De Vlaamse Gids. Jaargang 62

[p. 52]

Frans Boenders
‘Discretie en discipline’

De titel van deze korte bijdrage staat tussen aanhalingstekens om een voor de hand liggende reden: hij is een citaat. In een brief, die de Nederlandse schrijver F.C. Terborgh, pseudoniem van dr. R. Flaes, mij op 4 maart 1977 schreef en waarin hij reageerde op mijn beschouwing over zijn werk⁽¹⁾, suggereerde hij een correctie op de formule calvinistisch sensualisme, die ik voor de teneur van zijn literaire teksten had bedacht:

‘Ik zou een andere benadering willen voorstellen: de vorm van het werk (en dus ook de inhoud) wordt beheerst door discretie en discipline. Sommige lieden praten nu eenmaal niet graag over wat hen het naast aan het hart ligt mais à bon entendeur salut!’.

In het einde vorig jaar verschenen vierde en laatste deel van het Verzameld Werk⁽²⁾ schrijft Terborgh voor zijn doen nogal veel over wat hem aan het hart ligt. Zoals te verwachten, is dat in de lyriek sterker, zij het op minder directe wijze, het geval dan in het beschouwend proza. Nu is Terborgh naar mijn gevoel vóór alles een evenwichtig prozaïst, en niet in de eerste plaats een dichter. Schrijft hij toch verzen, dan hebben ze een uitgesproken neiging tot schraalheid. Zou Terborghs dicipline té sterk zijn voor poëzie? Ook het trefzeker ritme, dat zijn proza eminent kenmerkt, durft in de poëzie wel eens aan het horten gaan:

‘Lichtend,
de laatste glimlach,
voortdurend aanzijn,
niet weg te denken,
je meent hem overal te zien,
in zonlicht tussen struiken,
recht voor je op den weg,
aan brede stranden
boven het ruisen der zee.
Ontroering, heimelijk weten.’

De zwakheid van bovenstaande verzen, met uitzondering van de laatste regel, frappeert bijzonder wanneer men ze lezend legt naast het wel zeer geslaagde poëtische proza Le Petit Château, met de hier volgende aanvangsparagraaf uit ‘De oprijlaan’:

‘De weg die er heen leidt is een landweg, van het dorp tussen glooiende velden omhoogkronkelend, langs boerderijen. Als het regent staat er water in de karresporen,

(1) ‘De existentiële essentie van F.C. Terborgh’ in: Kunst en Cultuur, tijdschrift van het Paleis voor Schone Kunsten, Brussel, 10e jaar, nummer 5.

(2) F.C. Terborgh, Verzameld Werk, deel 4: Gedichten en Proza, De Bezige Bij, Amsterdam, 1977.

[p. 53]

bij zonneschijn warrelt er stof. In den laten herfst, als de dagen al kort zijn en de wind de laatste bladeren van de bomen rukt, vliegen raven krassend op uit de bruine voren en strijken langzaam neer op een kale tak. Op den akker rooien de boeren hun aardappels en boven de velden hangt scherpe, blauwe lucht, die uit een hoop smeulende stronken opstijgt.’

Sublieme tekst, bestaande uit niets dan atmosferisch geladen en toch precies geformuleerde waarnemingen, een brok ‘objectieve’ schoonheid, die men proevend zou willen leggen naast bepaalde teksten uit de Laetemsche Brieven over de Lente aan Adolf Herckenrath (1901) van de toen 22-jarige Karel van de Woestijne.

Ik zei het al, het schrijvend subject dat het heeft over wat hem ‘het naast aan het hart ligt’, spreekt in dit vierde deel een aardig mondje mee. Men verneemt heel wat over de interessen van de heer Flaes (in de opstellen ‘Verkenning in het Hermetische’, ‘Alchemie’, ‘Heraldisch Hermetisme’, ‘Gerard Ter Borch’, ‘Overlevering en Semantiek’, ‘Vormend Landschap’, ‘Hollands Landschap’); je vat bewondering op voor zijn geenszins geëtaleerde eruditie, die met de eenvoud van de nog klassieke geest als vanzelfsprekend toeschijnt. Men neemt met belangstelling kennis van Flaes' benadering van de beeldende kunst, een schrijven over schilders dat (opnieuw!) verrassend verwant is aan de manier waarop de Belg Maurice Gilliams ‘de idee Henri de Braekeleer’ aftast. Wanneer men twee willekeurige passages naast elkaar legt, merkt men deze verwantschap onmiddellijk.

‘De glans die uit de donkere achtergrond van een stilleven dringt: de lichten op koper en zilver, het licht van binnenuit op glas, of in wijn; de zachte, levende huid van perziken, de koelte van fruit. Dingen die de onbewogen, de niet betrokken toeschouwer niet ziet. De verborgen verstandhouding tussen licht en personen in een interieur van Vermeer, of Pieter de Hoogh, of Ter Borch, die niet wordt opgemerkt door wie zelf in de kamer zich bevindt, omdat hij niet uit zijn lichaam kan treden’ (Terborgh, dl IV, p. 155).

‘Hij schildert een glimmend geverfde plankenvloer, een tafel, twee doorgerookte Goudsepijpen op een zwarte lei, een stoel, een venster, een schenktafel; dààr perst hij als het ware zijn gevoel van teleurgestelde eenzaat in samen: een bepaalde psychische heimelijkheid waar men zich als toeschouwer, na lang en scherp zien, gepijnigd van afwendt’ (Gilliams, Vita Brevis, dl II, pp. 258-9).⁽³⁾

De nauwgezette aandacht voor de voorwerpen, of voor het licht dat gevat wordt door of glanst aan de objecten, kan in beide gevallen niet verhelen dat de psychische situatie van de toeschouwer, de schrijver dus, tenminste even ‘zwaar’ weegt als de details die, schijnbaar zakelijk, genoemd en beschreven worden. Het gaat hier dus niet om een ‘objectieve’ kunstkritiek of -evaluatie, maar zeer nadrukkelijk om een existentiële, ‘subjectieve’ ondervraging van het kunstwerk. Beide aristocratisch ingestelde schrijvers vertonen, in dit verband, een voorliefde voor bezinningsteksten, waaruit weliswaar geen revo-

(3) Maurice Gilliams, Vita Brevis, Tweede, herziene en vermeerderde uitgaaf van het verzameld werk, deel II, Orion. Brugge en Scheltens & Giltay, Den Haag, 1976.

[p. 54]

lutionaire inzichten tevoorschijn komen, maar waarin telkens een standpunt wordt verdedigd dat in zijn helderheid een stuk waarheid constitueert. Gilliams, de man voor het venster; Terborgh, de man van het grensbewustzijn. Het is dezelfde houding; want wat is het venster anders dan de grens tussen binnen en buiten?

Terborghs pessimisme - of moet men gewoon schrijven: zijn realisme? - inspireert hem tot machtige passages; denk aan de eerste twee paragrafen van ‘Kasteel Ter Borch’, een schets die trouwens, door de mengeling van cultuurbespiegeling en persoonlijke mijmering, in haar geheel tot de beste stukken van het vierde deel behoort.

De houding van de toeschouwer inspireert Terborgh steeds weer tot de beschrijving van het ‘vormend’ landschap, en van het licht in dat landschap. Voor dit literaire oeuvre zonder actie, zonder psychologie, zonder claims op de werkelijkheid, maar mét een ongemeen scherp en in de Nederlandse letteren vrijwel uniek bewustzijn voor wat zin kan geven aan het handelen - voor dit soort anti-actueel werk moet men innerlijke stilte maken.