De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 10]

Willem M. Roggeman
De leugenachtigheid van de fictie

Een literatuur-overzicht voor Vlaanderen alleen krijgt hoe langer hoe minder zin en wordt ook steeds moeilijker doordat de integratie met Nederland zich in de eerste plaats op literair vlak voltrekt. Niet alleen geven Vlaamse auteurs in Nederland uit en worden zij vaak in het Noorden bekroond, maar ook Nederlanders geven tegenwoordig in Vlaanderen uit. De Nederlandse auteurs Jeroen Brouwers en Jan de Hartog vestigden zich in de omgeving van Brussel en de Vlamingen Hugo Claus en Michel Dhondt leven in Amsterdam. Redacties van tijdschriften, commissies, literaire groepen en bewegingen, officiële en officieuse instellingen bevatten zowel Vlaamse als Noordnederlandse leden en maken hierbij geen enkel onderscheid.

Wanneer men de jaren 1964-1974 overschouwt, dan merkt men dat de literatuur in Vlaanderen in deze periode opvallend weinig nieuwe talenten heeft voortgebracht. De belangrijkste werken werden geschreven door auteurs, die reeds eerder gedebuteerd waren en die zich in de jongste jaren hebben bevestigd.

[p. 11]

Vooral wat het proza betreft, vallen er in Vlaanderen weinig nieuwe namen te vermelden. De belangrijkste jongeren zijn: Mark Insingel, Leo Pleysier, Claude van de Berge en Lucienne Stassaert.

Daarentegen is er in Nederland een hele nieuwe generatie van prozaschrijvers de jongste drie jaar aan het woord gekomen met Mensje van Keulen, J.M.A. Biesheuvel, Kees Simhoffer, Hans Plomp, Dirk Ayelt Kooijman en Hans Vervoort als belangrijkste figuren.

Reeds in 1970 werd het ‘Manifest van de jaren Zeventig’ opgesteld door een kleine groep schrijvers, nl. Heere Heeresma, George Kool, Peter Andriesse en Hans Plomp. Deze laatste bleek het best in staat om de motieven en betrachtingen van de Zeventigers duidelijk te maken. In een gesprek vertelde hij dat de huidige schrijvers volgens zijn mening de aansluiting met de tijd hebben gemist omdat ze niet inhaken op wat de jongeren, de potentiële lezers, denken, voelen en willen.

‘Het probleem zou opgelost zijn zodra de schrijvers zich met dezelfde materie bezig zouden gaan houden als de popmusici. Ik geloof echt dat de schrijvers in hun ervaringen een stap achter zijn op pop’. Hans Plomp heeft dit sedertdien zelf toegepast in zijn boeken ‘Het Amsterdamse Dodenboekje’ (1970), ‘Huize De Slapeloze Nachten’ (1971) en ‘Satan ontmaskerd’ (1973).

Deze auteur en zijn vrienden zijn van oordeel dat de schrijvers een eenvoudiger taal moeten hanteren om het lezerspubliek terug te winnen. Merkwaardig is wel dat hij de nieuwe stijl, die zij willen gebruiken, als ‘nieuw realisme’ kenmerkt. Hij onderscheidt zich hiermee van de vijftigers en zestigers, die zich met taalexperimenten bezighielden en verwijst tevens naar de gelijkaardige reactie, die zich reeds eerder in de poëzie heeft voorgedaan.

Deze vernieuwingsbeweging, die ik als ‘de democratisering van de woorden’ zou willen bestempelen, doet zich weer voor het eerst in Nederland voor, terwijl in Vlaanderen nog niets in deze richting werd gepubliceerd.

Het experimentele proza, met bovendien nog de nadruk op het formele aspect van het schrijven, neemt een vooraanstaande plaats in de romanproduktie van de jongste tien jaar in.

De bekendste auteur in deze richting is Ivo Michiels, die vijf jaar na ‘Het boek alfa’ het tweede deel, ‘Orchis militaris’ (1968), liet verschijnen van wat aanvankelijk als een vierluik was aangekondigd. Voor dit boek ontving hij in 1969 de Vijverbergprijs. Sedertdien verschenen nog ‘Exit’ (1971) en ‘Samuel O Samuel’ (1973), terwijl het sluitstuk ‘Dixit’ wordt aangekondigd. Zijn proza blijkt sterk theoretisch gericht te zijn, waarbij het boek voor hem een autonome taalconstructie vormt, die een eigen werkelijkheid oproept. De taal vormt het zintuiglijk element in het proza van Michiels, de structuur het cerebrale. Maar beide elementen zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden. Zowel in ‘Het boek alfa’ als in ‘Orchis militaris’ en ‘Exit’ ontstaat de struc-

[p. 12]

tuur uit de taal. Het zijn wel hermetische boeken, die voor een niet-literair ingesteld publiek moeilijk toegankelijk zijn, maar toch is het engagement impliciet in deze werken aanwezig, echter niet expliciet. Michiels, die de traditionele romanvormen afbreekt, vormt met linguistische middelen zowel een ethische als een esthetische expressie.

In het linguistische spoor staat nog meer Mark Insingel met experimentele teksten als ‘Spiegelingen’ (1968) en ‘Een tijdsverloop’ (1970). Deze auteur wil zo veel mogelijk zijn thematiek door middel van de tekststructuur uitdrukken. Hij peilt naar de grammaticale mogelijkheden in de roman en streeft naar een linguistische wetmatigheid, wat trouwens ook in zijn poëzie tot uiting komt. De roman is voor hem een taal-spel en tegelijkertijd een taal-analyse.

Ook Wim Meeuwis, die in 1954 de nog vrij traditionele roman ‘Geen scherzo voor de Goden’ publiceerde, waarmee hij de Leo J. Krijnprijs verwierf, sluit met zijn tweede boek, ‘Een lichte onrust’ (1970) bij de formalistische school aan. Het boek vormt hier zijn eigen thema en vertrekt van een soort nulpunt.

Bij al deze schrijvers blijkt hoe de roman niet meer aan een verhaal toekomt, maar eerder zijn eigen ontstaan tot onderwerp heeft. Theoretische beschouwingen over de functie van de literatuur beheersen het creatieve schrijven bij deze auteurs en ook met C.C. Krijgelmans, die zijn verhalenbundel ‘Homunculi’ (1967) volgens rekenkundige reeksen had opgebouwd en hierbij tot een nulpunt was gekomen. Hij heeft trouwens sedertdien niets meer gepubliceerd.

Veel minder abstract, maar toch ook nog beheerst door de theoretische belangstelling is het werk van Laurent Veydt, ‘De aftakeling’ (1969) en van Daniël Robberechts met de verhalenbundel ‘Tegen het personage’ (1968), de roman ‘Aankomen in Avignon’ (1969) en het schrijversdagboek ‘De grote schaamlippen’ (1970). Veel cerebraler nog is Willy Roggeman, die in zijn snel op elkaar volgende werken als o.m. ‘Het zomers nihil’ (1966), ‘De axolotl’ (1967), ‘Catch as catch can’ (1969), ‘De ringen van de kinkhoorn’ (1970) en ‘Made of words’ (1972) taalstructuren opbouwt, waarin zijn geobsedeerd zijn door de creativiteit als bestaansvorm blijkt.

Samen met Paul de Wispelaere in ‘Paul tegenpaul’ (1970) en Willy Roggeman behoorde de jonggestorven René Gysen tot de belangrijkste vertegenwoordigers van het reflexieve schrijven. De roman ‘Grillige Kathleen’ (1966) bestaat uit vrij los van elkaar staande hoofdstukken, nagelaten dagboeknotities, beschrijvingen in neo-realistische stijl, autobiografische herinneringsbeelden en essayistische fragmenten. De roman bestond voor René Gysen uit een onvolledig dossier. Ook zijn postuum verschenen boek ‘Op weg naar de literaire receptie’ (1970) was een vermenging van dagboek, autobiografie en essay.

Het autobiografisch schrijven is trouwens een belangrijk verschijnsel in de literatuur van de jonge Vlaamse schrijvers, die niet meer kunnen ge-

[p. 13]

loven in de waarde van de fictie. Het wantrouwen in de traditionele elementen van de roman bracht Robberechts er immers reeds toe een boek de titel ‘Tegen het personage’ mee te geven.

Drie auteurs, die eveneens sterk autobiografisch gericht zijn en die de laatste jaren op de voorgrond traden, zijn Willy Spillebeen, Fernand Auwera en Clem Schouwenaars.

De groei naar een steeds duidelijkere vormgeving heeft de roman gedemythologiseerd van een literair genre tot een werkhypothese. De schrijver staat hierdoor niet langer meer tegenover of naast de werkelijkheid, maar hij vormt zelf de dynamische kern waarin de realiteit en hijzelf zich verwezenlijken. Aldus is een volstrekt nieuwe en zinvolle relatie ontstaan tussen de schrijver en de werkelijkheid.

De moderne Vlaamse schrijver voelt zich niet langer meer geborgen in een vaste, bepaalde werkelijkheid, maar worstelt met een problematische realiteit, die hem niet als werkmateriaal wordt geschonken zoals dit bij de traditionele romanschrijver nog het geval was. Hij ervaart thans integendeel deze realiteit als een chaos, een leegte, waaruit hij moet scheppen.

Schrijven betekent dan ook uit deze chaos van de werkelijkeid een eigen kosmos structureren.

Na de traditionele realistische roman, die een getrouwe weergave van de werkelijkheid moest brengen, zou dit genre evolueren tot een literair esoterisme, dat voor de auteur een geestelijke oefening zou betekenen, waarin hij los van de werkelijkheid een nieuwe wereld zou opbouwen.

Sommige auteurs zien de roman nog alleen als een scheppende vorm, een voorzichtig benaderen van de werkelijkheid. Schrijven is voor hen niet langer meer kennen, maar verkennen, is nog slechts een schuchtere poging om met de werkelijkheid in het reine te komen.

Het ongeloof in de fictie heeft bij sommige auteurs een crisis teweeggebracht. Om met zichzelf in het reine te komen heeft Fernand Auwera twee bundels interviews samengesteld, ‘Schrijven of schieten’ (1969) en ‘Geen daden maar woorden’ (1970). Zijn jongste boek, ‘Zelfportret met gesloten ogen’ (1973) bestaat uit twee delen, een eerste geobjectiveerd deel, waarna hij tot de directe bekentenis komt.

De dertien verhalen uit het eerste deel houden eigenlijk het midden tussen fictie en autobiografie en behandelen eveneens de groeiende weerzin en moeilijkheid tot schrijven van de auteur, die niet langer gelooft in de fictie. Zo vormt het tweede deel het logische uitvloeisel van de twijfels, die in de verhalen reeds werden uitgedrukt.

Van het verhaal is Auwera overgegaan naar het reflexieve schrijven, daarbij getuigend van een uiterste oprechtheid en eerlijkheid, wat hem nog de enige zinvolle wijze van schrijven lijkt. Auwera staat huiverig tegenover de literatuur doordat hij twijfelt aan de betrouwbaarheid van de woorden als communicatiemiddel.

Ook Willy Spillebeen heeft zich na enkele vrij traditionele romans als ‘De maanvis’ (1966), ‘De krab-

[p. 14]

ben’ (1967) en ‘De sfinx op de belt’ (1970) met zijn vierde prozaboek ‘Steen des aanstoots’ (1971) op het gebied van de onverbloemde autobiografie begeven. Precies door het volledig betrokken zijn op zichzelf geeft dit boek de indruk van een zeldzame authenticiteit. Is er zo iets als geluk mogelijk, meer nog, is het leven uiteindelijk wel leefbaar?

De vragen, die Spillebeen zichzelf stelt, blijven ook aan het einde van zijn boek open. In een lange reflexie wordt het personage heen en weer geslingerd tussen leven en dood, tussen verleden en toekomst, tussen leven en schrijven, waarbij hij vaststelt dat schrijven op zichzelf geen zin heeft, maar hij zich ondertussen toch al schrijvend verwezenlijkt. Want de zelfbevrijding kan hij ten slotte toch alleen maar door middel van het schrijven bereiken.

De dualiteit in het romanpersonage Tantasis en trouwens in elke schrijver wordt gevormd door de tegenpolen leven en schrijven, waartussen hij nooit kan kiezen. Gevoelens van wanhoop en onmacht wisselen af met vreugde en het besef dat noch de dood noch het leven enige zin hebben. Het schrijven is gewoon een wanhopig verweer tegen de dood en bijgevolg wordt het als een noodlot ervaren.

Onder de jongere auteurs is Hugo Raes diegene die het duidelijkst op de voorgrond is getreden in de jongste tien jaar en die als romanschrijver Hugo Claus heeft voorbijgestreefd. Waar Claus zich vooral als toneelauteur heeft geaffirmeerd met een hele reeks werken als ‘Vrijdag’, ‘Leopold II’, ‘De Spaanse hoer’ ‘Tand om tand’, alle verschenen in 1970, tot ‘Pas de deux’ in 1971, om dan in 1972 plots te verrassen met twee romans, ‘Schaamte’ en ‘Het jaar van de kreeft’, heeft Hugo Raes gestadig, jaar na jaar, een nieuwe roman of verhalenbundel gebracht. Hij schreef aldus reeds een omvangrijk oeuvre samen: ‘Hemel en dier’ (1964), ‘Een faun met kille horentjes’ (1966), ‘Bankroet van een charmeur’ (1967), ‘De lotgevallen’ (1968), ‘Reizigers in de anti-tijd’ (1971), ‘Het smaran’ (1972) en ‘De Vlaamse reus’ (1974).

In deze werken, waarin vaak het science-fiction-element belangrijk is, maar met een symbolistische inslag, oefent Raes een scherpe maatschappijkritiek uit door in een boeiende vermenging van historische gegevens en grillige fantasieën een schrikaanjagend beeld van de menselijke toekomst op te roepen.

Opvallend is wel dat precies de oudere garde het meest produktief blijft. Marnix Gijsen zorgt eveneens elk jaar voor een nieuw boek, zoals o.a. ‘De parel der diplomatie’ (1966), ‘Harmagedon’ (1967), ‘Het paard Ugo’ (1968), ‘De val van zijne excellentie minister Plas’ (1969) ‘Jacqueline en ik’ (1970) tot ‘De grote god Pan’ (1973) en de bundel cursiefjes ‘Weer thuis’ (1973). Geen wonder dan ook dat hij dit jaar met de Prijs der Nederlandse Letteren werd bedacht.

Ook Louis Paul Boon getuigt nog van een enorme werkkracht. Sedert hij de indrukwekkende roman ‘Pieter

[p. 15]

Daens’ (1971) schreef, werd hij overladen met prijzen, o.a. de Dirk Martensprijs, de Multatuliprijs en de driejaarlijkse Staatsprijs. Hij werd ook nog kandidaat gesteld voor de Nobelprijs voor het gehele Nederlandse taalgebied en deze eerbetuigingen schijnen hem een nieuwe adem als romanschrijver geschonken te hebben. Hij overstelpt zijn lezers dan ook met een enorme nieuwe produktie, nl. drie erotische boeken, ‘Mieke Maaike's obscene jeugd’ (1972), ‘Zomerdagdroom’ (1973) en ‘Blauwbaardje in de ruimte’ (1973), en verder ‘Het onkruid bloeit’, een herschreven versie van ‘Het nieuwe onkruid’, ‘De meisjes van Jesses’ (1973) en twee bundels met cursiefjes ‘Eten op zijn Vlaams’ (1972) en ‘Davids jonge jaren’ (1974).

Een opsomming van al wat in tien jaar werd gepubliceerd, is onbegonnen werk. Jef Geeraerts kwam het meest in de publiciteit met zijn roman ‘Gangreen I’ (1968), waarop intussen een tweede deel is gevolgd. Gust Gils heeft na ‘Verbanningen’ (1964), ‘De rontgenziekte’ (1966) en ‘Berichten om bestwil’ (1968), waarin hij op grimmige en sarcastische wijze de gevoelloze overgeorganiseerde maatschappij hekelde, geen paraproza meer geschreven.

Andere auteurs als Ward Ruyslinck en Jos Vandeloo zetten hun produktie echter met vaste regelmaat verder.

Onder de jongeren neemt de groep om het tijdschrift ‘Labris’ echter een aparte plaats in doordat zij het experiment tot het uiterste hebben doorgedreven en een soort laboratoriumwerk hebben geleverd. Tot de interessantsten behoort Max Kazan, die o.m. de experimentele prozaboeken ‘Aiserkul’ (1964) en ‘Naima’ (1967) publiceerde en onder zijn echte naam Jef Bierkens de dichtbundels ‘Spiegelhoest’ (1968) en ‘Munch's kabinet’ (1971). Marcel van Maele en Lucienne Stassaert hebben vrij vroeg deze groep verlaten en evolueren naar een gemakkelijker toegankelijke literatuur. Deze evolutie is duidelijk te merken in de vier prozawerken van Marcel van Maele, ‘Kraamanijs’ (1966), ‘Scherpschuttersfeest’ (1968), ‘Koreaanse vinken’ (1970) en ‘Ik ruik mensenvlees, zei de reus’ (1971), maar ook in zijn ‘Gedichten 56-70’ (1972) en vooral in zijn jongste bundels ‘Ach’ en ‘Met een ei in bed’ (1973).

Hoewel een heel andere persoonlijkheid kan men een gelijkaardige evolutie ook waarnemen in het werk van Lucienne Stassaert, die debuteerde met de experimentele ‘Verhalen van de jonkvrouw met de spade’ (1965) en die samen met Max Kazan ‘Bongobloesembloed’ schreef. Maar in haar later prozawerk ‘De houtworm’ (1970) en ‘Het stenenrijk’ (1973) blijkt duidelijk hoe ver Lucienne Stassaert reeds van de Labrisrichting is afgeweken. Ook in haar verzenbundels ‘Fossiel’ (1969), ‘Het dagelijks feest’, ‘In de klok van de machine tikt een mens’ (1973) en ‘Vergeten grens’ (1974) blijkt het experiment meer en meer plaats te maken voor het engagement.

Overheersend in dit oeuvre zijn de gevoelens van pijn, verdriet en een-

[p. 16]

zaamheid. Telkens weer treden de obsessies van de dood, de herinnering, het verleden en het tijdsbewustzijn naar voor.

In tegenstelling met Nederland is het experiment in de Vlaamse poëzie nog steeds niet uitgewoed. De jonge dichter Leopold M. Van den Brande heeft met zijn tijdschrift ‘Morgen’ zelfs geprobeerd een front van neo-experimentelen op te richten. Hiertoe rekende hij o.m. Roger De Neef, Dirk Christiaens, Rob Goswin en Ignaas Veys.

Dit was echter maar een ironische reactie op de groepsvorming, die zich had voorgedaan bij de neo-realistische dichters en die geleid werd door Lionel Deflo, de hoofdredacteur van het tijdschrift ‘Kreatief’. Dit is het meest spektaculaire verschijnsel geworden in het literaire leven in Vlaanderen van de jongste tien jaar.

Nochtans kwam het neo-realisme in Vlaanderen zowat tien jaar nadat het in Nederland opgang had gemaakt onder de naam ‘De Nieuwe Stijl’ met figuren als Hans Verhagen, Armando, Cor Vaandrager en Hans Sleutelaar.

Maar de Vlaamse neo-realisten hebben wel een andere voedingsbodem. Zij sluiten aan bij de schildersschool van de Nieuwe Figuratie, met als belangrijkste figuren Roger Raveel, Raoul De Keyser, Elias en Lucassen. De verbindende schakel is de dichter Roland Jooris, die als kunstcriticus steeds de promotor van deze beweging in de schilderkunst is geweest.

Ook het tijdschrift ‘Ruimten’, onder leiding van de Antwerpenaar Luk Wenseleers, kwam geleidelijk tot een meer realistische poëzie. Dit tijdschrift, dat ook veel belangstelling hechtte aan de schilderkunst, sloot echter meer aan bij de Pop Art in de Amerikaanse traditie en het werk van Pol Mara.

De neo-realistische poëzie werd aldus gepropageerd door vier tijdschriften ‘Yang’, ‘Kreatief’, ‘Ruimten’ en ‘Revolver’ en de groep werd uitgebreid tot Herman De Coninck, Patricia Lasoen, Stefaan van den Bremt, Johnnie Verstraete, Jan Vanriet, Gerd Segers, Daniël Van Ryssel, Hedwig Verlinde, Ludo Abicht, Hubert De Vogelaere, Luk Wenseleers en Roland Jooris.

Deze dichters streven naar een uiterst eenvoudige, anecdotische poëzie die verwijst naar een direct herkenbare realiteit en aldus sluiten zij weer aan bij de beweging bij de prozaschrijvers, die proberen de realiteit te ontraadselen en zoals Paul Koeck meer en meer in de richting van de documentaire evolueren. Wij staan reeds heel ver van de slogan van 1968: ‘De verbeelding aan de macht’.