De Vlaamse Gids. Jaargang 62

[p. 24]

Paul de Wispelaere
Twee romans van Bea Vianen

Uit het oogpunt van conceptie en structuur behoren de romans van Bea Vianen tot het traditionele verhalende genre. Hun betekenis ligt in de voortreffelijke stijl en het vakmanschap waarmee de auteur dit genre beoefent, en in de eigen thematiek waarmee zij, in de lijn van Albert Helman en Cola Debrot, de Nederlandse literatuur over West-Indië aanzienlijk heeft verrijkt.

Haar debuutroman Sarnami, haï (1969) behandelt de zelfbevrijding van het Hindostaanse meisje S. uit de traditionele Surinaamse gemeenschap. Deze bevrijding voltrekt zich in het moeilijke en verwarde fysieke en geestelijke groeiproces van het jonge meisje in de puberteitsjaren en eerste volwassenheid. Het onbevangen realisme en tegelijk de suggestieve discretie en stilistische zuiverheid waarmee dit proces beschreven wordt, de gecreëerde sfeer van directe inleving en toch beheerste distantie, zijn vrij zeldzaam in onze recente literatuur. Als enig vergelijkingspunt zie ik Het jongensuur van Andreas Burnier, hoewel beide romans op tal van punten ver uit elkaar liggen. Maar ik werd o.m. getroffen door de overeenkomst in de beschrijving van de ontdekking van de eerste menstruatie, en ook in het moeizame en pijnlijke zoeken naar en aanvaarden van de eigen identiteit, hebben het meisje S. van Bea Vianen en de Simone van Andreas Burnier heel wat met elkaar gemeen. Ik citeer even het moment van de zelfherkenning in Sarnami, haï, omdat het ook goed de stilistische mogelijkheden van de auteur aantoont: ‘Zij strijkt met een hand langs haar voorhoofd, haar ogen. Zij kijkt op. Dit ben ik, denkt zij. Dan opeens begint zij te lachen en slaat haar gebalde vuisten tegen de spiegel. Het bloed stroomt langs en tussen haar vingers en druppelt zachtjes in de wasbak. Zij kijkt ernaar en zegt: ‘Ik leef ik leef’.

De eerste werkelijkheid in de speurtocht van het meisje is die van het verleden van haar uit Azië afkomstige familie: ‘Zij zijn alle twee ontstaan, zij zowel als Atna (haar broertje) uit een nachtmerrie van situaties, uit een verleden waarvan zij niets weten. Maar zij weet nu dat het zinloos is zich bezig te houden met deze zaken omdat ze een afgesloten geheel vormen binnen de tijd waarin ze zich hebben afge-

[p. 25]

speeld. Zij heeft ze niet kunnen ophelderen’, Het intrigerendste punt uit dit verleden is toch dat haar grootvader op een gegeven moment, met achterlating van zijn kind - haar vroeg gestorven moeder- terug naar Azië vertrokken is. Zonder dat daar enige nadruk op wordt gelegd, blijkt dit feit, als lot en voorbestemming, nochtans van beslissende betekenis te zijn voor de hele roman: op het eind verlaat S. op haar beurt haar kind om in Nederland te gaan studeren. Deze daad, waarop het boek eindigt, is het beslissende moment in het proces van zelfbevrijding uit een beklemmend milieu, waarin S. dreigde te stikken. En dit exotisch milieu, de zwoele, hete natuur inbegrepen, wordt treffend en boeiend opgeroepen. Het wordt gevormd door een warrige samenleving, een tegelijk sterk traditioneel gewortelde en gelede, nog primitieve gemeenschap waarin stands- en rasverschillen en vijandige tegenstellingen tussen verschillende godsdienstgroepen een onvrij en onleefbaar klimaat scheppen. Daarin speelt zich de tweede werkelijkheid van S. af, die van het nu, zonder warmte of liefde, in een leeg stil huis met een schim (haar onbegrijpende vader) die geld op tafel neerlegt, zich in zijn kamer opsluit, geld uit de buidel haalt, telt en nogmaals telt, tot diep in de nacht.

De beslissende gebeurtenis in de ontwikkeling van het meisje is de ontdekking van de erotiek en de verwarde gevoelens van schaamte en verlangen, onrust, angst en ontgoocheling die daarmee gepaard gaan. Het is hier dat de navrante botsing tussen het ontwakende zelfbewustzijn van het fijne, gecultiveerde meisje en het brute, geestloze milieu waarvan zij nog een tijd lang de gevangene is, zich het sterkst laat voelen. Het mooie, soms aangrijpende verhaal daarvan, zal ik niet navertellen. Ik haal alleen het tafereel aan waarin S. afscheid neemt van haar man en alleen met haar kind achterblijft: ‘Zij huivert bij die woorden, doet haar mond open. Er komt geen geluid uit. In deze houding ziet zij hem weggaan en denkt: het is geëindigd zoals het begon. Wij hadden elkaar nooit iets te zeggen. De voordeur valt met een harde klap dicht. Dan hoort zij tussen het geluid van de regen zijn stappen, die zich haastig verwijderen, het donker van de avond in’.

In de roman Ik eet, ik eet tot ik niet meer kan (1972) komen nogal wat personages voor, waarvan de hoofdfiguren de indiaanse jongen Richenel Jubitana en de Hindostaanse jongen Bierbal Sheorattan zijn, die elkaar ontmoeten op de kostschool van mevrouw Kooi die, als hun tegenspeelster, de derde hoofdfiguur is.

Zoals hotels en pensions zijn kostscholen ook in de literatuur van oudsher gebruikelijke verzamelplaatsen van verschillende mensentypen, en als zodanig een gecondenseerd en verkleind model van de hele maatschappij.

De kenmerken van de Surinaamse maatschappij zijn dezelfde als in de vorige roman, en op de kostschool waarvan mevrouw Kooi de eigenaresse en directrice is, komen ze in een geleidelijk oplopende spanning tot uiting. Sociale en individuele factoren lopen erin door elkaar en bepalen elkaar. Zo vloeit de thematiek enerzijds

[p. 26]

wel voort uit de bijzondere aard en structuur van een lokale maatschappij, maar krijgt ze anderzijds de universele betekenis van de botsing der generaties en de wel over de hele wereld constateerbare drang van de jeugd om zich los te maken van traditie en verstarde maatschappelijke patronen.

De drang naar bevrijding is altijd een individuele drang, en voor zover deze drang zich ook in een samenleving wil realiseren, streeft hij naar de vestiging van een vrije, systeemloze gemeenschap, die een paradox en contradictio in terminis is en slechts als een utopia bestaat.

Ik stel dit niet met de scepsis van de wijze toeschouwer, wel veeleer vanuit de overtuiging dat het in stand houden van deze utopia misschien het enige is waardoor de schrijver uiteindelijk zijn gezicht kan redden ten overstaan van een wereld waarin de verknechting en misdadigheid gelijke tred houden met de ontplooiing van steeds gigantischer technologische machtsmiddelen. Maar dit maakt niet het feit ongedaan dat de vele vormen van maatschappelijke verstarring, verslaving en verdrukking een veel tastbaarder realiteit zijn dan de bevrijding eruit, en dat deze bevrijding vrijwel beperkt blijft tot individuele pogingen, die in de literatuur hoogstens een veralgemeende symboolwaarde kunnen krijgen.

En zo gaat het ook weer in de roman van Bea Vianen, die het relaas van een persoonlijke bevrijding is maar eindigt - en dan nog wel met vraagtekens - op het moment dat deze bevrijding zich verder sociaal zal moeten realiseren. Men zal zich b.v. de vele toekomstromans herinneren die eindigen op een tafereel waarin een bevrijd en verliefd mensenpaar een nieuwe wereld tegemoet gaat... Het is een oude en altijd weer nieuwe droom, waarde literatuur ophoudt, en die hoogstens altijd weer dezelfde vage perspectieven aangeeft waarin de mensheid zich zal moeten ontwikkelen omdat ze steeds dwingender voor de onherroepelijke keuze van de redding of vernietiging van de wereld komt te staan.

Met deze gedachtengang heb ik me wel een eind van de concrete roman van Bea Vianen verwijderd, maar het boek is in deze ruime contekst situeerbaar. Het roept deze contekst immers op zonder hem ooit expliciet te noemen, en dit laatste is trouwens een van de artistieke kwaliteiten van de roman.

Richenel en Bierbal beleven elk, in de scherp en ontroerend opgeroepen verwarring, onhandigheid, met droom, verrukking en ellende doorspekte jeugd, een verliefdheid die hen enerzijds aan de maatschappelijke realiteit bindt en tegelijk het verlangen naar het andere oproept.

Na het eerste en mislukte seksuele contact gaat de verhouding van Richenel en Fauzia in onbegrepen en machteloze ontreddering te niet. Of de verhouding van Bierbal en Phulia stand kan houden, blijft een open vraag. Maar een heel mooi hoofdstuk waarin zij op een gestolen middag samen zijn, in de ambivalentie van wrevel om onbevredigd verlangen en doelloosheid verstrikt, loopt uit op een romantisch gesprek in de stadsbus waarin zij zich op hun fantasie weg laten drijven en waaraan dan bruusk

[p. 27]

een eind wordt gemaakt: ‘Ze keken ernstig, schoten toen in de lach en stapten kauwend in de volgende bus. Ze waren hij de eindhalte’. Dit is meteen een voorbeeld van de sobere, suggestieve stijl van de roman, waarin luchtigheid en tragiek bestendig verweven zijn in de beleving van een dagelijkse realiteit waarvan de dimensie aan de jonge personages zelf nog grotendeels ontsnapt.

Tegenover deze broze, zo moeilijk realiseerbare jongensliefde staat de gefrustreerde seksuele opdringerigheid van de schooldirectrice die, in een tenonder gegaan huwelijk, ten opzichte van de jongens uitzichtloze, als zondig ervaren, gedeeltelijk onderdrukte en zich in autoritair gedrag en woedeuitvallen uitende verlangens koestert. De troebele weerzin die deze situatie bij hen oproept, culmineert in de weer sobere maar krachtige scène waarin zij Richenel op een avond bij zich heeft gelokt en hem een zoen geeft: ‘Hij gaf haar een harde duw en was buiten. Water dacht hij. Ik moet mijn gezicht wassen’.

Mevrouw Kooi en haar school representeren in verscheidene opzichten de vastgelopen, in eigen systeem en taboeëring verziekte, alleen op uiterlijke stelregels en principes berustende, genadeloze en onmenselijke maatschappij.

Naast de individueel-psychologische aspekten bevat de situatie ook nog een belangrijk sociaal aspekt, dat ik hier niet voldoende beklemtoond heb: de armoede van de jongens - gekleurde afstammelingen van koelies en slaven - waardoor zij tot stelen gedwongen worden en waardoor hun ontvluchting nog veel minder kans op welslagen krijgt. Maar toch ontvluchten zij uiteindelijk, gedrieën en solidair in hun spontane, onbedwingbare opstandigheid: een jonge indiaan, een Hindostaan en de negerjongen Blackman, de rassenscheiding doorbrekend, de rug gekeerd naar een onleefbare corrupte wereld: ‘Tegen de posten van de veerbrug en van de steiger kabbelde het water van de rivier, uit een van de grote schepen die voor anker lagen klonk een soort dronken geroep. Fins? Noors? Japans? De stem was al uit de lucht’.