De Vlaamse Gids. Jaargang 62

[p. 21]

Willem M. Roggeman
Hedendaagse Italiaanse poëzie

Een overzicht van de Italiaanse poëzie sedert 1945 toont een reeks boeiende vernieuwende bewegingen, die elkaar snel zijn opgevolgd. Pas na 1945 werd de Italiaanse poëzie van tussen de twee oorlogen ook in het buitenland bekend. Deze periode werd beheerst door Guiseppe Ungaretti (1880-1970), Eugenio Montale (1896) en Salvatore Quasimodo (1901-1968), van wie de laatste twee trouwens de Nobelprijs ontvingen. De invloed van de hermetische poëzie zou tot in het midden van de jaren vijftig nog blijven bestaan.

Na 1945 werd Italië echter het land van het neo-realisme. Het succes van deze politieke-morele vernieuwingsbeweging was vooral te danken aan de reactie op de fascistische dictatuur. De neo-realistische generatie vond in Cesare Pavese (1908-1950), de dichter van ‘Lavorare stanca’ (1936, Werken vermoeit) een fascinerende figuur, die een existentialistische mythe zou worden.

Over de streek aan het Lago Maggiore, niet ver van de Zwitserse grens handelen de gedichten van Vottorio Sereni (1913) in ‘La frontiera’ (1941, De grens). Zonder zijn oorlogservaringen in Griekenland en zijn gevangenschap in Afrika zou Sereni waarschijnlijk een epigoon van Montale en Quasimodo gebleven zijn. In ‘Diario d'Algeria’ (1947) behandelde hij de mythen uit zijn kindertijd vanuit het perspectief van de Italiaanse nederlaag. Zijn belangrijkste werk is echter ‘Strumenti umani’ (1956, Menselijk instrumentarium).

De Italiaanse avant-garde uit de jaren vijftig wist Luciano Anceschi samen te brengen in zijn tijdschrift ‘Il Verri’. Ook liet hij reeds in 1952 de bloemlezing ‘Linea lombarda’ verschijnen, waarin hij reageerde tegen het hermetisme. Terwijl de vertalingen van Rilke en Hofmannsthal door Leone Traversos nog impulsen brachten voor de hermetische dichters, steunde de vernieuwing vooral op Majakofski en Brecht, maar weldra zouden de heftige debatten over het structuralisme losbreken.

In Bologna verscheen een ander belangrijk tijdschrift ‘Officina’ (Werkplaats), waaraan Pasolini, Roversi, Leonetti, Fortini, Romano en Scalia meewerkten.

Pier Paolo Pasolini (1922-1975) heeft de literaire mythen van de

[p. 22]

naoorlogse tijd met een onmiskenbare hang naar het exhibitionisme doorgemaakt. Hij begon zijn literaire loopbaan met een bundel in dialect, ‘Poesia a Casarsa’ (1942, Gedichten in Casarsa). In Casarsa huldigde hij een provinciale vernieuwingsbeweging, die religieus getint was. Zijn vroege gedichten bundelde hij later in ‘La meglio gioventu’ (1954, De besten uit onze jeugd). Over de metriek in de kerkelijke hymnen en over het satanisme van de romantiek schreef hij de gedichten in ‘L'usignolo della chiesa cattolica’ (1958, De nachtegaal van de katholieke kerk). Zijn overgang naar het Marxisme brengt hem tot het engagement en de maatschappijkritiek in de bundel ‘Le ceneri di Gramsci’ (1958, De as van Gramsci).

Over de integratie van de provinciaal in de grote industrie- en handelsstad Milaan handelt Elio Pagliarani (1927) in zijn eerste dichtbundel ‘Cronache ed altre poesia’ (1954, Kronieken en andere gedichten).

Edoardo Sanguineti (1930) heeft in zijn cerebrale gedichten in de bundels ‘Laborintus’ en ‘Erotopaegnia’ de archetypen van Jung op een literaire wijze geactualiseerd en heeft ook de meertalige citatentechniek van Ezra Pound overgenomen.

Antonio Porta (1935) behandelde reeds in zijn eerste bundel ‘La palpebra rovesciata (1960, Het omvergeworpen lid) zijn centrale thema's: bloed, agressie, sado-masochistische horror.

In 1961 stelde Alfredo Guigliani de bloemlezing ‘I Novissimi - Poesie pergli anni '60’ (De laatste generatie - Gedichten voor de jaren '60) samen, waarin hij benevens eigen gedichten ook poëzie had opgenomen van Pagliarani, Sanguineti, Nanni Balestrini en Antonio Porta. De ‘nieuwe lyriek’ van deze vijf dichters onderscheidde zich door haar experimenteel karakter sterk van de vroegere poëzie.

In zijn inleiding tot deze bloemlezing verklaart Alfredo Giugliani de titel ‘I Novissimi’ als volgt: ‘De ietwat apocalyptische titel, die wij ons zelf hebben gegeven, werd gevonden door Sanguineti, die onlangs in een antwoord op een enquête sprak van de laatste vernieuwing, die historisch gezien mogelijk blijkt.’

Het doel van deze dichtersgroep wordt in de programmatische inleiding bestempeld als ‘de structurele vernieuwing’ van de poëzie. Als laatste mogelijkheid om zich subjectief uit te drukken wordt ‘de reductie van het ik’ genoemd, waarbij alle traditionele vormen van poëtische zelfexpressie als verouderd worden beschouwd.

Deze dichters waren sterk theoretisch gericht. De bloemlezing bevat dan ook niet alleen een omvangrijke theoretische inleiding, maar elk gedicht is ook voorzien van kritisch commentaar. Ten slotte werd ook nog een theoretische tekst van elk van de vijf dichters opgenomen.

Deze dichters kanten zich vooral tegen de ‘literaire code’ en streven naar een eigentijdse taal, die een grotere vitaliteit aan de poëzie moet verlenen. De vormgeving staat hierbij primordiaal.

Het voorbeeld van I Novissimi werkte aanstekelijk. In oktober 1963 komen 34 auteurs te Palermo samen, waar zij op een radicale manier met het neo-realisme zullen afrekenen, dat

[p. 23]

zij een ideologische achterstand verweten. Zij reageerden ook op een gemakkelijk verkoopbare, oppervlakkig kritiserende literatuur van het linkse establishment, dat zij vooral in Alberto Moravia gepersonifieerd vonden.

Onder hen bevinden zich Sanguineti, Pagliarani, Balestrini, Guglielmi, Guigliani, Manganelli, Lombardi, Barilli, Vivaldi. Zij sluiten zich samen en vormen de ‘Gruppo 63’.

Hun voorbeeld was niet zo zeer de Duitse ‘Gruppe 47’, maar eerder de Franse auteursgroep rond het tijdschrift ‘Tel Quel’. Tijdens uitvoerige discussies worden de verschillende theoretische stellingen voor de vernieuwing van de literatuur besproken.

Guigliani keerde zich tegen het soort literatuur, dat ‘het bestaan van de algemene omgangstaal aanvaardt en daarin een zekerheid ziet’. Hij veroordeelde ook de beeldspraak in de traditionele literatuur als een klasseverschijnsel. Hij steunde hierbij op figuren als Pollock, Fautrier, Gadda, Robbe-Grillet, de latere Joyce en Céline, die alle waarden tot op de grond hadden afgebroken en een rationeel gestructureerde vertelkunst hadden afgewezen. Guglielmi noemde dit trouwens een ‘discorso falso’. De realiteit moet door de dichter gedemystifieerd worden. In een taalkundige ‘pastiche’ vindt Guglielmi een eigen middel hiervoor.

De theoretische discussies van de heterogene ‘Gruppo 63’, die vaak op een zeer hoog niveau stonden, werden tot aan het uiteenvallen van de groep in 1969, gepubliceerd in het tijdschrift ‘Quindici’. Samen met de groep verdween ook het tijdschrift.

Met het eerste nummer van de ‘Quaderni di Critici’ in april 1973 heeft zich een politiek links georiënteerd deel van de ‘Gruppo 63’ met o.a. Balestrini, Barilli en Pagliarani opnieuw gegroepeerd en gepoogd een eerste balans op te maken van de realisaties en de mislukkingen van de uiteengevallen ‘Gruppo 63’. In een voorwoord voor dit eerste nummer bestempelden zij hun geschriften als ‘de gepaste werktuigen om de versnelling van het revolutionair proces te realiseren’.

Een reactie bleef ook niet uit. In 1971 zag Pier Paolo Pasolini de situatie van de literatuur bijzonder pessimistisch in. In ‘Nuovi Argumenti’ schreef hij toen: ‘Thans beleven wij een moment van culturele leegte, een leegte die door de ineenstorting van de ‘Letteratura negazione’ van de neo-avant-garde en door de ‘Letteratura azzione’ van de studentenbeweging werd veroorzaakt. In de jaren zestig hadden volgens Pasolini de discussies over de literaire theorieën een hoge vlucht genomen, maar daaruit waren weinig belangrijke werken voortgekomen.

[p. 24]

Pier Paolo Pasolini (1922-1975)
Er ontbreekt altijd iets

Er ontbreekt altijd iets, er is een leemte
in al mijn intuïties. En het is gemeen,
dit onvolledig zijn is gemeen,
ik was nooit zo gemeen als in deze ‘Angst’
dit ‘Christus missen’ - een gelaat
dat het instrument kan zijn van een werk
niet helemaal verloren in zuivere intuïtie
in eenzaamheid,
in zichzelf opgaande liefde met geen ander doel
dan liefde, stijl, dat wat beschamend is voor
de zon, de echte zon, de wilde oude zon
op de olifantrugen van barbaarse kastelen,
op de hutten van het zuiden - met de zon
uit een film, zacht, korrelig, grijs,
tot wit poeder gestampt, en negatief, negatief,
de sublieme zon die blijft in de herinnering,
met een even sterke fysieke aanwezigheid als in het uur
waarop ze hoog staat, en zeilt in de hemel naar
de eindeloze zonsondergangen van de armere landen...

[p. 25]

Cesare Vivaldi (1925)
Striptease

Lily Niagara knoopt de geparfumeerde kleren van de slaap los.
Zij verzamelt om zich heen een net van wonden en geveinsde strelingen.

Gezichten in de purperen schaduw lijken bladen papier in het veld waarin
kinderen de middagzon vermijden.

Een trom roffelt. Zij doet een stap voorwaarts. Een trom roffelt.
Zij doet een stap terug. Het ritme van een kousenband die uitgerokken en weer
losgelaten wordt.

Wit vlees en zwart haar: de naakte zijde van het lichaam in een lichtkoepel. En
een triomfantelijke opheffing. De borsten, als het ware, in de lucht geworpen.
Hun ontsnapping uit de donderende wetten van de zwaartekracht.

Corrado Costa (1929)
De twee voorbijgangers

De twee voorbijgangers: de voorname in het grijze pak en de voorname in het
grijze pak, diegene met een zekere elegante houding en de andere met een
zekere elegante houding, één die lachte met één die lachte
de ene nochtans zwijgzamer en de andere
nochtans zwijgzamer, degene met zijn mening
over de situatie en degene met zijn mening
over de situatie: de twee voorbijgangers: de ene plots
gekleed en de andere plots naakt
één die foltert en de andere wanhopig
één niet precies te omschrijven dier één niet precies te omschrijven prooi:
de twee voorbijgangers: de even slanke en de
even slanke, de één minzaam en waardig de andere
minzaam en waardig, de één die zegt: denk eraan en
de andere die zegt: denk eraan

[p. 26]

Edoardo Sanguineti (1930)
Laborintus II

onze kennis verdraagt alle oorlogen
verdraagt de tamme pest der disciplines
je gestalte vermengt stenen sirenen duimen larven

o vaste kerker

van de tekeningen en de naar de baarmoeder wijzende tijd

fontein die knaagt en stilte

en in de feitelijke zin et os clausit digito

verstrooide Laszlo vol medelijden

voor liefdes door middel van de beenderen bemind

door middel van ongebluste kalk

door middel van concerti voor viool en orkest

door middel van je lakens

door middel van de Kritik der reinen Vernunft

liefdes waartegen iedere omlijsting

ieder verraad protesteert

liefdes die volledig overheersen

liefdes, ja, die essentieel zijn, bevorderd door iedere bloem

ergo vacuas fac sedes

tuarum aurium je moet de wanhopige stenen oprapen o drietand
van mijn chemische vermoeidheid nog steeds en altijd weer Ellie
mijn dichtbegroeide riviermond, zij kweekt vernagelde littekens
nieuws vragen van je ontvlambare munten van je lege galerijen
door een reglement

zullen jullie haar smaak vaststellen

het faillissement aanvragen omwille van je leeftijd
de lucifers met droogte onder je konijnen wegtrekken

[p. 27]

Camillo Pennati (1931)
Muur

Zoals een gedicht dat horizontaal beweegt
in de regels en vertikaal in de tijd,
indien men het onderste boven keerde om te ontwikkelen,
indien de gemetselde samenvoeging overeenstemt
met een van de twee helften
boven het midden en eronder bepleisterd,
is het een muur van bakstenen
in zoverre dat men spanningen en weerstanden
de geometrie van de bouw het hoog in zijn gelaagdheid
doet oprijzen.
Het heeft nu een kleur die ondoorschijnend is
en binnenin wordt opgeslorpt door het oppervlak.
Plots projecteert een tak nu zijn schaduw
op de muur, zelfs zijn beweging, en erkent
een schaduw is geen zelfstandige stof,
zoals de meeste oude spiegels waarin
de gelijkenis ligt in de omtrek van het licht
niet in de donkere kleuren van de binnenkant -
het kan een dag duren. Het kan
verdwijnen, nu, zoals wanneer iemand weent
de omtrek vervaagt. Bij schipbreuk
drijft de zon tussen de wolken.

[p. 28]

Nanni Balestrini (1935)
Lichamen in beweging en lichamen in evenwicht

We hadden ze best kunnen missen,
de bomen maken te veel lawaai;
maar wat staan ze daar te doen

die paarden, ieder van ons
had gemakkelijk kunnen verdwijnen,
terugkeren, alles

doen wat je wil, soms
slagen de bomen er wel in
in de hoogte te groeien

ze ademen de plotse losbarsting
in, wachtend tot het ophoudt
met regenen, bezield door de natuur

lopend van hier naar daar
borstelig, hysterisch,
het hart vol knopen,

bedolven palingvingers,
mooi vanop de sloep,
laat ze hierboven maar uitblazen, einde

[p. 29]

Antonio Porta (1935)
Misdaden van de poezie

I

Zij wil kussen op haar wangen
het mes tekent intussen een tuin

bedekt de buik met teken van het alfabet
tedere koningin op klompen

achter een haag een keer
de vogel drukt hard tegen de gulp
maar bevrijdt zich niet

II

dijspieren zonder de minste vermoeidheid
herboren op het ogenblik van de vereniging
bloedmachine
triomf van het lichaam
verschrompelde autoband van de huid

pomp opeens geblokeerd aan de rand van een beekje
seizoen dat wordt uitgewist en niet herhaald
idiote herinnering

[p. 30]

III

toevertrouwd aan de zorgen van een ambulance
wachten voorbij

als antwoord op een uitnodigende kreet
een nog sneller wegvluchten

bewegingloos de open scharnieren
in stilte de wens een zangeres te kussen
vroegtijdige neiging
haas in de voren van de sla

in de ambulance begint de vakantie

IV

de gek zie je onmiddellijk
's winters lichte kledij zonder hond
wonden van het liggen
opent de mond spuugt een stuk brood uit

ranselt het voetpad af besnuffelt de auto
de lichte bries bevriest zijn haren zijn neus
een valstrik wacht nu op de uitgeputte
verdwenen zo dat het iedereen een toeval lijkt

V

de reis begint morgen
na een slippartij in de sneeuw
belanden ze in de handen
daarna slapen zoals het hoort

de zee zakt aan de horizon
er waait een harde wind boven het moeras
de moestuin wordt zichtbaar over de brug
verdwijnt achter een deur die is opengegaan