De Vlaamse Gids. Jaargang 63

[p. 46]

Rein Bloem
Het geheim van de wikke

In de zogenaamde receptie-esthetica - de grote mode in de hedendaagse literatuurwetenschap - heerst verwarring over wat hierbij ten aanzien van poëzie te doen is. Bijna alle onderzoeken monden uit in een inventarisatie van lezersinterpretaties, betekenisanalyses die niet ver van of zelfs helemaal op het terrein van de hermeneutiek (leer van het duiden) liggen, terwijl de opzet van de nieuwe branche juist is: het oude paradigma grondig te veranderen.

Een afschrikwekkend voorbeeld is het resultaat van een werkgroep die lezersreacties op het gedicht Fadensonne van Paul Celan uitlokte en statistisch bewerkte (W. Bauer e.a., Text und Rezeption, 1972).

De proefgroep bestond uit willekeurige lezers, de vragen naar betekenissen werden gesteld in de vorm van multiple choice: kies uit die en die mogelijkheden de interpretatie die u het beste bevalt.

Maar geen mens kwam op het idee de eerste de beste regel van het gedicht, met hoofdletters geschreven en dus met titelfunktie, terwijl de lezers die notabene in kleine letters kregen aangeboden, te verbinden met Wallace Stevens' A fading of the sun, dat net als Celans gedicht vraagt naar de kansen van poëtisch overleven.

Zo'n verbinding is alleen te leggen door lezers die niet zomaar eens een gedicht lezen, maar op de hoogte zijn van de spelregels die in de bijzondere tekstsoort die poëzie is, werkzaam zijn. Poëzie is niet alleen een kwestie van taal, er wordt ook poëzie met poëzie geschreven, er wordt gespeeld met geijkte vormen en vertrouwde citaten; een lezer kan alleen maar meedoen als hij een notie heeft van poëzie.

Daarbij geldt nog een voor-waarde: het moet een lezer niet in de eerste plaats begonnen zijn om betekenissen; het eerste en laatste woord dat over een gedicht gezegd kan worden is een vraagstelling: poésie est une response qui Vinterroge (Guillevic). Om in die vraag te delen moet je afstand nemen van de mededeling en de plaats van de woorden innemen: waarom die woorden en geen andere, wat speelt er zich tussen die woorden af aan klank,

[p. 47]

ritme, beeld, suggestie, allusie, wat gaat ere anders en eender dan in de taal van alledag.

Ook critici - beroepslezers mag je toch verwachten - vervallen vaak tot invuloefeningen: in plaats van zich te houden bij de produktie van de tekst, dat is bij wat er aan vorm en inhoud door schrijver en lezer aan gehecht wordt, maken zij er een betekenis, in het gunstigste geval een paar mogelijke betekenissen, uit los en in het aldus ontstaande produkt gaat het proces verloren.

Voor wezenlijker hypotheses moet je niet zijn bij critici, maar bij andere dichters, schilders en vergelijkbare meemakers, die het gedicht als ding, als werkstuk bekijken en daar vragenderwijs kanttekeningen bij maken.

De meest specifieke lezers zijn de vertalers, niet de roefroefproducenten wel te verstaan, maar de vakmensen die aandacht besteden aan een woordvoorwoord lezing, dat is de vraag naar welk woord voor een ander.

Met hen meelezend kun je bijzonder veel van poëzie leren; van invuloefeningen leer je niks, zoals het in het talenonderwijs al weer lang gebleken is dat multiple choice-toetsen leiden tot taalbederf en dat het afschaffen van het ‘vertalen in goed Nederlands’ een nationale ramp betekent.

Poetry International '79 wijdde een vertaalprojekt aan drie gedichten van Gerrit Kouwenaar uit zijn laatste bundel. Volledig volmaakte oneetbare perzik (1978). Hoe recipieerden de dichters uit twaalf verschillende landen de poëzie van hun vakbroeder, hoe concipieerden zij hun eigen vraag en antwoordspel?

Eén gedicht als voorbeeld:

achtergelaten landschap

ook je landschap werd oud, zelfs
het geluk oneetbaar te zijn
is verteerd

ooit stapte je mis op een vlinder
en wat gebeurde gebeurde, thuis viel
een engel je naam uit en je mond
kwam over je lippen, inktvlek
en wikke over en over

...

thuis van de jacht, erg oude
aarde aan je lichaam, stond je
in je muur als een raam

[p. 48]

 

keek je neer op je langzaamste velden, bed

 

dat je één dag onsterfelijk maakte

 

aan de dood wende

 

 

 

een gedicht dat zichzelf opzei, blinkend

 

in je ruiten zolang

 

er licht was

 

 

 

...

 

 

 

niets meer te schrijven, alles van ijzer, alles

 

staat stijf van de tijd

 

 

 

alleen je weg loopt weg uit het einde, niets

 

moet hier blijven

 

 

 

over je landschap hetzelfde landschap, hand

 

verpakt in zijn handschoen, overal gaten

 

waar het gedicht was

Dat gedicht was niet de eerste kennismaking van de vertalers met het werk van Kouwenaar: ruim van te voren hadden zij een stencil gekregen met andere vertaalde gedichten, biografische gegevens en twee essays. In ieder geval hadden zij dus een notie van het soort poëzie: de poëzie die het moet hebben van het dingmatige, d.w.z. van het concretiseren van abstracta (geluk, liefde, dood, poëzie...), en geen direct herkenbare steunpunten in de werkelijkheid kiest. Ken je die spelregel van deze poëzie, dan is het geluk oneetbaar te zijn geen probleem: in alle talen is het mogelijk een keus te doen uit concrete synoniemen en het woord onsterfelijk nog even uit de weg te gaan.

Wel problematisch bleek de tweede strofe: wat gebeurt er tenaastebij, wat doe je met die mond en die lippen, waar komen die inktvlek en dat plantje vandaan?

Kun je zonder de toespeling op een bestaand verhaal te zien, het veranderingsproces van vlinder naar wikke volgen? Ja zeiden de vertalers die zich in de poëzie van Kouwenaar hadden ingewerkt of van nature vertrouwd waren met woordtransformaties zonder reële referenties. Vlinder-engel-naam-mond-lippen-wikke en zo verder kun je je als verandering in de werkelijkheid niet voorstellen, maar als lezer heb je de verandering in de taal vlak voor ogen.

[p. 49]

Voor de niet-vertrouwden hielp de Science-Fiction Story (Tijdsafari N.V. van Ray Bradbury) maar gedeeltelijk: in het verhaal mag de hoofdpersoon als één van de velen mee op een jacht in de prehistorie; vanaf een platform dat met niets in aanraking komt, mag er geschoten worden op brontosaurussen en dergelijke voorwereldlijke dieren, die op het punt staan uit te sterven en dus de keten der geschiedenis niet in gevaar kunnen brengen; maar die hoofdpersoon stapt even van het platform af, raakt een vlinderen moet bij thuiskomst zien dat de naam van het reisburo op een paar plaatsen is veranderd, dat de kamer er net even anders uitziet en dat de verkeerde partij intussen de verkiezingen heeft gewonnen.

Een leuke anecdote; maar misleidend, omdat in het verhaal de misstap verkeerd uitpakt en in het gedicht daar geen enkel oordeel over wordt gegeven. Kouwenaars poëzie wordt juist gekenmerkt door een ‘middenwit’ tussen uitersten, door het uithollen van paradoxen. Wie dat taalspel niet kent, zal het verhaaltje te lang als stut gebruiken om er dan over te struikelen.

Intussen was via het verhaaltje en zijn eventuele bruikbaarheid de aandacht van de vertalers verschoven van de werkelijkheid naar de taal en kwam men op wikke. Woordenboeken en flora's wijzen op een doodgewoon klimplantje langs de grond, maar kom je zo ook op het eindeloze wikken en wegen van woorden terecht? Nee dus.

Wat nu te doen: de kant van het plantje kiezen of die van de woordspeling? Op zo'n moment is iets wezenlijks van poëzie en speciaal dit soort poëzie te leren: het plantje!

vecce (Italiaans) siirin (Turks) vetch (Engels) margarita (Spaans) solvanda (Zweeds) om er een aantal te noemen.

Het tweede bedrijf van het spel mag dan langzaam verlopen, de vertalingen kwamen snel tot stand. De combinatie langzaamste (tijd) en velden (ruimte) bleek na het voorafgaande geen punt en iedereen wist zich ook zo wel een landschapgedicht te herinneren, waarin de tijd op zijn plaats wordt gezet om zo de dood even te ontkomen.

Voor Nederlandstaligen zou het aardig zijn om een gooi te wagen naar een ‘vertaling’ van het dubbele opzei (opzeggen en opheffen), maar deze vraag werd aan de buitenlanders niet gesteld. Misschien dat het Japans zulke verdubbelingen kan realiseren; in ieder geval worden weergegeven: het woord mu is een wolk die zowel leeg als vol is en ook grafisch is het dubbele aanbod van volte en leegte te zien.

Het slottafereel kostte meer hoofdbrekens: niets meer te schrijven is dat positief of negatief bedoeld? Het is niet zus of zo bedoeld, er staat wat er staat: het schrijven is voorbij, omdat de schrijver zijn werk heeft gedaan, weg is (dood voor wie wil), opgelost is in zijn landschap.

En waarom staat er ijzer en niet bijvoorbeeld het vriendelijker klinkende hout of grond of aarde? Omdat de dichter die grondstof niet kiest als een ijzeren hein (hoewel...), om zijn eventueel negatief te ervaren bijbete-

[p. 50]

kenissen, maar om zijn klank (de keten: schrijven-ijzer- stijf-tijd) en zo maakt hij zijn woorden hard.

Poëzie is meer dan welke andere vorm van literatuur een kwestie van zegge (zie wikke) en schrijven tegelijkertijd. Het fascinerendste in het proces van al die vertalingen zat in het zoeken naar het juiste woord op de juiste plaats in het gedicht. Het ging in laatste instantie niet om al dan niet duistere of geheime betekenissen. Het ging (en het gaat in poëzie) om keukengeheimen, om de techniek waarmee het gat in de maag wordt gedicht, zodat je geen zin meer hebt in een ander woord.

Er is een schitterende regel van Leopold: Schepen liggen er; waarom zo? Die regel is schitterend ‘omdat’ hij niet anders gezegd meer kan worden, het antwoord is zo en niet anders.

Het gedicht van Kouwenaar is schitterend, o.a. om de hand verpakt in zijn handschoen en de wikke die hoe lang je ook weegt niet meer is te doen.

Uit de vertalingen gemaakt tijdens Poetry International kies ik die van Adrian Henri, de enige dichter trouwens die het verhaal van Bradbury thuis kon brengen en volledig trouw aan het gedicht zelfs daarmee nog kon spelen blijkens zijn technische woordenschat (slow-motion, cast-iron cram-packed en vooral spaces where the poem was).

Hij was het ook die moeiteloos het probleem van de fusie tijd/ruimte op kon lossen door over en over te vertalen met over and over again.

[p. 51]

 

Landscape left behind

 

 

 

1.

 

And so your landscape became old, even

 

that lucky enough to be inedible

 

became digested

 

 

 

once you stepped by mistake on a butterfly

 

and what happened happened, at home

 

an angel slipped out of your name, your mouth

 

took over your lips, inkblot

 

and vetch, over and over again.

 

 

 

2.

 

 

 

home is the hunter, very old

 

earth on your body, you stood

 

in your wall like a window

 

 

 

you looked down on your slow-motion fields, the bed

 

that made you immortal for a day

 

made you familiar with death

 

 

 

a poem reciting itself, blinking

 

from your windowpane as long

 

as there was light

 

 

 

3.

 

 

 

nothing left to write, everything cast-iron, everything

 

cram-packed with time

 

 

 

and your slipping away at the end, nothing

 

should remain

 

 

 

over your landscape the same landscape, hand

 

in glove, everywhere spaces

 

where the poem was

Adrian Henri

Vertalen is niet een kwestie van 1,2,3, maar kost overuren. En ook de lezer van poëzie moet er dat voor over hebben.