zien in de speelse omkering van een staande uitdrukking: ‘je staat me naar de dood’.

De slotstrofe van de fuga geeft, samenvattend, een reeks beelden voor de omhelzing waarin de dichter thuis wil horen, en het is - alweer - veelzeggend dat ook ‘gedicht’ één van die beelden is:

in deze wiegende korf met perziken
in dit zoete voer hooi
in deze keel van de koerende vogel
in dit dal

in dit gedicht
in deze klokkende karaf met wijn
in deze omhelzing
hoor ik

Elburg's fuga is een verzenreeks zonder enige inzinking, van strofe tot strofe verrassend èn herkenbaar, een prachtig voorbeeld zowel van erotische poëzie als van de Vijftiger stijl. In het werk van Elburg staat de cyclus overigens niet op zichzelf, en dat kan ook niet bij een dichter die, elders in dezelfde bundel, schreef:

Het vrouwt hier, vrouwt hier
zonder einde.