De Vlaamse Gids. Jaargang 61

[p. 44]

Hugo Bousset
Walschaps ik-project

De laatste roman van Gerard Walschap, ‘Het Oramproject’ (1975), is in de eerste plaats een ontwerp van een ik, een ik-project. Het merkwaardige van dit ik-project is evenwel, dat het hoofdpersonage Adi Breugelovs een hij-persoon is. Over de spanning tussen auteur en personage verklaarde Walschap aan J. de Ceulaer het volgende: ‘Elk boek beschrijft mijn levensavontuur, haast elk personage leeft van een deel van mijn innerlijk leven. Ik maak ze wel zodanig van mij los dat ze op de duur niet meer naar mij luisteren, doch mij dicteren wat ik over hen schrijven moet’. In feite is het Oramproject dat de 32-jarige Adi uitkient in Venezuela het produkt van de ratio, die in hem ontwaakt. In die zin is ‘Het Oramproject’, met een variante op Neruda, het lied van de ontwakende rationalist. Walschap zelf zegt daarover: ‘Het rationalisme is voor mij de enige levensopvatting waardig van een modem ontwikkeld mens en zoals het rationalisme de dingen leert zien, zo heb ik ze het liefst ook’. Wat is een rationalist eigenlijk? Het is iemand die poneert dat de werkelijkheid kan gekend en geordend worden door de menselijke rede. Deze overtuiging gaat gepaard met het geloof in de vooruitgang van de mens en de strijd tegen allerlei vormen van irrationalisme, zoals religie, die de mens verdooft. Het is boeiend Walschaps opvattingen te toetsen aan deze bepalingen van het rationalisme en die opvattingen dan op hun beurt te confronteren met de evolutie van Adi, de romanheld. In een interview met Fernand Auwera noemt Walschap zich socialist. Hij wil ‘altijd meer welvaart aan altijd meer mensen’. De auteur gaat ervan uit dat materiële verbetering ook morele verbetering brengt. De inwoners van de ontwikkelingslanden moeten zoveel mogelijk zichzelf uit de drek halen, onze hulp kan slechts weinig bijdragen tot hun opstanding. ‘Niet wij, maar hun bijgeloof en hun inertie houden hen arm en zwak en die moeten zij zelf afleggen’. Het is dan ook niet de taak van de literatuur om sociaal geëngageerd te zijn: ‘Ik verwacht niets van propagandistische, al of niet socialistische romans. Kunst leeft van eeuwige waarden. Literatuur is bezinning over het eeuwig menselijke’. Walschaps hoofdpersonages verwekken bij zichzelf het rationele denken

[p. 45]

en op die wijze kan ook de lezer gerationaliseerd worden. Dat is overigens ook de enige wijze om de mizerie uit de wereld te helpen. Gerard Walschap bezint zich in zijn romans over het menselijke tekort. Zijn werk vertoont raakpunten met het oeuvre van Marnix Gijsen, Gerard Reve en W.F. Hermans.

Als Adi Breugelovs zich voor het Oramproject inzet, doet hij zulks niet in de eerste plaats voor de Venezuelaanse inboorlingen maar voor zichzelf. Tot voor zijn Oramproject was Adi een mislukkeling. Hij noemde zich provo, deed twee jaar wetenschappen in Gent en twee jaar wijsbegeerte in Brussel. Hij bood zich op geen enkel examen aan. Daarna vegeteerde hij vijfjaar als kunstschilder. Hij bracht het tot niet één klein expositiezaaltje. Hij is de sukkelaar van de firma Disco-Pateet, een familiebedrijf en multinational in wording. Hij wordt uitgestuurd naar Venezuela om de mogelijkheden van de familiezaken ter plaatse te verkennen en beschouwt de reis aanvankelijk als een pleziertrip. Tijdens de vliegtuigreis van New York naar Caracas ontmoet hij echter de 20-jarige hippie Geert, lid van de in Zuid-Amerika erg geziene Van Capellen-stam. Tussen Adi, die zichzelf kotsbeu is, en de enigmatische zachtaardige Geert ontstaat een relatie van geheel eigen aard. Geert is voor Adi zo naïef en kinderlijk als een engel en helemaal niet tegen het leven opgewassen. Ook fysisch wordt Geert beschreven als een uit een Middeleeuws schilderij gestapte engel. Adi herkent zichzelf in zijn eigen onaangepaste naïviteit en wil Geert waarschuwen. Daardoor echter wordt hij verplicht af te dalen in zichzelf en een zelfonderzoek in te zetten. Hij heeft er genoeg van niemand te zijn, wil eindelijk ontdekken wie hij is, welke mogelijkheden in hem sluimeren. Geert is dus een spiegelbeeld van Adi, een zelfherkenning in het heldere water van het narcisme. Terzelfdertijd wordt ook een homofiele structuur in hun vriendschap merkbaar, die tot uiting komt in zachte strelingen en verliefde oogopslagen. Maar je kan de relatie tussen Adi en Geert even goed zien als een wederzijds broerverlangen: ‘Ze bekenden tegenover elkaar dat ze als knaap graag een broer wilden hebben’. Na deze bekentenis zaten ze lang hand in hand... Het wederzijdse broer-verlangen is een verhaal-motief: het stuwt het boek naar zijn afloop tot Adi's vader zijn zoon opnieuw als volwaardig aanvaardt en als het ware de broer van zijn zoon wordt, d.w.z. met hem op gelijke voet spreekt en omgaat. Geert is spiegelbeeld, geliefde en broer van de zichzelf zoekende Adi. In een zinloze wereld wordt hun ontmoeting als enig zinvol ervaren. Dank zij het door Geert ontvlamde zelfonderzoek ontwaakt in Adi de pionier en de rationalist. Zoals blijken zal, is het precies Adi's ratio die hem dwingt opnieuw in zichzelf te geloven als pionier van nieuwe ideeën. Uit Adi's mond borrelt nu een eindeloze belerende stroom van opvattingen die we daarnet nog in Walschaps interview aantroffen. De verheerlijking van de natuur is flauwekul. Venezuela moet industrieel uitgebaat worden en ophouden nutteloos te zijn in zijn barbaarse wilde schoonheid. Adi vergezelt Geert, Horst, Bruno en Pablo naar

[p. 46]

een kamp in het oerwoud. Hij werkt er het Oramproject uit, met name het Orinoco-Amazone-project. Hij zal het gebied tussen deze twee stromen ontginnen, in Vlaanderen politiek-economische steun krijgen langs zijn vader, in Venezuela langs de machtige vader van Geert, wiens zus hij wellicht zal huwen... Hij denkt aan ‘een plantage van bananen, klapperbomen, koffie, suiker, rubber, tabak’, aan ‘ontginning van een woud, drooglegging van een moeras, verwerking ter plaatse en verscheping van gezaagd hout, opdelven en rudimentair smelten van erts’. Om het Oramproject voor te bereiden, wil Adi met enige kampgenoten het gebied binnendringen in de richting van een afgelegen missiepost. Uiteindelijk zal ook Geert - die impotent blijkt te zijn - Adi vergezellen op zijn krankzinnige pionierstocht. Adi ontpopt zich tot een gecommercialiseerde picaro, een ontdekkingsreiziger met multinational-allures. Hij is de rationalistische aanbidder van de mens die in alle omstandigheden zijn rede volgt, en alle logische deducties onwrikbaar trouw blijft. Adi weet dat de mens minder is dan een Saharakorreltje in het heelal, maar hij weet ook dat de mens nu al de maan zou kunnen opblazen. Hij is de homo faber, de vitalistische aanbidder van het numoment. Adi wil in de eerste plaats rehabilitatie voor zichzelf, een selfdefence metterdaad. Als het Oramproject lukt, wint hij ook zijn gevecht met het eigen ik: ‘Dan mag de eeuwige student en schijtschilder van ingenieur Breugelovs elk bureel van Disco-Pateet en elk atelier binnentreden met opgeheven hoofd’. Adi zweert God de Vader af en houdt het bij Darwin.

De stichting van het Adi-rijk in Venezuela gebeurt echter minder problematisch dan de stichting van Deps door Houtekiet. Adi's letterlijke en figuurlijke queeste zit vol vraagtekens en twijfels. Is het oerwoudkamp een hippie-nederzetting, een paramilitaire barakkenformatie van een ex-Feldwebel of een post van de Uruguayaanse Tupamaros? Er zijn hoe dan ook indicaties voor de drie theorieën... Precies die onzekerheid (wie is gevangene, wie bewaker?) tast ook de vriendschap tussen Adi en Geert aan. Geert is de zwijger (wat verzwijgt hij?), terwijl Adi raaskalt om zijn eigen twijfels te overwinnen, vooral tijdens de onmenselijke verkenningstocht door het oerwoud. Het dieptepunt beleeft Adi als hij zwaar ziek wordt: ‘Zwakker dan de twee roodhuiden en de drie Portugese Brazilianen, zonder broek of slipje, ingesmeerd met stinkend smeersel, gemarteld in maag en buik, volledig afgesneden van al wie hij liefhad of kende, doodsbang voor amoebische dysenterie, alleen nog steunend op Geert...’ voelt Adi zich opnieuw niemand meer. Adi slaat krankzinnige taal uit, Geert tracht Adi te wurgen... Uiteindelijk is het Geert die na de mislukte expeditie sterft aan een onverzorgde teekzweer. Maar dan is alles al ten gunste gedraaid voor Adi's Oramproject: in de ogen van zijn vader is hij gerehabiliteerd; zijn vader wil dan ook, samen met Geerts vader, het nodige doen om het project uit te werken; Adi zal huwen met Geerts zus Adelheid en zo Geerts vriendschap bestendigen; zijn vader is voor hem

[p. 47]

als een broer nu Geert dood is. De regeringen reageren positief. Het Oramproject start.

Als je ‘Het Oramproject’ zou visualiseren, zou je twee onder elkaar liggende trechters bekomen. Adi's ik-project komt langs Geerts vriendschap los, in de hoofdstukken 1 tot 3. In de middenste hoofdstukken 4 en 5 volgt een syncope, een schijnbare stap terug: de crisis van de mislukte verkenningstocht, de dysenterie, de wurggreep van Geert. Dan volgt de tweede trechter naar het alfa-punt van de zelfaanvaarding toe in de hoofdstukken 6 en 7, met het welslagen van het Oramproject. De tijdsbehandeling loopt hier parallel mee. In de eerste drie hoofdstukken krijgen we een Dehnung: de verteltijd is langer dan de vertelde tijd, vooral wegens de oeverloze zelfanalyse, het onophoudelijke gepieker van Adi. In de crisis-hoofdstukken 4 en 5 valt een Raffung op: de verteltijd is er veel korter dan de vertelde tijd. De weken hollen amechtig voorbij tot het zwarte dieptepunt van de bijna-mislukking. Na de schijncatastrofe volgen in de slothoofdstukken een peripateia en gelukkige ontknoping. De tijd is opnieuw gedehnt: Adi brengt zijn zelfanalyse tot een goed einde. Het boek is in zijn zeven hoofdstukken erg evenwichtig opgebouwd. Het begin- en slothoofdstuk (1 en 7) verwijzen naar elkaar in een circulaire beweging van Caracas naar Caracas. Ook de hoofdstukken 2 en 6 beschrijven dezelfde tocht van Caracas naar het oerwoud en terug. Het centrale hoofdstuk 4 wijst terug naar de ‘schijtschilder’ Adi maar wijst ook vooruit naar het welslagen van het Oramproject. De catastrofe is de bedding van de apokatastasis geworden.

Toch vertoont ‘Het Oramproject’ ook enige technische feilen. Walschap heeft het boek als een personale hij-roman opgezet maar kan niet altijd zijn mond houden. Daardoor laat hij Adi op erg ongepaste momenten, b.v. in volle crisis in een primitieve kano, oreren over allerlei misopvattingen van zogenaamde nieuwlichters. Een paar keer komt de auteur zelfs persoonlijk tussen, waarbij hij zijn romanpersonage een voetje licht. Walschap heeft te veel willen beleren, moraliseren.

Zijn boodschap stuwt het verhaal niet voort maar remt het af, zoals ook blijkt uit de Dehnung van de verteltijd waarover ik het al had. Door het feit dat Walschap te zeer langs Adi om monologeert, komt Geert te weinig tot leven en ontstaan er ook geen dialogen of echte confrontaties in het boek. De moraal heeft het hier gehaald op het verhaal, en dat was bij de vroegere Walschap, voor wie de roman een verhaal was en niets anders, ondenkbaar. Walschaps stijl wentelt zich als een python rondom Adi door talloze opstapelende bijzinnen. In die stijlslang wordt Adi echter als het ware verstikt.

‘Het Oramproject’ is een ik-project van de rationalist Gerard Walschap, wiens stem echter te zwaar weegt in de queeste van een manager-picaro naar El Dorado.

Gerard Walschap: Het Oramproject, Ontwikkeling, Antwerpen, 1975.