De Vlaamse Gids. Jaargang 59

[p. 67]

Gerard Walschap
Is niet wetenschap of geschiedenis wat wil

In 1959 publiceerde Crane Brinton bij Harcourt, Brace en Cie te New-York ‘A History of western Morals’, tweedelig werk dat door W.H. Hueting-Ditloff Tjassens in het Nederlands werd vertaald en in 1962 aldus uitgegeven door Het Spectrum, Utrecht-Antwerpen, wel zeer kort na de oorspronkelijke uitgave.

Ik heb deze ‘Geschiedenis van de moraal’ gedoopte vertaling ontleend aan de Antwerpse stadsbibliotheken. Wat hier volgt is bijgevolg geen bespreking uit plicht. Het is een overweging die onder het lezen zo intens is geworden dat het mij op de duur nuttig voorkwam ze in leesbare vorm om te zetten en kenbaar te maken.

Eerst en vóór alles is deze geschiedenis van de moraal een opvallend typisch voorbeeld van een nieuw verschijnsel: het steeds toenemend aantal werken dat er prat op gaat, met versmading van de minderwaardige ‘fiction-’ lectuur, te behoren tot de wetenschap en door zijn wijdlopigheid, gemis aan concrete documentatie, vage formulering en meer dan één ‘besluit waarin niets wordt beslist,’ (sic!) veel gebreken van slechte literatuur vertoont en weinig wetenschappelijke deugden.

De stof leent zich tot gewauwel, dat geven we grif toe. Het is moeilijk de geschiedenis te schrijven van de te boek gestelde zedenleer. Dat is een verhaal waarin niets gebeurt in vergelijking met de geschiedenis van de geneeskunst of de astrologie. Het is ver van gemakkelijk de zedelijke opvattingen te schetsen van de elkaar opvolgende generaties die de wet op hun manier interpreteerden. Daarvoor ontbreken te veel gegevens per generatie en bevolkingsgroep. Nog moeilijker is het beide aspecten van de materie te behandelen, de leer en de praktijk, de wet en haar observantie.

Om bijvoorbeeld de zedelijkheidsgraad van onze eeuw, de negentiende, achttiende, zeventiende enzovoort tot in het begin van onze tijdrekening te bepalen, beschikt de geschiedschrijver van de moraal over wijsgerige en literaire geschriften die slechts aan één per honderd of per duizend van de bevolking bekend waren en waarvan hij niet zeker weet in hoever zij de werkelijkheid dan wel de wens of de allerindividueelste impressie van de auteur weergaven. En hoe meet men

[p. 68]

de betekenis voor de moraal van historische feiten waarvan de draagkracht pas na tientallen jaren kan worden geschat bij benadering?

De geschiedschrijver van de moraal kan zich van deze moeilijkheden bewust zijn, ze betreuren en trachten te overwinnen, hij kan er echter ook van profiteren om oratorisch pauwstaartend te peroreren gelijk de onvergetelijke, sympathieke Abbé Coignard uit ‘La Rôtissetie de la Reine Pédauque’, heerlijker gedachtenis, van Anatole France. Crane Brinton koos dit laatste.

Hij zegt nergens duidelijk wat de positieve, te boek gestelde, officiële zedenleer inhoudt, nergens hoe ver de praktijk er van afwijkt en waar het er ten slotte om gaat essentiële vragen omtrent verzedelijking of degradatie, perfectibiliteit of onveranderlijkheid van de mens te beantwoorden, bekent hij niets te weten. Men kan hem niet verwijten dat hij niet gevonden heeft wat niet te vinden is en het is verdienstelijk daar voor uit te komen, maar wie niet veel weet moet liefst niet veel schrijven en er niet op uit zijn wegens zijn onwetendheid door te gaan voor uitzonderlijk verstandig en geleerd.

Dat is dan nog tot daar. Onbehaaglijk stemt Crane Brinton's listig, intellectueel oneerlijk omspringen met de twee termen: geloof en godsdienst. Onder geloof verstaan wij een wereldbeschouwing die, tegen de natuurlijke rede in, voor waar wordt gehouden op het vermeend gezag van God. Onder godsdienst verstaan wij de praktische belijdenis van dat geloof. Gerust betrouwen op het woord van moeder is geen geloof, de relativiteitsleer van Einstein beamen op zijn gezag evenmin.

Nu gebruikt Crane Brinton die twee termen voor al de filosofieën die sedert de Hervorming en de Renaissance opgeld hebben gedaan en afbreuk aan het Christendom. Humanisme, rationalisme, positivisme, marxisme noemt hij zoals het christendom een geloof en nu en dan ook al eens een godsdienst, langs zijn neus weg. Deze hocus-pocus-pas-verwarring schijnt te willen bewijzen dat de mens geen geloof en godsdienst missen kan en, sedert hij de ware schaapstal verliet, steeds van de klaveren naar de biezen is gelopen.

Crane Brinton houdt dus geen rekening met het oneindig verschil dat een godsdienst het geweten bindt met een eeuwige sanctie en dat wereldbeschouwingen als het rationalisme, staatshuishoudstheorieën als het marxisme de mens souverein vrij laten en alle evolutiemogelijkheden open. Ik dacht dat we dit achter de rug hadden. Het is bijna onmogelijk de praetvaer niet te verdenken van onvergeeflijke kwade trouw waar hij letterlijk schrijft dat hij er geen andere benaming voor kent en weigert er ene voor te zoeken.

Al wie behoort tot de snel aangroeiende massa der afvalligen en Crane Brinton leest, ziet voor zich de honderd of duizend gezichten van de weldenkenden die hem met genegen en geringschattend medelijden hebben gevraagd of hij het geloof in God van zovele grote geleerden en heiligen dan opgegeven had voor het geloof in de wetenschap van de moderne godsdiensthaters en of hij werkelijk

[p. 69]

meende dat die alle problemen zouden oplossen. Een tijdlang heeft hij zich verweerd tegen de krenking, geleidelijk echter geleerd er mét of zonder genegen en geringschattend medelijden om te glimlachen, maar terwijl de auteur hoofdstuk na hoofdstuk zelfvoldaan zichzelf hoort praten om weinig zakelijks te zeggen, welt in de gelovige rationalist van de marxistische godsdienst nog wat bitterheid op uit de voltooid verleden tijd.

Mijn lezers zullen begrijpen dat de mens niet beter kan geworden zijn van elke eeuw naar een nog minderwaardiger geloof over te lopen. Had hij een steeds betere moraal gekozen, zou dit hem dan beter hebben gemaakt? Werkt de zedenwet remmend of bezielend educatief? Darwin heeft bewezen dat de mens afstamt van een apensoort en op deze voorouders een verbluffende voorsprong heeft genomen door survival of the fittest in the struggle for life. En het dààr niet bij liet. Terwijl de dieren in het proces van de evolutie nog steeds zijn aangewezen op hun vitale krachten en instincten, is de mens bekwaam geworden zichzelf te verbeteren, zijn eigen evolutie te leiden. Kunnen zijn fantastische techniek, wetenschappelijke kennis en creatieve begaafdheid hem fundamenteel veranderen, hem zedelijk beter maken?

Charles Galton Darwin, kleinzoon van de bioloog en zelf bioloog, schrijver van ‘The next million years’, twijfelt er niet aan dat de mens wild zal blijven, maar hij zal over een millioen jaren, de tijd die de natuur nodig heeft om een nieuw wezen voort te brengen, opgevolgd worden door een nieuwe, betere soort. Deze Darwin zoekt het dus in de toekomst zo ver als zijn grootvader het in het verleden zocht. De bioloog Julian Huxley, kleinzoon van Thomas, de verdediger van Darwin, is er eveneens van overtuigd dat de mens, ondanks al de wonderen die hij nog zal werken, zo onbeheerst zal blijven als hij zich in de loop van zijn bekende geschiedenis heeft betoond. Crane Brinton is het met hen aarzelend eens. Hij ziet niet dat de mens in het licht en met de hulp van zijn diverse geloven en godsdiensten beter is geworden.

Ik wil het niet beter weten dan zij. Ik beeld mij niet in een discussie onder geleerden te beslechten die kan voortgezet worden tot aan het einde van ‘the next million years’. Maar nu de beschikbare gegevens niet toelaten te bewijzen dat de mens vroeger zedelijker of onzedelijker was dan vandaag, kan ik mezelf niet beletten te vragen hoe men, op grond van een verleden dat niets zegt, de toekomst kan voorspellen voor een millioen jaren. De geneeskunde meent nu reeds een kans te zien om de menselijke psyche om te vormen. De biologie experimenteert nu reeds om nieuwe individuen te kweken uit menselijk zaad en ziet zoveel kans op slagen dat het de overheid verontrust. De wetenschap kan op elk ogenblik een verrassende sprong voorwaarts maken waardoor ze totaal verandert zoals de biologie herschreven werd door Darwin. Mag ik dan, verblind door mijn humanistisch geloof en mijn godsdienst van de verlichting, de vraag die niet kan beantwoord worden niet omkeren?

Als de Crane Brintons de mens niet

[p. 70]

zien veranderen, zou ik willen vragen of het mogelijk is dat hij blijft wat hij is. Is het mogelijk dat, volgens de onveranderlijke wet van de evolutie, die om het millioen jaren een nieuw perfecter wezen verwekt, in het jaar 10001975 na Christus een hoger wezen, door mutatie voortgekomen uit oze wilde stam, kant en klaar staat om zijn geschiedenis aan te vatten en dat wij die superman dan eeuwen lang, door paringen kruisgewijs, rechtlijnig en wat weet ik verwekt, met de moederborst en flessenmelk van vaarzen en kamelen gevoed hebben en opgevoed zoals onze simiëske voorouders ons tot wilden opleidden en is het mogelijk dat wij in al die eeuwen niets van ons wonderkind hebben overgenomen of geleerd?