De Vlaamse Gids. Jaargang 62

[p. 53]

Pierre H. Dubois
Willem Frederik Hermans en Multatuli

Bij de verschijning van het eerste deel van de volledige werken van Multatuli in 1950 kwam er bij de uitgever G.A. van Oorschot ook een boekje uit met essays over deze auteur. Daarin stond onder de titel ‘Pionier in het vacuüm’ een bijdrage van W.F. Hermans. Het was niet de eerste noch de laatste maal dat hij over hem zou schrijven, maar het was een soort geloofsbelijdenis, hoe paradoxaal dat bij Hermans wellicht klinkt. ‘Vóór Multatuli's optreden - schreef hij - bestond er niets wat op een werkelijke Nederlandse literatuur leek. Want een literatuur is pas dan een literatuur te noemen, wanneer zij een maatschappelijke kracht betekent’. Hij merkt verder op dat men van zijn persoonlijkheid niets moet hebben begrepen, als men meent dat hij eigenlijk geen schrijver was omdat hij het geschrijf minachtte en geen mooischrijver wilde zijn, dat, integendeel, hij in het schrijven zijn enige troefkaart zag en dat hij van de literatuur verwachtte ‘wat zij eigenlijk zou behoren te zijn, namelijk een onmiddellijk en over alle scheidslijnen heenreikend communicatie-apparaat; een gebied waar men zichzelf kan maken tot wat men verkiest te zijn, zonder (schijnbaar) met anderen rekening behoeven te houden’. En even verder noteert Hermans nog (en hij cursiveert het) ‘dat geen enkele werkelijke schrijver zich bij het feit neerlegt dat zijn geschriften eigenlijk aan niemand zijn geadresseerd’.

Afgezien van het steekhoudende van deze opmerkingen behoeft niemand zich hierna meer te verbazen over de fascinatie die Multatuli altijd op Hermans is blijven uitoefenen: hij is er een van de beste Multatuli-kenners door geworden, al betekent dat natuurlijk niet dat hij door de kring der officiële Multatulianen ook als zodanig wordt erkend of gewaardeerd. En dat spreekt ook eigenlijk helemaal vanzelf: zoals Multatuli een supreme minachtig koesterde voor het literaire ‘bedrijf’ zo doet Hermans dat vanuit een evidente congenialiteit. Het impliceert dat hij bij herhaling een veel scherper inzicht heeft, niet in de feiten (soms ook dát), maar in de manier waarop die moeten worden begrepen, dan de specialisten.

Het meest uitvoerige geschrift dat Hermans tot nu toe aan Multatuli wijdde is het in 1976 verschenen boek De raadselachtige Multatuli (Boelen,

[p. 54]

Amsterdam). Een verklaring van die titel geeft de schrijver op blz. 153-154 waar hij zegt: ‘Het raadsel wat nu wel wijn ware ambities zijn geweest (aan vaagheden als “een goed mens zijn” hebben we niet veel, omdat “een goed mens zijn” in de ogen van een goed mens het schrijven toch niet per se hoeft uit te sluiten), dat raadsel zal niemand helemaal oplossen, maar dat hij zijn schrijverschap als een randfenomeen beschouwde, staat vast, ook al is er niets in zijn leven waar hij zoveel zorg aan heeft besteed’.

Dat is een merkwaardige uitspraak, wanneer men zojuist heeft kunnen lezen wat Hermans (zij het dan een kwart eeuw eerder) over de betekenis van het schrijven bij Multatuli heeft gezegd. Toch is hier niet van een tegenstrijdigheid sprake. Het is juist een van die momenten waarop het begrip van de schrijver voor de schrijver aanzienlijk groter is dan het inzicht dat de literatuur-historici voor hem (kunnen) opbrengen. Het is ook de verklaring waarom Hermans' boek is zoals het is: een beknopte, op het oog zakelijke (maar buitengewoon persoonlijk geschreven en doorleefde) biografie met talrijke foto's en illustraties die het iets van een beeldverhaal geven, waarin veel minder over het werk van Eduard Douwes Dekker wordt geschreven dan over zijn lotgeval. Niet voor niets opent het ook met een aantal citaten van Multatuli zelf, waaronder deze: ‘Een biograaf die m'n gedrukte werken tot uitgangspunt neemt om m'n leven te beschrijven, kan niet veel anders dan onzin voor de dag brengen’.

En toch gaat het boek over Multatuli, d.w.z. over de schrijver. De zaak is dat de scheiding, of zelfs het onderscheid, tussen individu en schrijver bij hem niet kan worden gemaakt, ofschoon dat in feite bij herhaling wordt gedaan, zowel door de voor- als tegenstanders. Het probleem ligt inderdaad in de opvatting van het schrijverschap. Multatuli was en Hermans is een schrijver voor wie het object van het schrijven niet de literatuur is, maar met een algemene term het ontdekken van de eigen waarheid, het intuïtief of geïllumineerd, uit ervaring gewonnen inzicht in die waarheid, zich zo uitdrukkend in woorden dat zij zichzelf kunnen maken tot wat zij ‘verkiezen te zijn’.

Daarom is het ook verklaarbaar, en gewoon wáár, dat zij het schrijven dat hun bestaan is kunnen beschouwen als een ‘randfenomeen’. Dat is niet zo paradoxaal als het lijkt, omdat schrijven hier niets anders is dan een vorm van leven, een vorm van op hun specifieke, unieke, onvervangbare wijze individu zijn, zichzelf zijn in een wereld waarin dat individu met zijn persoonlijke waarheid tussen de waarheden van anderen staat en tussen de collectieve ‘waarheden’, waarachter de meesten hun gebrek aan waarheid, of de moed om daarvoor uit te komen, proberen te verbergen.

Het boek van Hermans is in letterlijke zin een eigenzinnig boek, een boek waarin hij zijn eigen wil volgt. Dat maakt het tot iets anders dan de boeken die proberen de instemming van velen te verwerven. Nu wordt de mens door een eigenaardige tegenstrijdigheid gekenmerkt: aan de ene kant heeft hij bewust of onbewust behoefte aan die instemming, bij alle

[p. 55]

verachting die hij, net als Multatuli, voor het publiek hebben kan. Want die meer of minder grote consensus geeft hem het gevoel van zijn ‘gelijk’. Hij wil niet alleen gelijk hebben, hij wil het bij voorkeur ook krijgen.

Daar staat aan de andere kant tegenover dat hij zijn waarheid het meest als ‘zijn’ waarheid voelt, wanneer hem zijn gelijk wordt afgestreden. Zichzelf zijn is tenslotte niet: een ander zijn, en het ligt voor de hand dat dit nooit duidelijker het geval is dan wanneer iemands waarheid hem wordt betwist.

In dat opzicht moet het Hermans niet moeilijk vallen zich in Multatuli te herkennen. Dat hij door hem wordt geboeid, komt door de stijl waarmee hij heeft geschreven en die hem, meer dan anderhalve eeuw na zijn geboorte en bijna een eeuw na zijn dood, nog de meest levende auteur van onze literatuur maakt. Maar die stijl is het accent van zijn persoonlijke waarheid en niet de ‘objectieve inhoud’ van wat hij te zeggen had en waarvan zijn voor- of tegenstanders steeds weer de ‘waarheid’ proberen aan te tonen, respectievelijk te ontkrachten. Hermans weet wel beter. Hij is gefascineerd door de wijze waarop Multatuli individu was, dat heel speciale individu, in een maatschappij waarin zijn waarheid zich confronteert met de waarheden of pseudo-waarheden van zijn tijd, de zeden daarvan, de collectiviteit waaruit hij is samengesteld.

Hier ligt dan ook het antwoord op de vraag waarom Hermans zich op het oog meer met de lotgevallen dan met het werk van Multatuli bezighoudt en waarom dat meer het geval schijnt dan het in feite is.

Juist bij iemand als Multatuli zijn zijn gedragingen, de vele tegenstrijdigheden in zijn leven en ook tussen zijn leven en wat hij schreef zo belangwekkend. Niet om hem erop te betrappen, maar omdat zij de raadselachtigheid belichten die aan deze verhoudingen ten grondslag ligt.

Is dat interessant? In hoge mate omdat daardoor heel de problematiek van het schrijverschap er anders uit komt te zien dan waarvoor zij meestal wordt gehouden.

Er blijkt bijvoorbeeld uit dat aan de objectieve inhoud van een schriftuur niet de absolute waarde kan worden toegekend die men er meestal aan toekent, en dat het zogenaamde engagement van de schrijver een subjectieve waarheid is, waarvan de aard een heel andere kan zijn dan op het oog lijkt, en derhalve een objectieve fictie. Er blijkt ook uit dat de tegenstrijdigheden niet een kwestie zijn van karakter alleen van een individu, maar van onontkoombaarheid in élk individu.

Vanuit dit gezichtspunt is de biografie die Hermans in zijn boek geeft (of de synthese daarvan) een van de opmerkelijkste die tot nu toe over Multatuli zijn verschenen.

Het is evident dat hij aan de kant van Dekker staat. Maar het verhaal dat hij van diens leven doet, is en wil ook niet een pleidooi zijn voor zijn levensgedrag, een poging om zijn houding ten opzichte van zijn vrouw of zijn kinderen te verdedigen of zijn opvattingen te ondersteunen. Het is natuurlijk evenmin het omgekeerde. Maar hij etaleert wél de contradicties met een gepassioneerde koelheid, als ik dat zo mag formuleren; hij de-

[p. 57]

monstreert wél de onmogelijkheid om het eigen raadsel op te lossen. Want de laatste ‘eigen’ zin van Hermans in zijn boek (er komen nog wel zinnen na, maar geen waarin hij zich zo nadrukkelijk uitspreekt) luidt als volgt: ‘Maar slot of zin heeft de wereld nu eenmaal niet, smakeloze ironie des te meer’.

De raadselachtige Multatuli is dan ook, behalve een zeer verhelderend boek over de schrijver, voor wie er althans deze ongebruikelijke maar fundamentele aspecten van zien wil, een werk dat volkomen in de lijn ligt van Hermans' eigen schrijverschap. Via zijn optiek van Multatuli zegt hij essentiële dingen over zijn eigen visie op het leven, het bestaan en het ‘randfenomeen’ waarmee hij dat bestaan vult.

In dat kader ligt het voor de hand dat hij ook over anderen op dezelfde onorthodoxe manier denkt en schrijft. Over Huet bijvoorbeeld, voor wie hij niet hetzelfde begrip opbrengt of wil opbrengen. Over hem, over Du Perrons polemiek met de weduwe van Multatuli's zoon Edu (die hij een van de beschamendste polemieken noemt, ooit in de Nederlandse letteren gevoerd), over Ter Braak, van wie hij zegt dat deze ‘een weinig eervolle rol’ speelde in de polemieken tijdens en na het Multatuli-gedenkjaar 1937, maakt hij opmerkingen die psychologisch ingepast moeten worden. Maar wie Hermans leest, zoals hij Multatuli, heeft niet de behoefte daar dieper op in te gaan, het hoort bij dit fascinerende boek en het hoort bij de relatie tussen Hermans en Multatuli.