De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 19]

Gerard Walschap
Onze uitstraling

De hoogleraren en lectoren in de nederlandistiek aan buitenlandse universiteiten hielden van 8 tot 13 september 1970 in de RUG hun vierde colloquium. Prof. Dr. J.W. Smit, hoogleraar Nederlands aan de Columbia University van New-York, sprak er een openingsrede uit die er niet gauw zal vergeten worden.

Smit zei dat de actie voor verbreiding van de Nederlandse cultuur uitgaat van de onjuiste opvatting als zou de taal gans het volk zijn en de letterkunde het beste wat het volk heeft voortgebracht.

Met geen van beide kan men de Amerikanen boeien, zei Smit. Onze letterkunde is slechts goed tweederangs en cultuur is meer dan letterkunde. Vele Amerikaanse universitairen zullen nooit werk vinden, hebben dus geen reden om aan de universiteit te blijven en moeten er bezig gehouden worden. Zij vragen zich af wat relevant is. Ze geloven niet in de vormende kracht van taalonderwijs. Het aanleren van een tweede taal is facultatief. Ze hechten veel meer waarde aan sociale, politieke en historische wetenschappen.

Smit had er iets kunnen aan toe-

[p. 20]

voegen dat zijn steen in een kikkerpoel nog zou hebben verzwaard. Het feit dat het beste Nederlandse literaire werk in de grote Europese talen wordt vertaald vermindert in die landen het nut van het aanleren van het Nederlands.

Omtrent die vertalingen zijn de meningen onder de rechtstreeks geïnteresseerden eveneens verdeeld. Nederlanders die lang in het buitenland verbleven, zoals wijlen Jan Greshoff, schreven bij herhaling dat men daar niet naar onze meesterwerken zit te snakken. Anderen beweerden dat het buitenland slechts belang stelt in Nederlandse auteurs zoals het er zelf geen heeft. Men moet voor Frankrijk, zeggen zij, geen Nederlandse Voltaire in het Frans vertalen.

Dit alles is onbetwistbaar waar, doch slechts gedeeltelijk.

Al is de taal zeker niet gans het volk, ze is er misschien toch wel de ziel van. Zonder het lichaam nu kan de ziel niet bestaan en zonder de ziel sterft het lichaam.

Vele volkeren hebben geen letterkunde en het beste dat de volkeren voortbrengen die er wel een hebben zal wel niet de letterkunde zijn. Brengen de volkeren echter werkelijk veel voort dat beter is dan hun letterkunde en is het voortbrengen van letterkunde niet een onfeilbaar herkenningsteken van de creatieve begaafdheid? Overschatten wij niet lichtelijk de oude culturen die niet in staat zijn gebleken hun idealen schriftelijk te verwoorden?

Het is vanzelfsprekend het goed recht van de Amerikaanse universitairen niet te geloven in de vormende kracht van het taalonderwijs en het aanleren van een tweede taal facultatief te laten maken. Zij zullen echter niet kunnen ontkennen dat honderden jaren lang de bouwers van de westerse beschaving hoofdzakelijk werden gevormd door onderwijs in de klassieke talen en meer dan waarschijnlijk zullen de viertalige intellectuelen nog lang de meerderen blijven van de eentalige.

Niet ten onrechte worden de sociale, politieke en historische wetenschappen in de ogen van de jeugd steeds meer en die van het Nederlands en zijn letterkunde steeds minder belangrijk. De eerste zijn wetenschappen in opbloei en de plaats die de tweede in het leerprogram hebben opgenomen in het verleden is niet langer meer te verantwoorden. Wél echter wordt het mettertijd de vraag hoe men de sociologie, politiek en geschiedenis van een land uit de eerste hand kan leren kennen zonder een passieve kennis van zijn taal en een overzichtelijke vertrouwdheid met zijn letterkunde.

Nergens in het buitenland zit men te snakken naar de Nederlandse letterkunde, doch ook in Nederland snakt men er niet naar. Overal ter wereld immers moet de behoefte aan de lectuur van eigen en vreemde letteren kunstmatig worden verwekt en onderhouden en de reden daarvan is niet dat men niet eens meer gelezen krijgt wat reeds geschreven werd. Waar nog helemaal geen letterkunde voorradig is mist het volk noch gedichten noch romans.

Het is zeker wenselijk dat men auteurs zou vertalen die iets nieuws brengen in de literatuur naar welke men ze overhevelt, doch als men in dat taalgebied op dat nieuwe niet gesteld is, wordt de

[p. 21]

auteur de toegang geweigerd juist wegens dat nieuwe. Indien Frankrijk aan één enkele Voltaire genoeg had, zou het de zoon van Voltaire, Anatole France, niet zoveel eer hebben bewezen en als het dan zo gevoelig was voor het Voltairiaanse criticisme, waarom zou het dan geen buitenlandse Voltaire verwelkomen?

Smaak

Op mijn vijfenzeventigjarige leeftijd heeft in de westeuropese twintigste eeuw niemand het op het artistieke vlak nog kunnen eens zijn met zijn tijd. De vijfenzeventigjarigen die van in het jaar 1900 tot op heden de vijfentwintigjarigen complimenteerden waren gaga of speelden komedie. Dit is geen boutade maar een evidentie die in het licht van de snelle smaakwisselingen van onze tijd en het overschrijden van alle grenzen geen bewijs meer vergt.

Ik ben er volkomen mee verzoend dat er thans veel meer gedicht, geschreven, geschilderd, gebeeldhouwd en getoondicht wordt dan in mijn tijd, dat het al deze kunstenaars materieel en moreel beter gaat dan ons en dat ik hun werk, na jarenlange inspanning vol goede wil, voor meer dan tachtig procent larie en apekool vind.

Lang heb ik geloofd dat de desintegratie van de schoonheid van dertig eeuwen slechts een korte crisistijd zal duren. Thans vrees ik zonder vrees dat het een definitieve stap is naar nog ergers. De heer Geirland, ik hoop dat zijn naam goed geschreven is, had vermoedelijk gelijk toen hij zei dat kunst is wat door de grote meerderheid van de ontwikkelden als zodanig wordt beschouwd en niet wat uit de ervaring van dertig eeuwen als artistiek wetgevend kan worden gebloemleesd. Sinds ik die mening van de heer Geirland met veel leedwezen traagzaam bijviel, zie ik de kunstenaars van diverse obediëntie martiaal marcheren naar een kunst die én van haar tijd én ware kunst zal zijn en die mij niet in het minst zou interesseren indien ik ze nog moest meemaken.

Wie zo ver is heeft zich duizendmaal de vraag gesteld wat smaak is en of daar geen geschreven of overgeleverde codex van bestaat die permanent normatief is. De heer J.B. Barrère bestudeert in zijn boek ‘L'idée de gout de Pascal à Valéry’ wat smaak was voor de Franse letterkundigen van de zeventiende eeuw tot op heden.

Als vertegenwoordigers en definieerders van de goede smaak noemt hij voor de zeventiende eeuw Pascal, Méré en Saint Evremond, voor de achttiende Voltaire, l'abbé Du Bos, Marivaux en Diderot, voor de negentiende Madame de Staël, ‘le groupe de Cousin’, Victor Hugo, Sainte Beuve, Baudelaire en Ximénès Doudon, voor de twintigste de Gourmont, Gide en Valéry. Reeds meer zegt het etiket waarvan hij de smaak van deze vier eeuwen voorziet: zeventiende eeuw ‘le plaisir de la raison’, achttiende ‘les entrainements du coeur’, negentiende ‘le rejet du bon goût’ en twintigste ‘le regret du bon goût’.

De toelichting bij deze etiketten is nog duidelijker.

In de zeventiende eeuw is de smaak gebonden aan het natuurlijke en wat natuurlijk is wordt bepaald door een logisch verantwoorde opvatting van de mens die het waarschijnlijke boven

[p. 22]

het ware verkiest. ‘Quand on voit le style naturel, schrijft Pascal, on est tout étonné et ravi, car on s'attendait à voir un auteur et on trouve un homme’. Dit is de ruimste en vruchtbaarste opvatting van de goede smaak.

De achttiende eeuw vond ze te droog, te week, te mak, zij verlevendigde ze met het gevoel. Du Bos eist meer gevoel dan rede. Marivaux vindt de zetel van de goede smaak in het hart. De zonderlingste mensen, niet de redelijkste, zijn de boeiendste. Diderot vindt de schoonheid in geweld, onregelmatigheid, wanorde en wildheid. Het genie kan zulke schoonheid scheppen, de mens met smaak kan ze bewonderen. Voltaire gaat niet zo ver. Hij gelooft niet zeer vast in donder en bliksem van de geestdrift en betrouwt meer op de wijze Boileau.

De negentiende eeuw wijst én de verstandige én de dwepende mens af. Zij opteert voor de originele, buitenissige mens. De revolutie vernietigt het oude en brengt een nieuwe, gevaarlijke mens aan de macht.

In de twintigste eeuw betreurt o.a. Baudelaire reeds paradoxaal het classicisme en is Valéry de laatste heraut van de goede smaak. Hij fulmineert tegen de originaliteit, het nieuwe, het moderne, de overhaasting die de schrijver uitput en de lezer afstompt, de overtreding en botte verwerping van conventies en regels. Tot hier Barrère.

Ik ben verzot op zulke historische overzichten die de horizon verwijden, maar zelden overtuigen ze mij ten gronde. De geschiedenis van de goede smaak beschrijven als een verleden dat in de zeventiende eeuw begon en in de twintigste eindigt, behaagt gelijk een spannend verhaal, maar lost niet veel vragen op.

In de dertiende, veertiende, vijftiende en zestiende eeuw werd ook goed geschreven. Schreef men toen goed zonder een juiste opvatting van de goede smaak of had men er helemaal geen?

De zeventiendeeuwse opvatting, die waarschijnlijk ‘de ruimste en vruchtbaarste’ was, zal wel voorgoed hebben afgedaan en door het heimwee van Baudelaire en Valéry niet meer tot leven worden gewekt. Dat komt ons voor als een einde, maar is het er een? Is een einde wel mogelijk? Zullen dicht en proza, zo lang ze nog worden geschreven, niet, precies zoals in de dertiende en al de er op gevolgde eeuwen, beantwoorden aan een conventie die zal bepalen wat kunst en wat kitsch is en als dat niet kan leiden tot een ‘retour au bon goût’, waarom niet tot de inventie van ‘un nouveau bon goût’?