De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 74]

A. Merckx
Josef Beuys, profeet of charlatan?

Op 17 juni 1970 trok Freddy De Vree van leer tegen de Duitse kunstenaar Josef Beuys (Kunst- en Cultuuragenda). Hij schreef toen: ‘Er zit iets fundamenteels nazistisch in de ondergraving van de kunst zoals die door Beuys wordt gerealiseerd.’ Ik treed niet graag in een polemiek over kunst, vooral als het gaat om voldongen feiten en Beuys is een voldongen feit. Maar ik begrijp de gevoelens van De Vree. Toen ik werk van Beuys voor het eerst zag en ik weet niet meer waar dat gebeurde, kreeg ik een schok. Daarmee was voldaan aan een eis van het surrealisme: het schokken van de burger. Doch naarmate ik meer van dat werk te aanschouwen kreeg, namelijk in het Hessische Landesmuseum in Darmstadt, groeide de schok uit tot een ongemak, een afkeer, een vreemdsoortige nieuwsgierigheid. Gezien in de tijd, ging dit gevoelen gepaard met een niet minder ongemakkelijke afwijzing van veel ‘esthetische’ kunst. Zo herinner ik mij een tentoonstelling in Minneapolis, ‘Art Deco’, een historisch prachtige verwezenlijking, met de grootste ernst en nauwkeurigheid samengesteld. Ik was blij toen ik buitenkwam. Alles hangt er van af wat bv. De Vree ver-

[p. 75]

staat onder ‘ondergraving van de kunst’. Zijn wij niet zodanig geconditioneerd door bepaalde geïnstitutionaliseerde vormen van kunst dat wij niet meer in staat zijn de wereld te zien zoals hij er in zijn naakte werkelijkheid uitziet? De crisis van de hedendaagse kunst is de crisis van de werkelijkheid, van de visie op de werkelijkheid, van de visie en van de werkelijkheid tout court. Ik heb Beuys nooit echt aan het werk gezien tijdens één van zijn acties. Wel kreeg ik de gelegenheid naar hem te luisteren in Documenta 5, waar hij zijn nieuwe partij voorzat: op het hoofd de traditionele hoed, het rode vest en de witte hemdsmouwen. Maar vooral de uitgemergelde gelaatstrekken, de sterk getekende jukbeenderen. En in zijn onmiddellijke buurt de vaas met de enkele prachtige roos. Waarom mij nu ineens ‘Het Lied van Liefde en Dood van den Cornet Christoffel Rilke’ te binnen schiet, zou moeten onderzocht worden.

Een leven dat gebouwd is op geloof is moeilijk objectief te beoordelen. Is de drager ervan een martelaar, een profeet, een heilige, een charlatan, een vulgaire idealist? Alleen hijzelf kan het uitmaken of de weinigen die in zijn daden vertrouwen stellen. En ik ben meer geneigd tot vertrouwen dan tot ongeloof, vooral als ik gewaar wordt dat er ernst, diepe ernst in het spel is. - En dan kan het mij niet schelen of er mensen rijk worden aan hetgeen kunstenaars als Beuys achterlaten. Zopas verscheen een volledige monografie van Joseph Beuys (Verlag M. DuMont Schauberg, 206 blz. met talrijke afb., bibliografie en catalogus - 1973, DM. 48). De schrijvers zijn Götz Adriani, die lange tijd verbonden was aan het Hessische Landesmuseum in Darmstadt, Winfried Konnertz en Karin Thomas, die reeds heel wat boeken over hedendaagse kunst op haar actief heeft. Het relaas van een leven schrijdt voort van jaartal tot jaartal, met als mijlpaal telkens een tentoonstelling, een gebeurtenis of een actie. De kunstenaar stelde voor het eerst biografische documenten ter beschikking, gaf mondelinge en schriftelijke verduidelijkingen. De beschouwingen van de samenstellers maken het boek tot een zware brok tijdsgebeuren. Als ik zeg zwaar dan bedoel ik het omgekeerde van bv. Marcel Duchamp. Bij deze laatste ging het om de lichtvoetigheid, de vinnigheid, het spel zelf. Niet dat Duchamp geen polemieken en zware discussies heeft losgemaakt, integendeel. Hij deed het a.h.w. met de lichte toverstaf, op de vleugelen van het intellect. Beuys is op dat gebied een Duitser, tenminste een Duitser zoals ik mij de Duitsers in 't algemeen voorstel: zich bewegend, ademend, vechtend, wroetend, vegeterend, naar de diepere lagen borend, op een achtergrond van leven en dood, steppebrand, moord en gehuil, ongerepte natuur, onmetelijke schoonheid. Noem het romantiek.

Ik citeer over de draagwijdte van het werk: ‘Die Fülle des inneren und äußeren Erlebens, der komplizierte geistig-seelische Haushalt einer komplexen persönlichkeit mit Atavismus und Futurologie...’. ‘So können aus einer intuitiven Sensibilität heraus archetypische Bilder, ungegenständliche Formeln, Objekte und Zeichnungen entstehen, die das Gegenwärtige durchdringen, indem sie vergangene und zukünftige Wirklichkeit für sich verein-

[p. 76]

nahmen’. Het komt er voor de kunstenaar op aan de buitenstaander opmerkzaam te maken op en te laten deelnemen aan ongewone en diepgrijpende betrekkingen, die verder reiken dan de eenzijdig vastgelegde begripsvorming.

Zegt Beuys zelf: ‘Aber mir lag gar nicht daran, die Logik weiterhin einseitig anzusprechen; mir lag daran, daß alle im Unterbewußtsein vorhandenen residuen aufgebrochen, und in Form eines chaotisch lösenden Vorgangs regelrecht in Turbulenz versetzt werden, denn der Anfang des Neuen findet stets im Chaos statt’.

Ik tracht te verstaan, ik weiger iemand als Beuys met slagzinnen af te doen.