De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 38]

A. Merckx
In vogelvlucht
Plastisch puzzlement in Vlaanderen

Zopas is mij een zin opgevallen in ‘Concepts of Modern Art’ (T. Richardson en N. Stangos, Penguin 1974): ‘Maybe, in the end, modern art wil be formulated in such a way as to be remembered as just another style, like Romanticism, and our sense of fragmentation now is only due to the fact that it is still too early to create this cohesive pattern.’ Dixit Nikos Stangos.

Daarom is het misschien niet slecht zich te verplaatsen in de huid van een buitenstaander, die aan de hand van oppervlakkige informatie een beeld tracht te verkrijgen van het kunstgebeuren of de toestand van de kunst in onze streken.

Ik zou om te beginnen de duizenden willen uitsluiten, die zich in hun vrije tijd bezighouden met het conterfeiten van clichés. Ik laat daarbij in het midden of deze schilders, meestal zondagsschilders genoemd, hun liefhebberij beoefenen met weinig of met een grote kennis van de techniek. Onmiddellijk moet daarbij opgemerkt worden dat in dit minder geprospecteerd gebied wellicht enkelingen werkzaam zijn, die een zeer grote

[p. 39]

oorspronkelijkheid aan de dag leggen. Documenta 5 in Kassel (1972) wees in een onderdeel van haar enorme informatieve aanpak in die richting. Daarbij stelt zich de vraag welke redenen deze mensen er toe aanzetten steeds maar opnieuw, net als de mieren, dezelfde gebaren te maken, dezelfde onderwerpen af te beelden. Een eerste veronderstelling: het is mogelijk dat de doorsneemens bang is van naakte muren en daarom grijpt naar de voor de hand liggende iconografie, d.w.z. strandgoed van een uitgeholde cultuur, povere en ontzielde nabootsingen van beroemde prototypen. Ieder vult zijn leegte zoals hij kan en ook in deze vulling is gradatie waar te nemen. Ik zou onder hetzelfde hoedje al diegenen willen rangschikken, die schilderijen maken ten behoeve van een kleinere of grotere kring geïnteresseerden, deze werken aan de man brengen op eigen houtje, onafhankelijk van een verdeler, tegen prijzen die schommelen tussen 3 en 30 duizend frank. Zij komen niet aan bod in de officiële galerijen, stellen tentoon ter gelegenheid van herdenkingen, dorpsfeesten of lokken de mensen naar hun privé-fabriek/museum.

Verre van mij om de betekenis van deze groep te onderschatten. De cultuur begint of sterft altijd ergens en het zielige kan gelden als een teken aan de wand: het ontbreken van een collectieve onderstroom, de aanwezigheid van een brede massa van enkelingen in dewelke de creatieve impuls steeds maar zwakker nawerkt.

In dat landschap van vegeterend ritueel staan de akademies en Instituten geplant: o.a. Gent, Antwerpen, Hasselt, Ganshoren. Van deze scholen wordt verondersteld dat zij de fakkel doorgeven, dat zij de vonk van de creatieve motor doen aanslaan. De akademies stellen de genieën in spe in de gelegenheid zichzelf te worden. Het zou ook kunnen dat de lesgevers zich eenvoudig tevreden stellen met het doorgeven van vakkennis en dat zou al formidabel zijn. De kunstpolitiek van de Staat schijnt er in ieder geval op gericht te zijn in de eerste plaats de kunstenaars te steunen die uit die hoek komen. Beurzen en prijzen zijn de geliefkoosde middelen om de jongelui te stimuleren. En vermits het in ons land niet mogelijk is van het produkt van zijn kunst te leven, vloeien veel van de afgestudeerden af naar het onderwijs. Daar zullen zij op hun beurt de vlam in leven houden. Het spreekt vanzelf dat wanneer die fameuze vlam van in den beginne op een zwak pitje brandt, het eindresultaat aan de povere kant zal liggen. Niemand zal ontkennen dat de esthetische opvoeding van onze jeugd nog in haar kinderschoenen staat. Het ontbreekt de scholen aan de nodige lokalen, de onontbeerlijke apparatuur, de nodige tijd. Al wat de leraars in het middelbaar onderwijs bv. kunnen doen, en dit afgezien van de beste bedoelingen, komt er op neer een paar informatieve algemeenheden ten beste geven. Tegelijkertijd leveren de universiteiten afgestudeerden in de kunstgeschiedenis. Een deel van hen komt terecht in het onderwijs, een ander deel vindt werk in de musea. In hoeverre deze mensen in staat zijn andere voor de kunst te in-

[p. 40]

teresseren laat ik buiten beschouwing.

Velen die voor een tijdje gegroepeerd waren in het Hessenhuis hadden hun opleiding gekregen te Antwerpen. In Gent vormde zich eveneens een interessante groep van kunstenaars, die op hun beurt een hele resem jongeren tot de daad aanspoorden. Als wij in Gent aan de bedrijvigheid van de Vereniging voor het museum van Hedendaagse Kunst denken dan kunnen wij niet anders dan juichen om de gelukkige wisselwerking tussen Akademie en Vereniging. In Hasselt ontstond een actieve groep jongeren. Naast de hogergenoemde plaatsen beschikken veel kleinere steden in Vlaanderen over akademies waar langzamerhand leven in de brouwerij komt. Dat is dan meestal het werk van jongere leerkrachten die zich losgemaakt hebben van het verlammende regionalisme. In 't algemeen kan gezegd worden dat wat door Stangos als ‘just another style’ vooropgezet wordt, hier te lande in de praktijk begint door te sijpelen.

De ultra's kunnen aanvoeren dat het gros van het peloton op die manier steeds op zijn minst een halve eeuw achterna komt gehinkt. Hier stelt zich het probleem van de avant-garde.

Geen enkele kunstschool, hoe conservatief ook ingesteld, kan nog voorbij gaan aan de ‘moderne kunst’. En wie moderne kunst denkt, denkt avant-garde. De echte, onvervalste avant-garde hebben wij in Vlaanderen nooit gehad. Dat wat de historische avant-garde betreft. Wat de avant-garde als continu-bedrijf betreft, staan wij voor een verschijnsel dat in hoge mate onderhouden wordt door de commerciële galerijen, de progressief gerichte musea en kunstcentra. Vermits wij in Vlaanderen geen museum bezitten waar doelbebewust op de actualiteit ingehaakt, geexperimenteerd wordt, spreekt het vanzelf dat wij inzake avant-garde aangewezen zijn op het buitenland en dat onze kunstenaars die in die richting werken hun heil zoeken in het buitenland. Het I.C.C. te Antwerpen verricht sinds enige tijd zeer nuttig werk op dat gebied. Het is alleen jammer dat het gebouw waarin het gevestigd is, zo verlammend werkt. Het is des te meer jammer omdat het prachtig gelegen is, in het hart van de stedelijke bedrijvigheid. Als wij aannemen dat de nodige krachten ter beschikking staan om in het onderwijs te starten mat een actief kunstonderwijs, of hoe men de aansporing tot creatief leven ook moge noemen, dan is het wachten alleen op de centra waar schilderkunst, beeldhouwkunst, fotografie, mixed media, gevolgd, beleefd, beoefend kunnen worden.

Er is alles bij elkaar geen reden om te wanhopen. Vlaanderen komt van ver. Onze mensen zijn niet dommer of minder begaafd dan de lieden in Amstrdam, Keulen, Düsseldorf, Stockholm, Chicago of New York.

Voorlopig is het zo dat kunstenaars zich bij ons het hart uit het lijf moeten sloven om in leven te blijven De enige uitkomst om via zijn kunst aan bod te komen is een naam te verwerven in het buitenland. En dat is geweldig moeilijk, omdat de kunst

[p. 41]

markt geconcentreerd is in grote steden als Parijs, Londen, New York, Milaan, Tokio. Om daar door te dringen zou een kunstenaar permanent op de plaats moeten zijn, moet hij zich kunnen onderwerpen aan een produktieritme dat industrieel is van karakter. Blijft dan over het binnenlands afzetgebied. En daar stellen wij een eigenaardig verschijnsel vast.

De galerijen rijzen uit de grond als paddestoelen. Sommige verdwijnen zonder enig spoor na te laten. Tot in de meest afgelegen hoeken van het Vlaamse land wordt kunst getoond, commercieel aan de man gebracht.

De jongeren die zich daar laten zien, hebben het zeer moeilijk om zich los te maken uit de greep van de ademloze avant-garde obsessie. Aan de ene kant staan zij onder invloed van leermeesters als Vlerick, Burssens, Raveel, Mara, Vanden Branden, Van Hoeydonck, e.a. (hetgeen zeer normaal is), aan de andere kant ondergaan zij het sprookje van de internationale faam. Aan de ene kant wat wij toch wel een humanistisch gerichte persoonlijkheidskunst kunnen noemen, aan de andere kant een steeds dwingender wordend theoretisch engagement. Een Picasso, Ensor, Margritte worden is uitgesloten. Dat is zelfs ondenkbaar geworden op internationaal niveau. De moderne kunst heeft zich meester gemaakt van de geesten, reflexen, beurzen. In de plaats daarvan volgen de ‘bewegingen’ elkaar op in steeds sneller tempo, zodanig dat de jongeren het stuur kwijt geraken. Voegen wij daaraan toe de schommelingen van de kooplust, de onzekerheid van de kunstmarkt, het wegvreten van de creatieve impulsen door de toenemende welstand dan is het begrijpelijk dat de kunst van de jongeren niet meer gekenmerkt wordt door vervoerende zelfvernietiging, allesverpulverende vernieuwing. In de plaats daarvan worden de verworvenheden van constructivisme, dadaïsme, surrealisme, Op en Pop, hard edge, zonder de minste schroom of passie verwerkt, vaak met zeer veel toewijding, vaak tegen beter weten in.

Voor 't ogenblik schijnen sommigen een vernieuwde adem gevonden te hebben, dank zij de vloedgolf van het ‘radikale realisme’ (Kultermann). Zij krijgen sinds lang weer de gelegenheid om zich met hart en ziel aan het ambacht van de kunst te wijden, zonder zich te moeten afvragen of ze nog net up to date genoeg zijn. Daarnaast wordt de spits afgebeten door hen die altijd verder willen: dat verste verre is volgens de laatste berichten de video-kunst. De aansporingen in de richting van de kunst die zich losmaakt van het traditionele linnenvlak, is tijdens de laatste jaren vooral gekomen uit Nederland, Engeland en de U.S.A. Doordat Amsterdam niet zo heel ver ligt en de Nederlanders ingezien hebben dat er in Vlaanderen belangstelling bestaat voor wat er bij hen gebeurt, zijn de communicatiekanalen verbreed.

Waar bij ons minder van te merken is, zou ik willen noemen de sociale kunst. Deze is zeer populair geweest onder de jeugd tijdens de jaren 60: Berkeley, Parijs, Duitsland.

Het zag er een ogenblik naar uit dat de politiek de voornaamste inspi-

[p. 42]

ratiebron van een hele generatie kunstenaars zou worden. In Vlaanderen kwam daar niets van in huis. Het zou interessant zijn na te gaan waarom de Vlaamse kunstenaar aan dit verschijnsel voorbij is gegaan.

Als ik naar de jongeren kijk in mijn omgeving, naar het jonge publiek dat morgen afnemer zal worden van de kunst, dan vraag ik mij af of zich geen grondige omschakeling aan het voordoen is. Ik vraag mij af of de jongeren zich nog wel aan de bestaande, als zodanig erkende ‘kunst’ interesseren om andere redenen dan uit louter beleefdheid, verwonderde nieuwsgierigheid. Ik heb soms de indruk dat zij zich ten overstaan van de kunst van heden gedragen als bewoners van een andere planeet.

Ik vraag mij af of het niet de hoogste tijd wordt dat wij het begrip kunst, het woord kunst, een minder ambitieuze inhoud gaan geven. Misschien moeten wij onze aandacht gaan besteden aan hetgeen de grote meerderheid van de mensen uitvoeren tijdens hun vrije tijd. Als dat de kunst van morgen is, dan moeten wij aandacht hebben voor de affiches in de straat, de televisie in de huiskamer. Misschien zijn de kunstenaars van gisteren, de mensen geworden die de prentjes klaarmaken voor onze dagelijkse portie visuele informatie.

Het ziet er naar uit dat talrijke galerijen die schilderijen, beeldhouwwerk, gemengde werken verkopen, in feite handel drijven in antiek. Door het rangeren van de ‘kunst om de kunst’ op de zijsporen van een al te druk verkeer, wordt het mogelijk een cultus voor de relikwie te ontwikkelen. Een appeltje voor de dorst a.h.w.

In een tijd waarin de enkeling in zeldzame ogenblikken van rust zal kunnen uitblazen van het frenetieke leven, zal het privé-museum of meditatie-kabinet, kunnen voorzien in de behoefte aan verinnerlijking. In Vlaanderen zijn het de dokters in de geneeskunde, de industriëlen, die zich daartoe laten verleiden. Als het bij deze mensen niet gaat om het vullen van de naakte muren, de angstwekkende leegte, dan is het de speculatie die de doorslag geeft. Of speelt een zekere traditie een rol: de status van mecenas is nooit te versmaden.

Wij hebben dringend actieve centra nodig waar de Staat, in samenwerking met het privé-initiatief, of omgekeerd, royaal als patroon van de kunsten zou optreden.

Samengevat kunnen wij aannemen dat de toestand van de kunst in Vlaanderen, mede met de economische welvaart, er bevredigend uitziet. Schilderkunst en aanverwante vormen worden meer beoefend als een sport dan als een kwestie van leven of dood. De meest ernstige onderwerpen als protest, wanhoop, zijn op de achtergrond gebleven en in de plaats daarvan is het spel gekomen. Hierin voegt Vlaanderen zich bij de internationele scène, tenminste dat gedeelte van de wereld waar de welvaart alle zorgen voor het onmiddelijke dagelijkse brood in de grootste mate heeft weggenomen. Wie in deze omstandigheden nog als fanaticus te keer gaat is ofwel erfelijk belast, ofwel een romanticus die het maar niet kan opgeven ooit eens een nieuwe profeet te worden.