De Vlaamse Gids. Jaargang 57

[p. 69]

Vrede en vredeswetenschap

Prof. D.J. Niezing is Hoogleraar in de Sociologie en Polemologie aan de Vrije Universiteit te Brussel, directeur van het polemologisch centrum aldaar, en Buitengewoon Hoogleraar in de Politieke Sociologie aan de Universiteit van Antwerpen. Publikaties: o.a. ‘Aufgaben und Funktionen der Soziologie’, Westdeutscher Verlag, 1967, ‘Inleiding tot de Politieke Sociologie’, Assen, Van Gorcum, 1965, ‘Sociology, War and Disarmament’, Universitaire Pers Rotterdam, 1970.

Het is vaak gemakkelijker en ongevaarlijker om over oorlog te spreken dan over vrede. ‘Vrede’ is kennelijk een ideologisch besmet woord. Verricht men vredesonderzoek, irenologie, dan loopt men de kans om ofwel als utopist, ofwel als staatsgevaarlijk subject door het leven te moeten gaan. Doet men in feite hetzelfde, maar noemt men het polemologie, conflict-studie of iets van dien aard, dan ondervindt men aanmerkelijk minder weerstanden. In dit verband is het een opmerkelijk feit dat in de Scandinavische landen een aantal vooraanstaande ‘Peace Research Institutes’ bestaan (Oslo, Stockholm, Tampere) en ook in Canada een belangrijk instituut bestaat dat aldus wordt aangeduid, terwijl in de USA en ook in Nederland en - sinds kort - in België de termen ‘conflictstudie’ en ‘polemologie’ meer in zwang zijn. Niets is zo illustratief voor de vredeloosheid van een samenleving, als de tegenstand en argwaan die er juist met betrekking tot het hanteren van het woord ‘vrede’ valt waar te nemen.

Vrede psychologisch

Deze absurditeit valt wel te begrijpen. Ze is symptomatisch voor een samenleving die eraan gewend is geraakt om zich grote offers te getroosten om in staat te kunnen zijn met militair geweld te kunnen dreigen. Naarmate deze offers als zwaarder worden ervaren, zal de verleiding om alternatieve wegen in te slaan groter worden, zo zou men logischerwijze veronderstellen. Maar het tegendeel is vaak waar: de psychologische theorie van de ‘cognitieve dissonantie’ leert, dat in deze gevallen de bereidheid om alternatieve oplossingen te zoeken juist afneemt. Men houdt zich des te krampachtiger vast aan de vooronderstellingen van destijds, die tot de bereidheid om offers te brengen geleid hebben. In termen van actuele po-

[p. 70]

litiek gezegd: het feit dat op de begrotingen van diverse landen nieuwe begrotingsposten gaan voorkomen - men denke slechts aan de astronomische bedragen die nodig zijn voor milieubeheer - houdt nog geen garantie in dat dit automatisch zal leiden tot een geringere bereidheid tot het brengen van offers voor de instandhouding van het militaire dreigsysteem. Wèl is de kans groot dat in de betrokken landen deze instandhouding tot grotere interne conflicten gaat leiden, dat standpunten verhard en krampachtiger worden - en dat daarmee het woord ‘vrede’ een nog verdachtere zaak gaat worden.

Dat nu juist het woord vrede dit droeve lot treft, is ook op andere wijze wel plausibel te maken. Uit onderzoek blijkt, dat houdingen van mensen op het gebied van bewapening, ontwapening, ‘veiligheid’ (waarmee dan vooral wordt bedoeld: bescherming tegen vreemde overheersing, etc) sterk psychologisch verankerd kunnen zijn, relatief sterker dan bij veel houdingen op andere gebieden het geval is. Of weer anders gezegd: fundamentele wijzigingen in het officiële ‘veiligheidsbeleid’ zullen heftige reacties kunnen oproepen, relatief heftiger dan bij wijzigingen in andere delen van het overheidsbeleid (sociale wetgeving, landbouw, monetair beleid, etc) het geval zal zijn. Er bestaan dus een aantal psychologisch sterk verankerde ideologische redeneringen, die sterk verschillend kunnen zijn en soms zelfs diametraal tegenover elkaar staan, maar die ongelukkigerwijze één ding gemeen hebben: ze hanteren alleen het woord ‘vrede’. Ook hierdoor heeft het vredesbegrip - en dit al lange tijd - een suspecte klank gekregen. Door zijn poly-interpretabiliteit is het een nietszeggend woord geworden, dat alleen inhoud krijgt doordat men zich, telkens opnieuw, af moet vragen in welke context het gehanteerd wordt.

Vrede en conflict

Het is onder polemologen gebruikelijk om onderscheid te maken tussen ‘negatieve’ en ‘positieve’ vrede. Een negatieve vrede komt dan neer op een blijven-bestaan van het oorlogssysteem, echter zonder dat de oorlog tot werkelijkheid wordt. Positieve vrede duidt daarentegen op een sociaal systeem waarin de fundamentele oorzaken van oorlogen verdwenen zijn. Dit onderscheid is nogal eens ten tonele gevoerd vanwege de behoefte van polemologen om hun eigen werk in een ideologische context te plaatsen. Men kan dan ‘status-quo-polemologie’ die zich beperkt tot beschrijving en analyse van de ontwikkeling van conflicten, plaatsen tegenover een ‘critische polemologie’, die zich beijvert om aan te geven hoe de structurele basis die aan gewelddadige conflicten ten grondslag ligt, geelimineerd moet worden.

Dit onderscheid is naar mijn mening meer gradueel dan principieel van aard - althans minder principieel dan sommige verhitte discussies ons willen doen geloven. Men mag ervan uitgaan dat conflicten inherent zijn aan alle menselijke samenlevingsverbanden. Men mag er, dacht ik, ook vanuit gaan dat geweldstoepassing vrijwel nooit plaats vindt aan het begin van een conflictsituatie, maar soms - een minderheid der gevallen - in een verdere fase van de ontwikkeling van conflicten.

[p. 71]

Met andere woorden: conflicten ontwikkelen zich (soms) in de breedte - toevoeging van nieuwe conflictgronden - en in de diepte - idelogisering, psychologische mechanismen - totdat een punt van escalatie bereikt wordt waarop geen andere ‘oplossing’ meer mogelijk is dan via toepassing van geweld.

Verstandige polemologie moet naar mijn mening van deze twee axiomata uitgaan. Enerzijds moet ze beseffen dat ‘vrede’ in de zin van afwezigheid van conflicten tussen volkeren en/of staten een utopie, is, anderzijds zal ze dienen aan te tonen hoe conflictsituaties zich konden en kunnen ontwikkelen tot de vorm van geweld die we oorlog noemen. Een dergelijke polemologie behoeft geenszins een status-quo karakter te bezitten of ‘repressief’ van aard te zijn. Integendeel, als ze goed wordt beoefend zal ze bijzonder critisch kunnen zijn: ze toont dan aan dat er in de organisatie van de samenleving elementen gelegen zijn die ten gunste van dit escalatieproces werken, en ze geeft daarmee een solide, wetenschappelijk verantwoorde basis aan de acties van die groeperingen die deze elementen willen bestrijden. En juist het kennen van dit proces (inclusief de structurele variabelen hierin) moet het primaire doel van de polemologie zijn.

Vrede, sociologisch

Als socioloog van professie ben ik geneigd in dit verband die structurele variabelen erg belangrijk te vinden. In het gezegde: ‘oorlog begint in de geest van de mens’ schuilt wel iets waars in die zin, dat de mens bereid moet zijn om de escalatie van conflict tot oorlog - en daarmee die van tegenstander tot absolute vijand - te aanvaarden, wil een oorlog gevoerd kunnen worden. Maar het zijn altijd nog de maatschappelijke structuren waarin die mens zich bevindt die deze bereidheid bevorderen c.q. afremmen. Over deze structurele aspecten van het oorlogs- en vredes-probleem is veel geschreven. Ik wil mij hier tot een tweetal notities beperken, die respectievelijk betrekking hebben op deze ‘structurele condities’ bij escalatieprocessen en bij het wegnemen van oorlogsoorzaken.

Allereerst de escalatie. We weten, veel beter dan zelfs tot voor enkele jaren het geval was, dat het gedrag van besluitvormers in crisis-situaties sterk afwijkt van hun gedrag in ‘normale’ tijden. Er bestaat een ware zee van verantwoorde, op deugdelijk experimenteel onderzoek berustende geschriften waarin wordt aangetoond dat er een soort perverse wet van de verminderende meeropbrengst in crisissituaties optreedt: naar mate een crisis escaleert, zal de behoefte aan creativiteit en inventiviteit van besluitvormers groter worden - terwijl in feite die creativiteit en inventiviteit sterk dalen. We weten verder dat dit laatste bij sommige personen meer het geval is dan bij anderen; afhankelijk van persoonlijke factoren (beroepsrol, intelligentie) en persoonlijkheidsfactoren (karakterologische structuur). En bovendien weten we veel meer dan vroeger over de selectiemechanismen die in de maatschappij bestaan en die maken dat bepaalde typen mensen doordringen tot de kring van besluitvormers en - nog verdergaand - dat een bepaald type samenleving een bepaald karakterologisch type mens voortbrengt. Over al deze zaken bestaat een grote hoeveel-

[p. 72]

heid van empirisch materiaal en wetenschappelijk inzicht. De fundamentele les die de vredeswetenschap hieruit kan trekken is dat oorlogen minder het resultaat zijn van bewuste, oorlogszuchtige strevingen dan van grotendeels onbewuste, oorlogsbevorderende gedragsmechanismen. Uit de kennis van deze structurele condities kan de vredeswetenschap adviezen geven, teneinde op deze wijze ‘afremmechanismen’ in escalatieprocessen aan te brengen. In dit verband moge ik wijzen op het onlangs verschenen boek van Ole Holsti: ‘Crisis, Escalation, War’, Montreal/London, 1972, waarin men zeer veel kennis op dit gebied bijeengebracht ziet, en op een tweetal artikelen van A. van Staden en J. Niezing over dit onderwerp in ‘Intermediair’ van resp. 24-10-1972 en 17-12-1971).

Een tweede notitie. Het is in de traditionele ‘leer der internationale betrekkingen’, en trouwens ook in de traditionele denkwijze van staatslieden een als vanzelfsprekende gewoonte om het oorlogsverschijnsel te koppelen aan de idee van de ‘statenanarchie’. In de internationale verhoudingen zou als gevolg van het feit dat er een groot aantal autonome staten zijn, een wet van de jungle heersen, een recht van de sterkste. ‘Het ‘veiligheidsdilemma’ dat op grond hiervan zou bestaan, kon op drie manieren opgelost worden: òfwel door een wereldregering (opheffing van de autonomie), òfwel door ‘machtsevenwicht’ (de staten ongeveer even sterk maken), òfwel door collectieve veiligheidsmaatregelen (een verbijzondering van het vorige).

Deze idee van een statenanarchie is een formeel-juridische, die zich moeilijk verdraagt met de inzichten van de sociologie.

Ik ben van mening dat men op goede gronden mag aannemen dat de mensheid in de toekomst wel gedwongen zal zijn om op allerlei terreinen, over en door de grenzen van nationale staten heen, en misschien ook wel met grote tegenzin, te zoeken naar regionale of misschien ook wel mondiale vormen van integratie. Historisch heeft zich gedurende enkele eeuwen in de wereld een proces van ‘nation-building’ voltrokken dat, eenvoudig gezegd, bestond uit de samenvoeging van kleine staatkundige eenheden tot grotere - en dit vaak met grote weerstand van de betrokken volkeren en regeringen. Dit proces is nog geenszins voltooid, en voltrekt zich, zij het in andere vorm, nog dagelijks verder. Juridisch moge er verschil zijn tussen supranationale autoriteit en internationale samenwerking, sociologisch is dit verschil hoogstens formeel en gradueel van aard. Vanaf het moment dat een regering besluit tot het aanvaarden van internationaal overleg, van spelregels die hierbij gelden, stoot zij als het ware een stukje nationale souvereiniteit af. Grenzen worden op deze wijze niet opgeheven, ze worden, zij het in een langzaam tempo, functieloos. Deze ‘schaalvergroting’ voltrekt zich vooral als gevolg van de toegenomen interdependentie in het internationale systeem, en deze interdependentie is voor een deel weer het gevolg van de toegenomen communicatie. Om een voorbeeld te noemen: over enige tijd is het mogelijk om op grote schaal het weer te beinvloeden. Toepassing van deze techniek zal de regeringen van landen noodzaken tot gecoördineerde actie, men denke slechts aan een agrarisch

[p. 73]

beleid. Toepassing van deze techniek kan echter ook juist tot meer conflicten leiden.

Toegenomen communicatie werkt immers ófwel in de richting van meer integratie, ófwel in de richting van meer conflictueuze situaties.

Deze toenemende interdependentie binnen het internationale systeem zie ik als onvermijdelijk. Immers, men kan de techniek, die hierin de rol van ‘prime mover’ vervult, niet terugdraaien. Even onvermijdelijk acht ik de groei van multilaterale besluitvorming die hierin plaats vindt. Die besluitvorming heeft thans helaas nog vooral een regionale vorm, en kan daardoor tot blokvorming in dit proces van staatkundige schaalvergroting leiden. Als belangrijkste taak van het onlangs opgerichte ‘polemologisch Centrum’ van de Vrije Universiteit te Brussel, zie ik de studie van het internationale systeem; van de ontwikkeling hiervan; van de stagnatie die in bepaalde perioden valt waar te nemen; maar toch ook - en dit in weerwil van allerlei fossiele denkbeelden over statenanarchie, machtsevenwicht en wat dies meer zij - van de toenemende interdependentie en integratie.

Als socioloog en polemoloog ben ik geneigd om ‘vrede’, als doel op langere termijn, als volgt te definiëren: een situatie waarin, binnen dit proces van toenemende mondiale interdependentie en communicatie, integratieve elementen de boventoon voeren; een situatie ook waarbij ‘afremmingsmechanismen’ zijn ingebouwd die moeten voorkomen dat bij conflictueuze situaties een escalatie naar geweldstoepassing kan optreden. Beide doeleinden moeten fungeren als kaders waarin de inspanning van polemologie en politieke actie te plaatsen valt.

Prof. Dr. J. Niezing