De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 72]

A. Merckx
Nieuwe Japanse fotografie

Naar aanleiding van de tentoonstelling ‘New Japanese Photography’, die tot 19 mei plaatshad in het Museum of Modern Art in New York, verscheen een boek dat ingeleid werd door de Amerikaanse specialist John Szarkowski en Shoji Yamagishi van het fototijdschrift ‘Camera Mainichi’, uit Tokio.

De reeks prachtige foto's wordt ingezet met natuurstudies van Ken Domon: bomen, stromend water, rotsblokken. Van dezelfde fotograaf zijn details opgenomen van het beeld van de zittende Boeddha Shakamuni in de grote Hall van Miroku, de zogeheten Muro-ji. Het Japan zoals de doorsnee Westerling het kent van horen zeggen en van tweedehands zien, het land waar de tuincultuur op een bijzonder hoog niveau en Boeddha in hoog aanzien staan, treedt de lezer-kijker tegemoet in beelden van zeer grote aandacht voor de verhouding van licht en donker, massa en ijlte, horizontale en verticale beweging, lijn en ritme. Indien ik niet bang was om een gek figuur te slaan, zou ik gewagen van het klassieke Japan, niet dat van de toeristische clichés, maar dat van Hiroshige. Misschien was het de bedoeling van de samenstellers het contrast met het nieuwe Japan scherper te doen uitkomen. Want dat er in dat Verre Oosten grondige veranderingen plaatsgehad hebben, daar twijfelt niemand aan.

Die verandering wordt intens, stil, zonder pardon belicht door Shomei Tomatsu met foto's gemaakt in 1960-1966 na de atoombomontploffing in Nagasaki: een bierfles die er uitziet als een gevild dier; een meisje dat blind is aan één kant, bloemen plukkend; een man met de hals van deeg die met een ijzeren kam bewerkt is; de verschroeide arm van een vrouw. Als de sensatie van de verschrikking geweken is, blijft er iets anders over. Esthetiek is geen verschijnsel dat zomaar in de lucht hangt en dat zijn bestaansreden ergens vandaan haalt uit de goede smaak van bevoorrechte lieden. Esthetiek heeft zijn oorsprong in al wat rondom ons bestaat en gebeurt. En Nagasaki is gebeurd, daar is geen ontkomen aan. En er is geen ontkomen aan het feit dat fotografen hun oog op de schande gevestigd hebben. Zodat de verschrikking, de schande het voorwerp geworden zijn van kunst. Om het nu maar ronduit te zeggen: kunst staat voor niets stil, kunst kent

[p. 73]

geen taboes. Wat niet betekent dat kunst de verschrikking verheerlijkt. Wie dat beweert, gebaart van kromme haas. Kunst is geen bezigheid voor mensen die de ogen sluiten voor de stank.

Wat van doorslaggevend belang zou kunnen genoemd worden in het uitzicht van de nieuwe Japanse fotografie is de afwijzing van het gefixeerde, het weloverwogen bouwwerk van klassieke verhoudingen, het rustig evenwicht. De triomf van het onrustig dynamisme van het moderne jachtige leven, van het onvatbaar voorbijsnellende. En ik denk onvermijdelijk aan de documentaire films over steden als Tokio, aan de verhalen opgevangen uit de mond van reizigers: het mierennest, het leven in snel tempo, de inwerking van het (Amerikaanse) hedendaagse grootstadsritme. De hedendaagse mens heeft nog weinig tijd om de indrukken uit zijn omgeving te laten bezinken, te overdenken. Wij leven van snippers, flitsen, steeds maar nieuwe prikkels. Het nieuwe heeft ons in zijn greep.

Vandaar foto's die minder belang hechten aan de pose, het goedgekozen moment, het afgewerkte produkt. In de plaats daarvan wordt de beweging in haar onduidelijkheid, onscherpte gesteld. De fotograaf begeeft zich in de straat, tussen opstandige mensen, op het vliegveld, in het bordeel, in de gevangenis, in de droom, op de vuilnisbelt. Hij gaat de minder aangename aspecten van het leven niet meer uit de weg. Hij wil het op heterdaad betrappen en ondervindt daarbij op paradoxale wijze dat dit leven hem steeds haastiger ontsnapt. Zodat de fotograaf zich in een infernale vicieuze cirkel begeeft.

En als de samenstellers hun tentoonstelling en hun boek in het teken stellen van de vraag: ‘Wat is fotografie?’, dan zou ik in hun plaats geneigd zijn te zeggen dat fotografie zich onderscheidt van om het even welke andere kunstvorm door het feit dat zij alleen in staat is om in deze cirkel binnen te treden, ademloos maar present, nerveus, vol spankracht, veroordeeld bij voorbaat, maar dit wetend, niet opgevend. Integendeel. De nieuwe Japanse fotografie behoudt bij dit alles mogelijkerwijze iets zeer eigens. Doch dat is een ander paar mouwen en om dit uit te maken zou het nodig zijn, zelf een Japanner te zijn.

Ik denk slechts aan de foto ‘Sandwich Men’ (1962) van Shomei Tomatsu: ergens in het onvaste beeld zit klem als een weerhaak de blik van een mens die de raadselachtigheid zelve is.

NEW JAPANESE PHOTOGRAPHY: John Szarkowsky, Shoji Yamagishi, 112 blz., 116 zwart-wit foto's.

The Museum of Modern Art, New York 1974, 5,95 doll.