De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 60]

A. Merckx
In het hart van Europa ^(*)

De tijd laat slechts sporen na. Sporen van wat eens levende gemeenschappen, ondeelbare gehelen waren. Het behoort tot de ambitie van de vorser deze sporen te verzamelen, te bestuderen, samen te voegen tot bruikbare en geloofwaardige aanlopen. Wat hem ontbreekt, het vlees en de ziel van de tijd, moet hij trachten aan te vullen door middel van de wetenschap, de verbeelding, de creatieve intuïtie. Het verleden tot leven brengen of de onmogelijke taak.

André Scobeltzine heeft het voordeel een practicus te zijn: hij is tekenaar, etser, architect. Als lesgever tracht hij de traditionele praktijk te doorbreken door deel te nemen aan collectieve verwezenlijkingen met kinderen en volwassenen. Dit daadwerkelijk contact met de levende krachten van de cultuur is onmisbaar voor al wie zich in het verleden wil verdiepen. De ‘historische lectuur’ van de auteur berust op de inzichten van de sociologie, de esthetiek en de psychologie.

In de tijd van de romaanse kunst was het centraal gezag afgebrokkeld tot een anarchistisch samenstel van autonome gebieden. De onzekerheid van het individu ten overstaan van de hem omringende wereld moet zeer groot geweest zijn. Er bestonden geen vaste waarden en waarborgen waaraan de enkeling zich kon optrekken. In zulke tijden grijpt de angstige mens terug naar de oerstaat, de moederschoot, de beschutting die uitgroeit tot een moeder-vader binding. Of hij het goedvindt of niet, de middeleeuwse mens van de XI-eeuw komt terecht in een onontwarbaar net van verplichtingen, bindingen, waarbij het begrip omgeving (cadre) een uiterst belangrijke betekenis krijgt. In tegenstelling met hetgeen zich zal voltrekken in de tijd van de gothische kunst, ontplooit het maatschappelijk bestel zich niet volgens een hiërarchische uitbouw, integendeel, de nadruk ligt op de instinctieve machtsverhoudingen eigen aan de feodale willekeur. Het begrip persoonlijkheid, individualisme, zoals wij het tegenwoordig opvatten en beleven, was niet in gebruik: ‘Les sculpteurs romans ont cherché à nier l'existence indépendante de l'individu, comme de toutes les autres figures, en les enserrant dans des cadres contraignants et en les intégrant dans des trames de composition plus ou moins complexes’.

Deze opvatting loopt als een bruikbaar

(*) L'art féodal et son enjeu social: André Scobeltzine. 328 blz., 112 tekeningen, 32 foto's. Gallimard 1973.

[p. 61]

werkmiddel doorheen het grootste deel van het boek dat handelt over de romaanse kunst, ze werkt verhelderend, opent de mogelijkheid tot inhouds- en betekenisvolle vergelijking met de daarop volgende gothische kunst.

Hoofdzaak in de tijd van de romaanse kunst is de factor van ondergeschiktheid die werkt in alle richtingen. De enkeling is afhankelijk van zijn heer, net als de heer inziet dat hij in zekere mate verplicht is aan de enkeling. De betrekkingen tussen de machtshebbers en de ondergeschikten zijn door de weeromstuit, door de engheid van het dwangbuis waarin ze gedrongen zitten, doordrongen van een sterke affectiviteit op een onderstroom van erotiek. Sensualiteit echter die de bevrediging zou betrachten buiten de gevestigde regels, wordt naar de Hel verwezen. De beelden die daar uitdrukking aan geven zijn bijzonder suggestief. De romaanse kunstenaar stelde alles in het werk om gestalte te geven aan een gedragspatroon steunende op het gezag en de overlevering. Buiten dit patroon was geen heil te verwachten. Werkelijkheid was hetgeen weerhouden bleef in de mazen van dit rooster. Van een objectieve, wetenschappelijke kijk op de wereld was geen sprake.

De romaanse kunst bedient zich niet van prototypes zoals de Griekse of de Romeinse, zij experimenteert rondom enkele grote principes die door iedereen aanvaard worden. Vandaar de verscheidenheid in de uitbeelding en de opbouw van het kunstwerk.

Boeiend is de manier waarop de schrijver bv. de romaanse muur waarneemt: ‘Si nous pouvons, en observant un mur, avoir des indications sur la technologie alors en vigueur, ainsi que sur l'organisation du travail sur le chantier au moment de sa construction, nous pouvons aussi y discerner des valeurs culturelles qui nous permettent de pénétrer dans l'univers mental de la civilisation qui l'a créé’.

De kloof tussen de kunstenaar en de uitvoerder was niet zo groot als in onze tijd en de volksmassa's namen actief deel aan de vestiging en het ontstaan van de esthetische waarden.

Interessant is de stelling van Scobeltzine volgens dewelke er geen rationeel denken aan de ene kant en een wilde gedachte aan de andere kant zou zijn, maar een zeker aantal mentale systemen die zich in de loop van de geschiedenis ontwikkeld hebben en die de uitdrukking zijn van een keuze ten overstaan van uiteenlopende sociale en economische realiteiten. Een boek dat werelden verzet en perspectieven opent.

A. MERCKX 5/2/74